Razaranje

Manastir Banjska: Dušu dao za kulturološke i privatne sujete

 

Koliko kostiju ima kralj Milutin

 

   Kako je najvažniji spomenik srpske srednjovekovne arhitekture već 70 godina u stanju raspada kako bi se zaštitilo ime i delo sive eminencije zaštite spomenika kulture. - Gde je nestala sva dokumentacija o njemu. - Ko skoro četrdeset godina prethumno piše sintezu o manastiru. - Ko je hteo da sagradi hotelsko-turistički kompleks oko manastira. - Ko je organizovao prebrojavanje i podelu kostiju kralja Milutina. - Ko je buldožerom srušio pola manastirskog kompleksa

 

Stanislav Živkov

 

Manastir Banjska sa crkvom posvećenom svetom Stefanu sagrađen je između 1313. i 1317. godine, kao zadužbina srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina, koji je Banjsku namenio sebi za grobnu crkvu i tamo je najpre i bio sahranjen. Gradnjom je rukovodio Danilo II, tadašnji banjski iguman, a kasniji srpski arhiepiskop, inače blizak kraljev saradnik i poverenik, književnik, čovek velikog znanja i izgrađenog ukusa.

Po srednjovekovnim izvorima i narodnoj tradiciji, Banjska je bila na glasu kao jedan od najlepših srpskih manastira. Izrađena je u čistoj raškoj graditeljskoj koncepciji romano-gotičkog stila, koja je obavezno primenjivana prilikom gradnje kraljevskih mauzoleja, od manastira Studenica Stefana Nemanje do manastira Svetih Arhanđela cara Dušana. Po izričitoj želji kralja Milutina, Banjska je građena po ugledu na manastir Studenica. Glavni ukras eksterijera bile su fasade sagrađene blokovima tri vrste poliranog kamena u žućkatoj, rumenoj i sivoplavoj boji, koji su činili raskošnu dekoraciju poput šahovskih polja, po uzoru na crkve tog vremena u Italiji.

Sama crkva spolja ima oblik trobrodne bazilike koja je nekada bila navišena visokom kupolom. Istočna apsida je polukružna i izrazito monumentalna. U potkupolnom prostoru su bočni pevnički prostori iste visine kao glavni brod i samo malo istupaju iz glavne mase zida. Ulaz u crkvu sa zapadne strane bio je, takođe po raškom načinu, naglašen dvema monumentalnim kulama između kojih se u crkvu ulazilo kroz raskošan portal. U tradiciji romaničke stilizacije ukras fasada je kombinovan sa arhitektonskom plastikom, kojom su bili ukrašeni portali, prozori i arkadni venci ispod krovova.

Timpanon je nekada krasila monumentalna sedeća figura Bogorodice sa malim Hristom na krilu, izrađena na način na koji su raški umetnici interpretirali zapadne umetničke stilove - romaniku i gotiku.

Međutim, posle Kosovske bitke 1389. godine njegovo telo je preneto u Trepču, a potom, 1460. godine, u bugarski grad Sofiju gde se i sada nalazi.

 

Privatno podrivanje

 

I manastir je pratio sudbinu tela svog ktitora. Monumentalno zdanje sa crkvom, trpezarijom, bibliotekom, konacima i "palatom carskom", Banjska je počela da propada vrlo rano: početkom 15. veka požar je progutao knjige, a u drugoj polovini istog veka manastir je verovatno zapusteo. Putopisac Kuripešid zabeležio je da je po naredbi sultana manastir u 16. veku razoren jer su se u njemu sakupljali hrišćanski begunci iz turskog ropstva.

Glavni ponos Banjske bilo je čuveno "banjsko zlato", opevano u narodnoj pesmi i opisano u onovremenim putopisima. Činili su ga tanki zlatni listići kojima je oblagana pozadina fresaka, takođe po uzoru na mauzoleje prethodnih vladara - manastire Studenica, Mileševa i Sopoćani. Danas je od tog živopisa očuvano samo nekoliko izbledelih fragmenata.

