Neoosmanizam

 

Ogorčeni u ratu, depresivni u miru: uzroci i trajne posledice islamske deklaracije Alije Izetbegovića (1)

 

Islamizam na bosanski način

 

Ugledni srpski i svetski priznati islamolog-orijentalista, i nekadašnji ambasador Savezne republike Jugoslavije u Vatikanu, Turskoj i Azerbejdžanu, profesor dr Darko Tanasković, u svom naučnom radu pod naslovom "Islamizam na bosanski način",  bavi se shvatanjima islama na prostoru uvek kompleksne Bosne i Hercegovine, tog "tamnog vilajeta" na Balkanu, odakle su svi hteli da pobegnu, a svako je ostao na svom mestu. Tanasković je kroz analizu "Islamske deklaracije" Alije Izetbegovića, tvorca muslimanske partije "Stranka demokratske akcije" (SDA), vrhunskom preciznošću secirao uzroke bosanskohercegovačkog sukoba devedesetih, što objašnjava i razloge nemoguće pozicije sadašnjeg entitetskog državnog provizorijumu pod međunarodnim protektoratom...

 

Profesor dr Darko Tanasković

 

Islamska deklaracija Alije Izetbegovića (1925-2003), muslimansko-bošnjačkog političara, osnivača Stranke demokratske akcije, ratnog lidera Muslimana/Bošnjaka tokom građanskog i međunacionalnog sukoba na prostorima bivše Jugoslavije (1992-1995) i Predsednika Republike Bosne i Hercegovine (1990-1996) pripada redu radikalnih programskih dokumenata savremenog islamizma.

Takvi dokumenti su se od sedamdesetih godina prošlog veka počeli učestalije pojavljivati u raznim delovima islamskog sveta,a i u krilu manjinskih muslimanskih zajednica na Zapadu. Prema Izetbegovićevim sećanjima, nacrt teksta buduće Islamske deklaracije nastao je 1969. godine, da bi ga autor 1970. „konačno redigovao i poslao u svijet".

Zapravo, Islamska deklaracija je ilegalno umnožavana i od ruke do ruke raspačavana u bosanskohercegovačkoj muslimanskoj sredini i u nekim krugovima emigracije u Evropi, kao svojevrsni ideološki priručnik i praktični vodič za propagandni, politički i organizacioni rad protivnika sekularnog poretka.  Ovaj spis, u početku poznat samo užem krugu istomišljenika, privukao je širu pažnju tek 1983. godine, kad je njegovo autorstvo bilo jedna od glavnih tačaka optužbe na sudskom procesu protiv grupe „islamskih fundamentalista" u Sarajevu, na kome je Alija Izetbegović osuđen na 14 godina zatvora, iz koga je pušten 1988.  Karakter ovog suđenja, odnosno argumentacija tužilaštva, doveli su kasnije, u promenjenim društvenim i političkim okolnostima, do određenih nejasnoća i nedoumica u pogledu prirode i suštine Izetbegovićevog islamističkog manifesta.

Naime, prema optužnici, javni tužilac je Aliju Izetbegovića optužio za „krivična djela udruživanja radi neprijateljske djelatnosti i kontrarevolucionarnog ugrožavanja društvenog uređenja", dok se za Islamsku deklaraciju konstatuje da su „njeni ciljevi po svojoj prirodi takvi da predstavljaju akt upravljen na podrivanje Ustavom utvrđenog društveno-ekonomskog uređenja, društveno-političkog sistema, sistema samoupravljanja i drugih odnosnih vrijednosti u našem sistemu".

U skladu s tadašnjom zvaničnom terminologijom i retorikom, optuženi su na suđenju i u medijima nazivani „islamski fundamentalisti" i „muslimanski nacionalisti", bez preciznijeg definisanja smisla ovih određenja u tadašnjem jugoslovenskom i bosanskohercegovačkom kontekstu. Za oslobađanje optuženih na osnovu navedene inkriminacije već za vreme suđenja zalagali su se mnogi slobodoumni intelektualci u zemlji i inostranstvu, a među najglasnijima bio je Odbor za odbranu slobode misli i izražavanja, osnovan na inicijativu poznatog srpskog pisca i kasnijeg predsednika Savezne Republika Jugoslavije (1992-1993) Dobrice Ćosića, kome je istorija dodelila nezahvalnu ulogu da u teškom razgovoru s nepopustljivim Izetbegovićem početkom 1991. godine pokuša sprečiti širenje rata iz Hrvatske na Bosnu i Hercegovinu.

