Polemike

 

Ratko Peković: Paralelna strana istorije-sporovi o jeziku, naciji, literaturi 1945-1990 (7)

 

Horvat o Srbima i Albancima

 

Istražujući posleratnu književnu periodiku, a posebno beogradske "Književne novine", taj nezaobilazni poligon slobodne misli u vreme socijalizma, književni istoričar Ratko Peković, jedan od najboljih poznavalaca srpske i jugoslovenske književnosti kao i nekadašnjih "državnih" autora i disidenata, arhivskim dokumentima prikazuje uzbudljivu intelektualnu borbu koja se odvijala među njima. Pozornica ovog obračuna se pomerala, malo izvan, a malo unutar jedne partije, skoro pola veka. Tabloid u nekoliko nastavaka objavljuje odabrane književne polemike iz ovog Pekovićevog dela objavljenog u izdanju izdavačke kuće "Albatros" iz Beograda.

   

Ratko Peković

 

U brojevima od 15. aprila, 1. i 15. maja 1987. godine Književne novine objavljuju veoma obiman tekst uglednog zagrebačkog ekonomiste Branka Horvata pod naslovom „Kosovsko pitanje"...

Kao ekonomista, Horvat je uložio ne mali trud da se upozna sa istorijskom i publicističkom građom o Kosovu i „kosovskom pitanju". U tom smislu on citira niz dela domaćih autora, a posebno onih koji se bave XIX i XX vekom, sa posebnim osvrtom na posleratno razdoblje.

Kosovo je, piše on, nesumnjivo najdelikatniji politički problem zemlje. „Ima bar tri različita aspekta od kojih se prvi odnosi na iseljavanje Srba i Crnogoraca, drugi na srpski nacionalizam a treći na integraciju Albanaca u jugoslavensku zajednicu. Prva dva aspekta su prilično očigledna. Treći zahteva ozbiljniju studiju."

Horvat smatra da je trebalo da federacija sačini grupu istaknutih naučnih radnika - istoričara, socijalnih psihologa, ekonomista, politikologa - koji bi „predložili mjere za dugoročno saniranje situacije". On upozorava na opasnost da bi iseljavanje Srba i Crnogoraca prouzrokovalo ispoljavanje srpskog nacionalizma:

„...A budući da su Srbi na Kosovu zaista maltretirani, teško je na demagogiju odgovoriti pravom mjerom. Srpski nacionalizam u drugim sredinama potpuno nailazi na odjeke koji počinju podsjećati na vremena maspoka. Na taj način javlja se sasvim realna opasnost da, uslijed nesposobnosti federacije, Kosovo posluži kao detonator nove nacionalističke eksplozije".

Horvat polemiše sa nekim zvaničnim stavovima i ocenjuje da na Kosovu nije bilo kontrarevolucije, podsećajući da su uzroci kontrarevolucije odnosi između društvenih klasa i da parola „Kosovo-republika" ne predstavlja nikakav kontrarevolucionarni zahtev već da bi u jednoj socijalističkoj zemlji takav zahtev trebalo da bude „potpuno legitiman".

On daje pregled najznačajnijih događaja iz prošlosti kosovskih Albanaca (čija istorija, kaže, još nije napisana) od Kosovske bitke, procesa islamizacije Albanaca, buna i ustanaka, političkih pokreta i položaja Albanaca u vreme Balkanskih ratova, zatim u Kraljevini Jugoslaviji i socijalističkoj Jugoslaviji do Brionskog plenuma 1966. i demonstracija iz 1981. godine.

Posebnu pažnju Horvat posvećuje osnivanju Prizrenske lige 1878. godine, kao „središnjem događaju novovjeke albanske historije i imenovanju Komiteta nacionalnog oslobođenja 1909. godine kada je istaknut cilj autonomne Albanije". Ova dva događaja su, prema Horvatovom sudu, „za Albance jednako važna kao što je, npr. ilirski pokret za Hrvate". „Historijski rezime je", piše on, „prilično očigledan: u razdoblju 1878-1912. na teritoriji Jugoslavije odigrao se albanski nacionalni preporod koji je doveo do formiranja nezavisne albanske države van Jugoslavije. Međutim, 40% Albanaca živi unutar Jugoslavije".