Od ostalog blaga - ikona, rukopisa, srebrnih, pozlaćenih i zlatnih svećnjaka, kandila, kadionica, horosa, kojima je, po kazivanju kraljevog biografa Danila II, štedri kralj obdario svoju zadužbinu, nije sačuvano ništa. Jedini nalazi skupocenog nakita iskopani su slučajno, za vreme Prvog svetskog rata 1915. godine, iz groba kraljice Teodore, prve žene kralja Stefana Dečanskog i majke cara Dušana. To su dva zlatna prstena: prvi je ukrašen antičkom kamejom, a na glavi drugog je predstava dvoglavog orla i natpis: "Ko ga nosi, pomozi mu Bog". Prvi prsten se danas nalazi u posedu porodice poznatog kolekcionara Ljubomira Nedeljkovića, a drugi se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu.

Već skoro sasvim srušena crkva svetog Stefana je u 19. veku adaptirana i pretvorena u džamiju i, kao takva, služila je do Prvog svetskog rata. Crkva je prvi put i poslednji put konzervirana 1939. godine, a od tada se na njoj nije pomerio ni najmanji kamičak. Pre ovih radova sa visoko sačuvanih zidova crkve bili su počupani blokovi poliranog mermera kojima su građene kuće i hamam u selu, a delovi skulpture su takođe razvučeni po selu dok se reljef Bogorodice sa portala nalazi u crkvi Sokolici, nedaleko od manastira Banjske. Delovi kamenog ukrasa manastirskih fasada nalaze se u Narodnom muzeju u Beogradu, Arheološkom muzeju u Skoplju, a deo je bio ugrađen u kuće u samom selu Banjska. Crkva je rekonstruisana po principu "konzervirati a ne restaurirati" tako da su zadržani svi kasniji zidovi i još, kontrasta radi, nadgrađeni desetinama kubika zidova od opeke u koje su ugrađeni tada pronađeni fragmenti skulpture. Ova i ovakva restauracija sa jedne strane je sprečila dalje propadanje crkve, a sa druge je onemogućila njeno dalje arhitektonsko istraživanje, pre svega zbog činjenice da je projektant Đurđe Bošković, i pored velikog broja promašaja na obnovi spomenika, nakon Drugog svetskog rata, kao istaknuti partijski radnik, koji je studente dovodio na sednice radničkog saveta Arheološkog instituta, postao gotovo nedodirljiva siva eminencija zaštite spomenika kulture iza čijeg autoriteta se kasnije skrivao čitav niz epigona.

Banjska je prvi put arheološki istraživana krajem pedesetih godina i to samo radi dokazivanja pojedinih teza iz doktorata najistaknutijeg Boškovićevog epigona, Vojislava Koraća, koji će već u tom doktoratu objaviti teoriju o Banjskoj koja će do danas opstati kao apsolutna vrednost, te će Korać, nakon dugogodišnjeg teoretisanja, početkom sedamdesetih godina započeti i svoj praktičan rad na istraživanju i devastaciji manastirskog kompleksa koji je tokom decenija sve više dobijao prethumni karakter, jer do danas od planirane sinteze o arhitekturi manastira nije objavljeno ni slovce!

Tokom sedamdesetih godina, prema dinamici rukovodioca projekta prof. dr Vojislava Koraća i njegove najintimnije saradnice prof. dr Marice Šuput vršena su haotična arheološka istraživanja tokom kojih su gomile iskopane zemljurine konstantno nabacivane na područja koja je tek trebalo iskopavati pa ih je ponovno trebalo sklanjati, i tako unedogled. I pored tog haosa, pronađeni su monumentalni zidovi branič-kule sa svodom, zidovi raskošne trpezarije sa sačuvanim sedištima i podom, te delovi konaka i bedema starog manastira. Sistematski su iz kuća u selu i srušenog hamama prikupljani blokovi fasada same crkve i deponovani unutar turske tvrđave, baš kao i vredni fragmenti skulpture, ali je sve to za nauku ostala prava nepoznanica, jer Korać i Šuputova o tim radovima nikada nisu objavili ni slovce osim minigrafije Marice Šuput, odnosno najobičnijeg turističkog vodiča u izdanju Republičkog zavoda.