Zanimljivo je da Izetbegović taj razgovor u svojim Sećanjima ne pominje. Posle pada komunizma, tzv. „Sarajevski proces" je s razlogom okarakterisan kao politički i „staljinistički", a svi na njemu procesuirani i osuđeni rehabilitovani su, uključujući i autora Islamske deklaracije. On se odmah s nepromenjenim islamističkim idejama uključio u politički život neposredno pred raspad jugoslovenske federacije i ubrzo postao neprikosnoveni lider bosanskohercegovačkih Muslimana, od 1993. zvanično Bošnjaka.

   Osporavajući navode optužnice o antidržavnom delovanju, Izetbegović se na suđenju branio tvrdnjom da se u Islamskoj deklaraciji ne pominju ni Jugoslavija ni Bosna i Hercegovina, već da je u njoj reč o potrebi reformisanja („reislamizovanja") islamskog sveta uopšte, kao i da on u tekstu izričito naglašava da društveni poredak zasnovan na šerijatskim načelima nije moguće uvesti u državama u kojima muslimani ne čine većinu stanovništva, a to nije bio slučaj ni u Jugoslaviji (14 % muslimana) ni u Bosni i Hercegovini (39 % muslimana). Valja naglasiti da je autor Islamske deklaracije formalno bio u pravu i da je zasnivanje tužiočeve argumentacije na sadržini ovog programskog teksta bilo materijalno neutemeljeno. S druge strane, Izetbegović nije poricao da je po najdubljim uverenjima islamista. U završnoj reči je bio potpuno jasan:

 „...Bio sam musliman i to ću i ostati. Osjećao sam se borcem za stvar islama u svijetu i time ću se osjećati do kraja života. Jer islam je za mene bio drugo ime za sve što je lijepo i plemenito i ime za obećanje ili nadu u bolju budućnost muslimanskih naroda, za njihov život u dostojanstvu i slobodi, jednom rečju za sve ono za što je po mom uvjerenju bilo vrijedno živjeti".

Zanimljivo je pročitati i kako je s vremenskog i životnog rastojanja od skoro dve decenije, svodeći bilans svog islamističkog delovanja, Alija Izetbegović ocenio suštinu Islamske deklaracije:

 „...Iako napisana u Sarajevu, Deklaracija pažnju nije usmjerila prema Jugoslaviji, nego prema islamskom svijetu. Štaviše, u Deklaraciji se Jugoslavija nije ni spominjala. Ideja koja je dominirala ovim tekstom glasila je: samo islam može zagrijati maštu muslimanskih masa i osposobiti ih da učine nešto u vlastitoj povijesti. Ideje uvezene sa Zapada to ne mogu. Poruka je bila napadana kao fundamentalistička, što je ona u nekom posebnom smislu i bila - zahtijevala je vraćanje izvorima. Iako je osuđivala autoritarne režime, tražila je povećanje izdataka za obrazovanje, zalagala se za novi položaj žene, nenasilje i prava manjina. Deklaracija je na Zapadu primana s velikom rezervom. Mislim da joj nisu mogli oprostiti činjenicu što je islam stavljala u srce problema".

Izetbegović, dakle, uz zaštitnu, ali i ispraznu ogradu „u nekom posebnom smislu", prihvata da je njegovo shvatanje islama u biti fundamentalističko, odnosno da zagovara vraćanje na izvorni smisao kuranske Objave kao jedini izgledni put za buđenje islamskog sveta iz vekovne letargije i dramatičnog civilizacijskog kašnjenja u procesu modernizacije.

Da Izetbegovića jednim od uticajnih protagonista savremenog fundamentalističkog pokreta u svetu smatraju upravo oni koji u islamizmu prepoznaju „modernizacijski činilac" u muslimanskim društvima svedoče mnogobrojne publikacije u kojima se on kao takav pominje i visoko vrednuje. Tako ga, recimo, zagrebački politikolog Tarik Kulenović obrađuje u istom poglavlju svoje knjige Politički islam u kome analizira misao i doprinos istaknutih islamističkih prvaka kao što su Mavlana Mavdudi, Sejid Kutb, Ali Šariati, Ruholah Homeini i Hasan al-Turabi.