Režim terora i eksploatacije u Kraljevini Jugoslaviji, što prema Horvatu nije iznenađujuće, uslovio je da su Albanci na Kosovu „okupaciju u toku Drugog svetskog rata doživjeli kao oslobođenje", a zbog ranijeg rđavog iskustva sa jugoslovenskim režimima i nepripremljenosti Komunističke partije, posle oslobođenja od fašizma buknuo je kontrarevolucionarni ustanak u kojem je učestvovalo 30.000 Albanaca. U posleratnom periodu, pak, Srbi i Crnogorci su preovladavali u političkom životu Kosova, iako su Albanci predstavljali veliku većinu stanovništva.

 

 

Širi pogled na sažetu stvarnost

 

 

Horvat se posebno osvrće na delatnost OZN-e i UDB-e na Kosovu, represiju nad Albancima, akcije prikupljanja oružja, na montirani Prizrenski proces iz 1956. godine i druge detalje.

Posle donošenja Ustava iz 1963. godine, ocenjuje Horvat, „počeo je proces jačanja regionalnih državnosti i nacionalističkog zatvaranja republika i pokrajina", a na Kosovu dolazi „do iracionalne albanizacije svega i svačega", „Pripremljeni su", nastavlja on, „uvjeti da iredentistička propaganda iz Albanije i tajnih separatističkih grupa na Kosovu padne na plodno tle. To se stvarno desilo u martu 1981. godine. Kao i uvijek, poveli su studenti...

U drugom nastavku Horvat daje širi istorijski pregled razvoja nacionalnog pokreta Albanaca na Kosovu od Prizrenske lige do osamdesetih godina XX stoleća.

 Ponavljajući ocenu iz prethodnog nastavka da je Prizrenska liga iz 1878. „ključni događaj novije albanske historije, jer označava početak formiranja albanske nacije", on polemiše sa stavovima Radošina Rajovića, Spasoja Đakovića i Dimitrija Bogdanovića koji su negirali njeno progresivno značenje i pripisivali joj „panislamski karakter i stvaranje nacionalne ideologije Velike Albanije koja se održala do danas".

„Alarmirani" akcijama svojih suseda u oslobodilačkim ratovima 1876-1878. koji su okončani porazom Turske - Srba, Crnogoraca, Grka i Bugara - albanski plemenski prvaci u proleće 1877. upućuju memorandum Porti kojim se tražilo da četiri vilajeta (Skadarski, Janjinski, Bitoljski i Kosovski) u kojima žive Albanci budu ujedinjeni u jedan, s tim da uprava bude poverena Albancima i da se nastava u školama obavlja na albanskom jeziku. „To je bila prva verzija Velike Albanije", ističe Horvat.

Tri dana pre početka Berlinskog kongresa, 10. juna 1878, u Prizrenu započinje sa radom Osnivački kongres za odbranu prava albanskog naroda sa 300 učesnika koji se većinom orijentiše na iskazivanje lojalnosti sultanu i na ostvarivanje autonomije unutar carstva. Prizrenska liga upućuje memorandum Berlinskom kongresu u kojem se ističe da Albanci ne žele da budu ni Turci, niti da se pretvore u Slovene, Austrijance ili Grke već da žele da budu samo Albanci. Predsedavajući Kongresa, knez Bizmark izjavljuje da „nema albanske nacije" što utiče na radikalizovanje rada Lige.

Horvat obrađuje događaje od austrijsko-turskog rata 1736-1739. godine, proces islamizacije Srba i naseljavanje Albanaca koje je izmenilo etnički i verski sastav stanovništva Kosova.

Posebnu pažnju Horvat posvećuje konferenciji Narodnooslobodilačkog odbora za Kosovo i Dukađin, održanoj krajem 1943, u selu Bujane kojoj je prisustvovao 41 Albanac, jedan Musliman i 7 Srba i Crnogoraca, kao i 10 delegata Narodnooslobodilačke vojske Albanije. Konferencija je, ističe on, ušla u istoriju Kosova zbog jednog kontroverznog dela rezolucije u kojoj stoji:

„Jedini put da se Šiptari Kosova i Metohije ujedine sa Šipnijom                                 (Albanijom, prim. R. P.) jeste zajednička borba s ostalim narodima Jugoslavije protiv okupatora i njegovih slugu. Jer je to jedini put da se izvojuje sloboda kada će svi narodi pa i Šiptari biti u mogućnosti da se izjasne o svojoj sudbini s pravom na samoopredeljenje do otcepljenja. Garancija za ovo jeste Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije kao i NOV Šipnije sa kojom je usko povezana".