 

Korovska politika

 

Dokumentacija radova Koraća i Šuputove je već decenijama nedostupna, jer je u njihovom privatnom posedu čekajući da se ove dve sive eminencije smilostive i objave rezultate svojih istraživanja. Da bi se otkriveni zidovi zaštitili od ekstremnih klimatskih uslova, izvršena je njihova konzervacija, ali veoma loše, tako da je ubrzo došlo do raspadanja i urušavanja originalnih delova pirga, mobilijara trpezarije i zidova konaka. Tako su se do danas zidovi pirga urušili za preko metar visine, nestao je i svod, a zidovi konaka se doslovce raspadaju, jer se sa njih zbog dejstva vode i mraza stropoštava po više kvadratnih metara odjednom. Istovremeno, Srbi Kosovari iz Mitrovice sagradili su veći broj vikendica pored samog manastirskog kompleksa, a stotine mermernih blokova fasada, koji su značajni za izradu projekta rekonstrukcije seljakani su s mesta na mesto, da bi na kraju najvećim delom bili razvučeni, dok ostatak danas leži potpuno zarastao u, do sada u botanici neproučavanoj, korovskoj flori koja raste po čitavom manastirskom kompleksu.

Stoga je očigledno kako je manastir Banjska danas najidealniji primer koji najrečitije potvrđuje kako sama Crkva uništava neprocenjive spomenike kulture. Nekadašnja celina sa velelepnom crkvom okruženom konacima, jakim zidovima i visokom kulom, posle niza rušenja i paljenja, nadrirekonstrukcija i raznoraznih čeprkanja, XXI vek je dočekala u jadnom stanju. Naselje Banjska, nastalo kao podgrađe, zla vremena su osiromašila, dovela u banjsko lečilište hotel, infrastrukturu, puteve, komunalnu higijenu dovela do potpunog uništavanja, a stanovništvo do beznađa i apatije. Radi oživljavanja manastira, a samim time i sela, na zahtev Eparhije raško-prizrenske, Koordinacioni centar za Kosovo i Metohiju je 2003. i 2004. godine sproveo konkurs za projekat obnove manastira te je sagrađen novi konak na mestu starog, po projektu tadašnjeg arhitekte konzervatora Republičkog zavoda Blagote Pešića. Takođe je saniran postojeći ogradni zid iz turskog doba, a za velike pare sagrađena je metalna skalamerija pokrivena valoplastom, koja je navodno trebalo da bude nekakav lapidarijum koji nikada nije bio uređen. Sam novosagrađeni konak je bila najobičnija stilska papazjanija, najsličnija hacijendi u Meksiku, a usred kompleksa je stropoštana nakazna zvonara sagrađena od greda. Za potrebe scenografskog doterivanja novoformirane porte unutar turskog bedema, Pešić je na gvozdene profile čak nasadio originalne fragmente sa crkve dok je masa drugih bačena u podzemnu etažu tzv. "lapidarijuma". Usred prvobitne porte, bez prethodnih arheoloških iskopavanja nasuta je gomila šuta i šljake te je formiran parking koji scenografski kompletiraju poluraspadnuti "konzervirani" iskopani zidovi. Pošto savremeni monasi uglavnom prate najnovija dostignuća tehnike, što zahteva i adekvatan komfor, ubrzo po useljenju četvorice monaha u već namešten i komforno opremljen konak usledile su žalopojke bratstva te je pomenuta četvorka, verovatno nezadovoljna nedovoljnim komforom već sledeće 2005. godine zahtevala gradnju još jednog konaka. Tu se već mogao naslutiti dalji tok događaja, jer je manastirski iguman Simeon Vilovski, koga je postavio episkop Artemije, iz dana u dan bio sve glasniji u svojim zahtevima, a istovremeno je manastir postajao kako duhovni centar Srba na Kosovu, tako i centar jedne od frakcija unutar SPC.