 

Islamizacija muslimana

 

Logično je, prema tome, zaključiti da je Alija Izetbegović neosporno bio islamista fundamentalističkog opredeljenja, ali da ta činjenica, koju nije sasvim nije poricao, pravno nikako nije mogla biti valjani osnov za presudu kojom je osuđen u Sarajevu, zajedno sa svojim istomišljenicima. U tužbi i odluci do izražaja je došla zamena teza, karakteristična za političke procese u komunističkog perioda, gde je navodni „delikt mišljenja" prikazan kao „antidržavna aktivnost".

Ovo bi svakome ko ispravno razmišlja moralo biti jasno, ali je burnim razvojem događaja koji su usledili posle Izetbegovićevog stupanja u političku arenu nesporna fundamentalistička priroda Islamske deklaracije opet zamagljena i relativizovana, kao uostalom i njegov misaoni i politički lik. Da on nije imao nikakvih dilema u pogledu odanosti islamističkoj viziji „islamizacije muslimana" dokazuje i to što je 1990. godine Islamska deklaracija, ranije disidentski samizdat, zvanično objavljena u Sarajevu, u kome je njen autor već postao vodeća politička figura muslimanskog/bošnjačkog naroda. Niti je imao niti je želeo da u tom pogledu bilo šta krije. Tako je bar isprva izgledalo. 

  Kao što je poznato, u Bosni i Hercegovini, kao republici triju tzv. konstitutivnih naroda, u kojoj ni Muslimani/Bošnjaci, ni Srbi, ni Hrvati nisu imali apsolutnu većinu, osnivanje političkih partija posle uvođenja višepartijskog sistema bilo je izvršeno na osnovu nacionalnog grupisanja, s tim što su jugoslovenski i građanski orijentisani političari i intelektualci pokušali da se okupe i suprotstave nacionalistima u Savezu reformskih snaga Jugoslavije tadašnjeg premijera Ante Markovića.

Srbi su u Bosni i Hercegovini osnovali Srpsku demokratsku stranku (SDS), Hrvati Hrvatsku demokratsku zajednicu (HDZ), koja je doživljavana kao filijala istoimene matične stranke u Hrvatskoj, dok su Alija Izetbegović i njegovi saradnici, mahom iz redova Mladih muslimana, odlučili da svoju partiju mimikrijski nazovu Stranka demokratske akcije (SDA). Uz obavezni atribut „demokratska", nisu se usuđivali da dodaju i „muslimanska", a još manje „islamska", jer su se plašili reakcija države i političke javnosti, pošto je političko delovanje s verskih pozicija bilo zabranjeno.

Marta 1990. u Sarajevu je obznanjeno tzv. Saopćenje četrdeseterice, odnosno proglas sa četrdeset potpisa kojim je najavljeno formiranje Stranke demokratske akcije, kao „političkog saveza građana Jugoslavije koji pripadaju muslimanskom kulturno-povijesnom krugu, kao i drugih građana Jugoslavije koji prihvataju program i ciljeve stranke". Iako se u proglasu govori o „drugim građanima Jugoslavije", svakome je bilo jasno da ova stranka prevashodno okuplja  građane koji vernički i/ili kulturno-tradicijski pripadaju islamu, a nacionalno se deklarišu kao Muslimani.

Osnivači su procenili  da je takvo rešenje bolje od eventualnog obnavljanja istorijske Jugoslovenske muslimanske organizacije koju je između dva svetska rata uspešno predvodio vešti političar Mehmed Spaho, a koja se raspala 1941. godine. Uostalom, u trenutku osnivanja nacionalnih stranaka u Bosni i Hercegovini mogla su se sa sigurnošću predvideti teška iskušenja za Jugoslaviju, kao federativnu državu većeg broja naroda.