„U posljednjih dvadesetak godina", piše Horvat, „ovaj stav se napada kao separatistički i traži se njegovo poništavanje odnosno dokazuje se nelegalnost konferencije. S druge strane današnja iredenta dokazuje svoju legitimnost pozivanjem na Bujan".

(Da podsetimo, ovaj deo rezolucije je bio u suprotnosti sa odlukama AVNOJ-a.)

  Osvrćući se na poslednju „pobunu" na Kosovu 1981. godine Horvat ocenjuje:

  „Poslednja buna koju ćemo podrobnije analizirati kasnije, mnogo je civiliziranija nego ranije i ima jedan bitno novi momenat: ne iseljavaju se pobunjeni već oni koji pripadaju vladajućoj naciji tj. Slavenima. Ta je činjenica od dalekosežnog značenja i predstavlja jednu od komponenti budućeg rješenja. Ako izuzmemo neiskusne i romantizmom mlade nacije zanesene učenike, u Albaniju se ne beži, jer prilike u toj zemlji ne predstavljaju ozbiljnu alternativu života u Jugoslaviji. (...) Prema tome, uprkos nacionalnim emocijama, postoji egzistencijski uvjetovana težnja da se rješenje traži u Jugoslaviji. Kako u toj Jugoslaviji Albanci mogu  u punoj mjeri ostvariti i svoju nacionalnost, očigledno je da je mogućnost rješenja realna".

 

Bolest zvana "republika"

 

  U trećem nastavku Horvat ocenjuje da veliki doprinos razvijanju etničke netrepeljivosti daje neznanje i da je poznavanje albanske i kosovske istorije kod prosečnog Jugoslovena „ravno nuli" i da je prvu ozbiljniju knjigu o Kosovu pre dve godine objavio Radošin Rajović (Autonomija Kosova). Odnos prema Albancima on ilustruje jednim, po njemu karakterističnim primerom:

  „Obrazovano i zrelo političko vodstvo, odnosno preciznije, intelektualna klima u kojoj se intelektualni radnici ponašaju na razini svoje profesije, bili bi stvorili uvjete da se godišnjica smrti Jura Kastriotovića Skenderbega (1648) i godišnjica Prizrenske lige proslave kao središni jugoslavenski događaj u Beogradu - a ne samo u Tirani i, djelomično i uz osude, u Prištini". „Može se odgovoriti", nastavlja Horvat, „da Jugoslaveni 1968. nisu proslavili ni pola vijeka vlastitog ujedinjenja, a kamoli Skenderbega. To je zaista točno i predstavlja jedinstven slučaj u svjetskoj historiji. Ali ta nacionalna malodobnost ne pomaže nam u rješavanju naših problema".

On zatim pominje primere diskriminacije Albanaca u Makedoniji - u muzičkim programima na radiju, u školskim programima, rušenju visokih ograda oko njihovih kuća - zatim himnu „Hej Sloveni" „koja vrijeđa albanski (i turski i mađarski itd.) nacionalni osjećaj jer Albanci nisu Slaveni", segregaciju prilikom zapošljavanja i druge primere. Podsećajući da su jugoslovensko ime izbegavali i kosovski Albanci u partizanima i da posebno svetlo na sve ovo „baca činjenica da se 'Jugoslavija' u Jugoslaviji općenito  izbjegava", Horvat zaključuje:

  „Prema tome na nama, Slavenima je teret dokaza da Jugoslavija nije država dominirajućih južnih Slavena, već Federacija svih naroda koji u njoj  žive. Drugim riječima Jugoslavija treba da postane federacija balkanskih naroda, već na osnovu zaista herojske borbe protiv fašizma i staljinizma".

Da bi se Kosovo integrisalo u jugoslovensku zajednicu potrebno je ubrzati privredni razvoj Pokrajine. Horvat analizuje ekonomske i političke procese posle rata, neuspeh privredne reforme 1965, pojavu ekonomske migracije, nekritičke kampanje protiv federacije, ogromnu zaduženost zemlje, veliku nezaposlenost na Kosovu, regionalne probleme koji su tumačeni unitarizmom saveznog centra kada je počela razgradnja federacije koja je „izgubila svoje naučne instrumente kako bi politički voluntarizam mogao da se razvija do savršenstva" i pobudila „latentne nacionalizme", a „najkoncentrisaniji izraz tih zbivanja koja su se odigravala u svim krajevima zemlje je - maspok".