 

Za sve kriv kralj Milutin

 

Iste godine Marija Jovin i Siniša Temerinski ispred Republičkog zavoda izrađuju Program uređenja naselja i manastira Banjska. U nekom normalnom društvu obnova manastira bila bi jedini način kako bi se očuvale otkrivene građevine i podaci o njima, zajedno sa uređenjem naselja i obnovom banje i naselja. Od predviđenih projekata, izrađeni su Projekat obnove bedemskog zida manastira Banjska i Plan generalne regulacije naselja Banjska. Sama činjenica da je izrada ovog programa poverena ovim eminentnim stručnjacima probudila je sujetu doživotnog istraživača Banjske Vojislava Koraća, koji je smatrao da je Banjska njegova privatna prćija i zabran u koji se niko ne sme mešati. Naime, u tursko vreme je na delu manastirskog prostora sagrađena manja tvrđava, u koju je uklopljena crkva, a kao građevinski materijal u te bedeme ugrađeni su bili brojni arhitektonski i reljefni fragmenti same crkve sv. Stefana. Korać se svesrdno zalagao za očuvanje tog kasnijeg zida koji je, po njegovom mišljenju, imao pravo da ostane kao sastavni deo mučne istorije manastirskog kompleksa i srpskog naroda uopšte. Načelno, Korać se protivio u svetu priznatoj metodologiji prezentacije najvažnijeg kulturnog sloja, u ovom slučaju Milutinovog mauzoleja, i zalagao se da se turski zid samo snizi za metar, verovatno radi bolje vizure na unakaženu crkvu, što je očito pokazalo da je u pitanju Koraćeva intimna želja za očuvanjem lika i (ne)dela Đurđa Boškovića, odnosno zadržavanje haotičnog stanja u kome se manastirski kompleks u to vreme nalazio.

 To što su svako dalje istraživanje i rekonstrukcija manastira bili nemogući bez rušenja tog zida, po njemu nije bilo važno. Kako bi onemogućio sve druge istraživače da se upoznaju sa otkrićima u Banjskoj, Korać je najpre, zajedno sa Šuputovom, iz Instituta za istoriju umetnosti odneo svu dokumentaciju o istraživanju manastira Banjska u svoj kabinet na Filozofskom fakultetu, koji i danas drži iako je u penziji već 20 godina, a kasnije, kada je započela izrada projekata za uređenje i rekonstrukciju manastirskog kompleksa, odbio je da projektantima obnove omogući uvid u dokumentaciju pod izgovorom da zajedno sa Šuputovom već decenijama piše sintezu. Stoga je tragična činjenica da je istraživačima jedina raspoloživa arhitektonska dokumentacija o crkvi bila Boškovićeva iz 1938!

Čitav skandal oko poslednje devastacije kompleksa manastira Banjska započeo je sa planovima vladike Artemija o povratku posmrtnih ostataka kralja Milutina u njegov mauzolej u manastiru Banjska, koji je pre poslednjih radova zaista bio u kriminalnom stanju. Poznato je da se telo kralja Milutina danas čuva u Sofiji gde je preneto nakon prvog stradanja manastira u 15. veku. Pošto je manastirski kompleks bio u krajnje nedoličnom stanju a crkva je zapravo samo zaštićena od daljeg propadanja, crkvene vlasti su ovu akciju iskoristile kao idealnu priliku da se, osim obnove manastira, realizuju i neverovatno megalomanski planovi i usput sagrade ogromni objekti, pošto se u Eparhiji očekivalo da Banjska postane centar hodočašća i samim tim atraktivna turistička destinacija i izvor prihoda.

O tome da danas, radi čisto komercijalnih interesa, u ovom slučaju izgradnje megalomanskog kompleksa, ne treba poštovati čak ni posmrtne ostatke jednog velikog vladara, najbolje svedoči činjenica da je predviđeno da se inače nekompletan skelet kralja Milutina, kome već nedostaju glava i desna ruka, pod izgovorom povratka moštiju sada dodatno rasparčava i krčmi kako bi svoje porcije kostiju imale obe pravoslavne crkve - Srpska i Bugarska.

Čitava ideja pokrenuta je u vreme prve vlade Vojislava Koštunice i stoga uopšte ne čudi da je ta, po svom karakteru populistička a samim time i procrkvena vlada, za sve megalomanske zahteve crkve imala sluha tim pre jer su crkvene vlasti (čitaj vladika Artemije) smatrale kako bi u ovim sudbonosnim danima za naš narod na Kosovu i Metohiji ovaj događaj "značio..."