 

Laž o neislamističkoj suštini bošnjačke politike

 

 

Da će SDA insistirati na nacionalnoj posebnosti Muslimana u Bosni i Hercegovini, kao i da uporište njihovog nacionalnog i kulturnog identiteta vidi u islamu, svedoči VI poglavlje Saopćenja:

„Suočeni s ignoriranjem nacionalne posebnosti bosanskohercegovačkih Muslimana i na toj osnovi njihovog svojatanja, i odbacujući ove pretenzije kao suprotne, ne samo historijskim faktima, nego i jasno izraženoj volji ovog naroda, izjavljujemo: bosanskohercegovački Muslimani, kako oni koji žive u BiH, tako i oni van njenih granica, predstavljaju autohtoni bosanski narod, te, prema tome, čine jedan od šest historijskih naroda Jugoslavije, koji ima svoje historijsko ime, svoje tlo pod nogama, svoju historiju, svoju kulturu, svoju vjeru, svoje pjesnike i pisce, jednom riječju, svoju prošlost i svoju budućnost. SDA će stoga oživljavati ovu nacionalnu svijest bosanskohercegovačkih Muslimana i insistirati na uvažavanju činjenice njihove nacionalne samobitnosti sa svim pravima i političkim konsekvencijama".

  Premda su jezgro grupe koja je inicirala i osmislila osnivanje SDA većinom sačinjavali ubeđeni islamisti Izetbegovićevog kova, značajan doprinos dali su i javni i kulturni radnici i intelektualci više svetovno orijentisani, kojima  je motiv za političko okupljanje i delovanje bilo afirmisanje sekularno shvaćene moderne bošnjačke nacije koja se silom inercije i prilika, u kontinuitetu s komunističkim periodom, još uvek morala (samo)određivati kao muslimanska. S druge strane, da bi u tadašnjem društvenom, političkom i kolektivno-psihološkom kontekstu privukli što više pristalica, a i da ne bi iritirali međunarodno javno mnenje, prvenstveno na Zapadu, (pre)osetljivo na pominjanje islama u politici, čelnici SDA, kao i javnost i mediji koji su im bili naklonjeni, krenuli su u kampanju dokazivanja da ova stranka nije islamistička, već demokratska, a da njen lider, autor Islamske deklaracije, nije „islamski fundamentalista", već demokrata i liberalni patriota.

Na ruku ovoj kampanji išla je i činjenica da su Alija Izetbegović i njegovi istomišljenici na „staljinističkom" sarajevskom procesu optuženi kao „islamski fundamentalisti", čime je ova u suštini tačna kvalifikacija diskvalifikovana kao komunistička ideološka tendencioznost.

S obzirom na nekritičku podršku koju je Izetbegoviću i bosanskohercegovačkim Muslimanima (od 1993. Bošnjacima) u sukobu sa Srbima i delimično Hrvatima sve vreme rata u Bosni i Hercegovini pružao jedan uticajan deo međunarodne zajednice, osobito na Zapadu, objašnjenja o neislamističkoj suštini bošnjačke politike rado su prihvatana i apsolutizovana.

Pošto je Slobodan Milošević bio proglašen velikosrpskim nacionalistom i agresivnim diktatorom, Izetbegović nikako nije smeo biti ono što je zapravo bio, islamski fundamentalista i, koliko su to okolnosti nalagale, pragmatični bošnjački unitaristički nacionalista. Istovremeno, centri moći u islamskom svetu Bošnjake su pomagali kao braću po veri, a Izetbegovića veličali kao mislioca i borca za islamsku stvar, čemu se ovi nikada nisu suprotstavljali.

Izbijanjem i rasplamsavanjem „troipogodišnjeg građanskog rata na nacionalno-vjerskoj osnovi"  za Muslimane/Bošnjake stvorena je specifično složena i protivrečna situacija unutrašnjeg rascepa i identitetskog lutanja, a istovremeno spoljašnjeg taktiziranja, između verskog i nacionalnog.

 

 

Nije ketman za većinu

 

 

Svoju nacionalnu specifičnost u odnosu na Srbe i Hrvate, najbliže rođake zajedničkog slovenskog porekla i istoga jezika, s kojima su se borili za prevlast u Bosni i Hercegovini, zasnivali su na verskom razlikovanju, a tu versku komponentu, koja je za neke bila i najbitnija, nisu smeli suviše javno isticati, jer bi im bilo zamereno da se bore za islam, a ne za građansko društvo, ravnopravnost i demokratiju. Takva percepcija bi ozbiljno ugrozila svestranu podršku koju su dobijali sa Zapada, što se nije smelo dozvoliti, pogotovo s obzirom na izrazito nepovoljan početni tok ratnih dejstava po Muslimane. Ovakva konstelacija uticala je, naravno, i na odnos prema Islamskoj deklaraciji koja je, s jedne strane, i dalje doživljavana kao islamistički manifest trajne vrednosti, dok je, s druge, potiskivana van predela javne pažnje i odvajana od zvanične političke platforme i retorike SDA.