Kada je došlo vreme otplate dugova, izbila je 1981. godine kriza u čiji istorijski okvir treba staviti kosovske događaje. „Ocrtavaju se prilično jasno tri komponente. Jednu predstavlja probuđeni nacionalizam i to je zajedničko za sve jugoslovenske regije s kraja 1960-ih. Druga se odnosi na teške socijalne uvjete na Kosovu. A treću predstavlja iredentizam."

Autor iznosi sasvim drukčije viđenje parole „Hoćemo republiku" u odnosu na stavove zvanične politike; tu parolu, kako saznaje, podržava velika većina Albanaca. Taj zahtev on smatra neracionalnim jer, osim naziva, Kosovo je danas zaista republika. „Štoviše, uspoređujući prava Kosova s pravima jedne njemačke ili američke savezne države, pokrajina Kosovo ima veća prava. Prema tome republika ima prvenstveno simboličko značenje."

  Horvat unapred otklanja sumnje na to da se on zalaže za izdvajanje Kosova iz Republike Srbije i za njegovo proglašenje sedmom republikom. „Kosovo se priključilo Srbiji i može se izdvojiti opet samo na osnovu dogovora i to na jugoslavenskom planu" (podvukao R. P.).

 

 

Odgovor odgovorne inteligencije

 

 

Kao što se moglo i očekivati, pristup Branka Horvata „kosovskom pitanju", iako naizgled dobronameran, izazvao je osporavanja i polemike.

Već posle objavljivanja prvog nastavka reaguje novinar Miloš Mišović, a posle drugog član uredništva Književnih novina Milorad Vučelić. Mišović polemiše sa Horvatovom tezom da na Kosovu nije na delu kontrarevolucija i sa njegovom ocenom da su organizacije demonstracija „najčešće nicale samoinicijativno, koristeći povoljnu situaciju stvorenu subverzivnom neprijateljskom propagandom". On podseća na Statut „Revolucionarnog pokreta ujedinjenih  Albanaca" na čijem je čelu šezdesetih godina bio Adem Demaći u kojem piše da je cilj pokreta otcepljenje delova Jugoslavije „u kojem živi šiptarska narodnost i iste pripoji Albaniji i to oružanom pobunom", kao i na podatak da su organizatori i rukovodioci najvažnijih neprijateljskih organizacija, koje do danas nisu otkrivene, bili novinari Radio Prištine i Rilindje.

  U tekstu „Kosovo - sudbina Jugoslavije" (15. maj 1987) Milorad Vučelić podseća da je na Kosovu na delu dalekosežna strategija velikoalbanske agresije koja se za sada uglavnom ostvaruje bez većih smetnji i da su predložena rešenja partijskog i državnog rukovodstva Jugoslavije i metodi prevazilaženja krize „lišeni konkretnosti i operativnosti i pre svega su deklarativnog karaktera".

  A na Horvatove nade u pozitivni udeo inteligencije u rešavanju kosovske krize, Vučelić replicira:

  „Kada  je već reč o albanskoj inteligenciji u Jugoslaviji valja istaći da ona do sada ni u jednoj prilici ni jednim jedinim povodom nije ni pred samu sebe ni pred jugoslovensku javnost postavila pitanje vlastite odgovornosti i vlastitog udela za stanje na Kosovu. Nije, takođe, rečena ni jedna jedina reč od strane bilo kog istaknutijeg albanskog intelektualca o teroru počinjenom  nad Srbima i Crnogorcima na Kosovu. Nije rečeno ništa o iseljavanju i proterivanju naroda sa Kosova. O tome govore, ako govore, jedino forumi u svojim bezličnim i neobavezujućim saopštenjima i zaključcima. (...)

  To rečito ćutanje albanske inteligencije praćeno je, uglavnom, i ćutanjem i indolencijom jugoslovenske 'kritičke inteligencije', dabome, onog njenog dela van 'uže Srbije'".

 

 

Serparatistički akt predstavljen kao patriotski

 

 

  On polemiše, kao i Mišović, sa Horvatovim stavom da na Kosovu nije bilo kontrarevolucije, smatrajući ga teorijski konzervativnim i praktično društveno prevladanim i ocenjuje da „staljinistička diktatura, državna ideologija koja počiva na čisto etničkoj osnovi, teror itd. odista pripadaju kontrarevoluciji i to ne samo u odnosu na socijalizam". 

  Vučelić smatra da govoreći o nekoliko mogućih solucija, pa i o uključivanju Kosova u „neku federaciju balkanskih naroda", Horvat vraća na neke „kominternističke formule" podsećajući da je Kominterna „najsažetije, bila organizacija dirigovana u skladu sa interesima jedne strane države".