O tome najbolje svedoči činjenica da su čisto međucrkveni dogovori podignuti na međudržavni nivo, te se u posao oko prebrojavanja i krčmljenja kostiju svesrdno uključio tadašnji ministar kulture Dragan Kojadinović, koji je čak izvestio Srpsku pravoslavnu crkvu da je Sinod Bugarske crkve doneo odluku da se mošti vrate.

Pošto bi tako kapitalan crkveni događaj morao biti propraćen velikim svečanostima na obe strane, za koje tadašnje stanje manastira Banjska ne bi bilo dovoljno reprezentativno, udarnički se prionulo na posao kako bi dodeljena porcija kostiju stigla u što monumentalniji kompleks. Stoga je doneta odluka da, osim manastirskog kompleksa, obnova obuhvati i selo Banjska, banju i sam manastir. Naprasno su za obnovu manastira formirana čak četiri tima, u koje je navodno bilo uključeno od 30 do 50 najpoznatijih stručnjaka iz Srbije, a svi oni trebalo je da rade u timovima sa zadatkom da se prouči istorija i prikupi dokumentacija, izvrše arheološka istraživanja na neistraženom jugoistočnom delu manastirskog kompleksa. Treći, arhitektonski tim trebalo je da sačini plan za idealnu rekonstrukciju manastirske crkve i drugih objekata koji su se nalazili u sklopu manastira: ulaznog pirga, trpezarije, Milutinovih bedema i obradi kamenu plastiku kako bi ona bila postavljena na prvobitno mesto. Zadatak četvrtog stručnog tima bio je proučavanje živopisa od kog su sačuvani samo fragmenti kako bi se prema njihovom uzoru naslikao lepši i noviji stari živopis.

 

Ko uopšte kome šta može

 

Opština Zvečan je pod hitno usvojila novi generalni plan za naselje Banjska. Sama banja u selu je naprasno postala vlasništvo manastira i njena obnova je bila predviđena donatorskim prilozima. Projektovanje novih megalomanskih objekata povereno je perjanicama srpske arhitekture, tako da je arh. Milan Lojanica angažovan za projekat centra banje, za hodočasnički centar arh. Svetislav Ličina, a projektovanje i gradnju rezidencijalnog objekta sa apartmanima za prijem visokih crkvenih velikodostojnika površine od neverovatnih 12.000 kvadrata trebalo je da finansira grad Beograd, kao i savremeni zdravstveni centar. Kako bi ova nova crkveno-banjska turistička destinacija, osim za duhovni, imala sve potrebne sadržaje i za svakodnevni život i razbibrigu brojnih turista, Arhitektonski fakultet iz Beograda trebalo je da projektuje sportsko-rekreativni centar sa otvorenim bazenima i terenima, a Šumarski fakultet parkove i zelene površine. Bilo je očito da će za ove radove biti potrebna ekstremno velika količina novca. Smatrajući da je interna stvar crkve koga će angažovati na izvođenju radova, vladika Artemije tražio je da se sva sredstva prikupljena što iz Nacionalnog investicionog plana, što iz budžeta, što iz donacija, direktno uplate crkvi, a istovremeno je odredio da radove izvodi privatno preduzeće "Eparhijska radionica Rade Neimar", registrovano kao jednočlano društvo za grube građevinske radove. Inače, jedini član ove radionice "Rade Neimar" Predrag Subotički rođeni je brat kuma igumana manastira Banjska, Simeona, što apsolutno nikome nije smetalo. Ubrzo kada je doneta odluka o početku radova u proleće 2007. godine, Predrag Subotički, odnosno eparhijska radionica "Rade Neimar", pod blagoslovom Simeona Vilovskog, buldožerima je srušio ogradni zid iz turskog perioda koji je bio predviđen za pažljivu demontažu kako bi se iz njega izvukli svi ugrađeni fragmenti crkve, a osim turskog zida srušeni su i delovi originalnog srednjovekovnog zida iz doba kralja Milutina. Najveći deo materijala od zida odvožen je i iskipovan po jarugama i potocima u okolini Banjske, tokom kipovanja i prenosa brojni arhitektonski delovi crkve kotrljali su se niz padinu, a obrađeni komadi koji potiču sa crkve ispadali su sa kamiona i ostavljani da leže pored puta.