Tim svesnim potiskivanjem se jedino i može objasniti, recimo, opredeljenje izvrsnog islamskog teologa iz Sarajeva, profesora Enesa Karića, koji u svojoj opsežnoj knjizi Prilozi za povijest islamskog mišljenja u Bosni i Hercegovini XX stoljeća uopšte ne pominje Aliju Izetbegovića, ali zauzvrat daje mesta doprinosima islamskom mišljenju dvojice uticajnih Bošnjaka, Adila Zulfikarpašića i Muhameda Filipovića, koji su se upravo zbog njegove islamističke koncepcije nemalo posle stvaranja SDA odvojili od autora Islamske deklaracije i partijskog lidera, da bi osnovali svoju „građansku" stranku, Muslimansku bošnjačku organizaciju, kasnije preimenovanu u Liberalnu bošnjačku organizaciju. 

Bez obzira na ovakvo ideološko manevrisanje propagandista SDA, bosanskohercegovački Srbi i Hrvati su nepogrešivo osećali o čemu je reč.

Iako je autor Islamske deklaracije svoju viziju „islamizacije muslimana" projektovao na globalni plan, bilo je jasno da  opšteislamski preporod za kakav se on zalagao ne bi mimoišao Bosnu i Hercegovinu, pogotovo ako bi muslimani u jednom trenutku postali apsolutna većina stanovnika, što, s obzirom na sve intenzivnije iseljavanje hrišćana (naročito Hrvata) i višu stopu nataliteta kod muslimana, nikako nije samo teorijska mogućnost.

 Indikativno je, u ovom pogledu,  sećanje Abdulaha Sidrana, poznatog bošnjačkog pisca i velikog poštovaoca Alije Izetbegovića, na jedan susret s njim o ramazanu 1993. godine, kad mu je pokazao knjigu poljskog književnika Česlava Miloša Zarobljeni um, u kojoj se ovaj poslužio istočnjačkim pojmom ketman da označi „praktičnu filozofiju prikrivanja, koja dopušta, da bi se opstalo, ostalo živo, pa moglo nastaviti svoju borbu kad uslovi za nju budu izgledniji - i određenu vrstu lažnog predstavljanja". Izetbegović mu je, navodno, tada rekao: „Znaš, Avdo, ketman primjenjuje manjina. A mi, u Bosni, nismo manjina".

Nepobitno je, dakle, da su Izetbegovićevi pogledi izloženi u Islamskoj deklaraciji imali destabilizujuće dejstvo u bosanskohercegovačkom društvenom kontekstu, iako on na njima tokom rata u Bosni i Hercegovini upadljivo nije insistirao.

 

(Nastaviće se)

 

 

 

Iz biografije autora

 

 

Darko Tanasković je srpski islamolog, filolog orijentalista, univerzitetski profesor, književnik, književni prevodilac, akademik i bivši ambasador Savezne Republike Jugoslavije u Vatikanu i pri Malteškom viteškom redu od 2002. do 2008. godine. Predavao je tokom karijere, između ostalog, arapski jezik, arapsku književnost, turski jezik, uvod u orijentalnu filologiju, persijsku književnost, osnove islamske civilizacije, islam i hrišćanstvo, uvod u uporednu gramatiku semitskih jezika, lingvističku arabistiku...

Bio je upravnik Katedre za orijentalistiku, prodekan Filološkog fakulteta i predsednik Saveta i Upravnog odbora Filološkog fakulteta. Po pozivu, predavao je na više domaćih i svetskih univerziteta. Član je Izvršnog komiteta Evropskog univerziteta u Rimu od 1990, član Evropske akademije nauka i umetnosti u Salzburgu od 1995. godine. Govori francuski, engleski, arapski, turski, italijanski i ruski jezik, a obrazovanje je stekao i u klasičnim jezicima poput starogrčkog i latinskog.