  Na kraju teksta Vučelić zaključuje:

  „Odsustvo (čini nam se trajno) državne volje Jugoslavije u rešavanju kosovske krize uzrokovalo je da ona nije postala jugoslovensko pitanje. Nepostojanje SR Srbije kao države uslovilo je da se kosovsko pitanje ne može postaviti kao srpsko pitanje.

  Na kosovsko pitanje danas se u Jugoslaviji, a čini se i u svetu, gleda isključivo kao na albansko pitanje. Ono se danas jedino tako i 'rešava'  i to i jeste osnovni razlog produbljavanja i daljeg zaoštravanja kosovske krize Jugoslavije".

  I Branko Petranović, istoričar koji se retko upušta u polemike, replicira Horvatu četiri meseca docnije (u broju od 1. novembra) povodom njegovog drugog nastavka pod naslovom „Bujanska konferencija i njena prethistorija".

  Petranović podseća na jedno svoje naučno saopštenje iz 1969. koje se odnosi na sukob dela Bujanske rezolucije o ujedinjenju Kosova sa „Šipnijom" sa odlukama AVNOJ-a. Svog oponenta, koji poziva albanske intelektualce da pomognu u rešavanju kosovske krize i on upućuje, kao i Vučelić, na činjenicu da se oni nisu „jasno odredili prema događajima koji već dugo potresaju Pokrajinu, odnose među našim narodima, pa i temelje Jugoslavije i da je prevideo širi istorijski kontekst u kojem je situirana Bujanska konferencija" koja je, kaže Petranović, za Horvata „patriotski akt", „dokle je ona za mene 'separatistički akt'".

  Petranović iznosi niz podataka o zvaničnim stavovima posleratnog jugoslovenskog rukovodstva o reviziji Bujanske rezolucije, koja se odnosi na otcepljenje Kosova i Metohije i ujedinjenje sa „Šipnijom". Na Horvatov argument da su Albanci brojniji od nekih drugih jugoslovenskih naroda (Crnogoraca, Makedonaca, „Jugoslovena") Petranović odgovara da je njihova brojnost postojala i u vreme stvaranja nove Jugoslavije.

„Umesto ovih kvalifikacija, podsetio bih dr Horvata da se pojam nacionalne manjine u pravnoj doktrini određuje na drugačiji način, to jest kao 'grupa stanovnika jedne države koja se od brojno preovlađujuće grupe ili grupa razlikuje izvesnim obeležjima, kao što su rasna, jezička, verska, etnička, odnosno nacionalna i koja ta obeležja žele da sačuvaju'."

  „Neuobičajena je, najblaže rečeno", piše na kraju teksta Petranović, „Horvatova modernizacija kosovske prošlosti, jednostran pristup slovenskom življu, neodrživo ekstenzivno tumačenje formule AVNOJ-a, stvaranje hipotetičnih konstrukcija koje pod vidom ugnjetavanja (u datom tekstu Albanaca) mogu dovesti u pitanje, po doktrinarnim normama, čak i državni integritet. Nas međutim može zbližavati samo uverenje u budućnost bratstva u ovoj zemlji i na Balkanu. No, do ove vizije ne može se doći ako se ne vratimo načelima, slovu i duhu AVNOJ-a, ako ne izgradimo racionalni opštejugoslovenski ekonomski program za Kosovo i ne shvatimo da kosovska birokratija - uz sekundiranje jugoslovenske - stalno reprodukuje nacionalne podele i zatvaranja, a pre svega dok ne smognemo snage da odbacimo zablude o popuštanju pred albanskim nacionalizmom - najneposrednijim nosiocem i izazivačem nasilja nad srpskim i crnogorskim življem na Kosovu. Doktore Horvat, da li znate za neki sličan primer gde su pripadnici naroda bili izloženi takvom nasilju kao što je to slučaj, u poslednje dve decenije, sa Srbima i Crnogorcima na Kosovu?"

  U sledećem broju Branko Horvat replicira Petranoviću. Na osnovno „principijelno" pitanje da li Albanci imaju pravo na ujedinjenje ili ne, on odgovara protivpitanjem:

 „...Mi Hrvati i Srbi tokom svoje historije smatrali smo postizanje ujedinjenja svetom patriotskom obavezom. U borbama za ujedinjenje proliveno je mnogo krvi, a oni koji su pali smatraju se narodnim herojima. Da li isto pravo priznajemo Albancima ili ne?"

 

(Nastaviće se)