Pukom slučajnošću u enterijeru crkve vršena su prva naučna arheološka iskopavanja pod rukovodstvom eminentnog arheologa Dimitrija Madasa, koja su rezultirala senzacionalnim otkrićem otiska ogromne kamene rozete ispod kupole crkve a zahvaljujući Madasovoj pribranosti iz sveopšteg uništenja ispred bagera Radeta Neimara spaseno je nekoliko fragmenata originalne rozete koji su bili ugrađeni u turski zid. Nažalost, velelepni kameni lav koji je bio ugrađen u zid nije bio te sreće i verovatno je završio u nekoj od deponija po jarugama oko Banjske. Ni otkriveni nalaz rozete nije imao mnogo bolju sudbinu, jer ga je po nalogu Simeona Vilovskog Predrag Subotički naprosto zabetonirao kako bi crkva dobila novi i ljepši stari pod! Kada su u Beograd stigle vesti o faktičkoj teškoj devastaciji manastira, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture uputio je projektante obnove Sinišu Temerinskog i Mariju Jovin u Banjsku kako bi se na licu mesta upoznali sa stvarnim stanjem koje se, prema njihovom izveštaju, najblaže rečeno moglo okarakterisati kao tragično. Međutim, tada je Simeon Vilovski pokazao da smatra da njemu niko ništa ne može, te je u Zavod uputio faks sledećeg sadržaja:

"Poštovana gospođo Marković, nakon uvida u 'izveštaj' o obavljenom službenom putu u Manastir Banjska, dana 17. maja 2007, koji su potpisali M.J. i S.T, obraćamo se Republičkom zavodu molbom da ubuduće, u cilju angažovanja na obnovi manastira Banjske, ne šalje osoblje koje ne poseduje osnovna znanja o funkcionisanju i ustrojstvu crkve i filosofije monaškog života. Mi se nažalost ne možemo baviti edukacijom Vaših službenika u domenu temeljnih načela života i razvoja crkve kroz istoriju što predstavlja osnovne pretpostavke plodonosnog uključivanja i stavljanja inženjersko-tehničkih znanja u službu ostvarivanja uzvišenih ciljeva i večnih vrednosti.

S osobitim poštovanjem

Nastojitelj manastira protosinđel Simeon"

 

 

 

 

 

 

Kud odoše svi ti milioni

 

Arogancija prema "sekularnoj" službi zaštite spomenika kulture od strane Simeona Vilovskog, uz nedostatak stručne i finansijske kontrole nad radovima, najdirektnije je dovela do nenadoknadive štete na spomeniku i to još na samom početku radova na obnovi, a od tada pa do danas, srećom po Banjsku, na njoj se nije radilo više ništa, jer nekako nakon devastacije Banjske izdešavale su se neke druge stvari, podjednako štetne i skandalozne. Kada je pala još jedna Koštuničina vlada, nakon izbora 2008, skandal sa Banjskom iskorišćen je kao povod za obračun i potom smenu Gordane Marković sa položaja direktora Republičkog zavoda. Nju je, na predlog Dragoljuba Mićunovića, nasledila prethodno smenjena direktorka Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda Vera Pavlović-Lončarski sa prevashodnim ciljem da zaustavlja nepoželjne radove. Od tada se u Banjskoj sredom više nije radilo, ali su zato drugi državni organi imali pune ruke posla, tako da je za sada čitav slučaj završen oduzimanjem monaških činova Simeonu Vilovskom i monahu Antoniju iz Crne Reke! Osim toga, protiv bivšeg igumana manastira Banjska podneta je i krivična prijava Višem tužilaštvu u Beogradu zbog finansijske zloupotrebe eparhijskih fondova u iznosu od više stotina hiljada evra, ali se nažalost niko nije setio da pokrene pitanje krivične odgovornosti za devastaciju manastira Banjska, verovatno da se ne bi zamerili crkvi! Takođe bi bilo veoma zanimljivo videti u čijim džepovima je završila "sitnica" od 30 miliona dinara (Raško-prizrenska eparhija deset miliona dinara, Ministarstvo za kapitalne investicije 13 miliona, a Ministarstvo kulture je za arheološke radove izdvojilo sedam miliona dinara) a da se osim rušenja buldožerom drugo nije uradilo... Možda je utrošeno na prebrojavanje kostiju kralja Milutina?