Dela i ljudi

Iz knjige "Njegoš i Albanci", akademika prof. dr Kaplana Burovića

Epska sudbina balkanske braće

Delo akademika Kaplana Burovića, "Njegoš i Albanci", prva je objavila Omladinska muzičko-poetska asocijacija (OMPA ) 2002. u Podgorici, čiji je izdavač Željko Stanković vrlo visoko ocenio, rekavši između ostalog: "...Nakon objavljivanja ovog djela, u tzv. njegošologiji, ništa neće biti isto". Ubrzo, mnogi mediji su preštampali studije iz ove knjige, a pre koji mesec, Književna zadruga Srpskog nacionalnog saveta, priredila je i njeno drugo dopunjeno izdanje (izdavač dr Momčilo Vuksanović, urednik Budimir Dubak). Magazin Tabloid objavljuje odabrana poglavlja iz ovog značajnog dela

Akademik, prof. dr Kaplan Burović

Pisati za prevode glavnih dela svetske književnosti je jedno posebno zadovoljstvo, ali istovremeno to je i jedna odgovornost isto toliko posebna. Čovek ne zna odakle da počne, u jedno vreme kad svaku reč treba da odmeri dobro, pošto nema posla sa jed-nim kakvim bilo književnikom i, preko svega, koga drugi ne poznaju. Ovako reših da vam najpre iznesem biografiju Njegoša, ovog kolosa crnogorske i jugoslovenske književnosti, jer, iako poznat u svojoj zemlji i na svetu, Albanci ga poznaju malo ili nimalo. Preko svega, u vezi sa njim, nažalost, albanski svet je i denigriran...

U prevodu Zarije Brajovića možemo slobodno reći da je Njegoš progovorio i na albanskom jeziku...

Ali Njegoš je progovorio na albanskom jeziku, tačnije rečeno - albanski, i u jednom drugom smislu. I upravo preko Gorskog Vijenca. Ovo nije ni najmanje paradoksalno, niti za čuđenje. Njegoš je u svakom pogledu najdostojniji sin svoga naroda. Ne samo za svoje vreme.Preko njega saznajemo da je crnogorski narod kroz vekove gajio najlepša osećanja i najveće poštovanje za Albance, bez obzira na njihovu drukčiju versku pripadnost, bez obzira i na to što su se oni ujedinili sa turskim okupatorom i postali njihova isukana sablja, jedna od najbritkijih sablji u svim turskim osvajačkim pohodina na Balkanu i po celom svetu, pa i protiv Crnogoraca. O tome nam svedoči pre svega delo Njegoša, zatim delo Marka Miljanova, (posebno život i delo Kaplana Burovića, koga Albanci poznaju sa pseudonimom Kapllan Resuli i ni dan-danas ne mogu shvatiti kako je moguće da on nije Albanac!), kao i dela mnogih drugih Crnogoraca, koje je rodio, odgojio i vaspitao kao takve crnogorski narod.

U Gorskom Vijencu Njegoš često i sa posebnim poštovanjem spominje susede Crnogoraca. Među njima na poseban način Albance, o kojima nam kaže sve samo najpozitivnije, najlepše.

Ne jedan put, on visoko uzdiže slavnu figuru nacionalnog heroja Albanaca - Skenderbega, kome posvećuje svoju posebnu pažnju, svoje stihove i svo-ju naklonost, najveće poštovanje,postavljajući ga po-kraj nacionalnog heroja Srba i Crnogoraca - Miloša Obilića. Još na samom početku poeme, stih 31, Njegoš kaže: "...Skenderbeg je srca Obilića".

A, što je više mogao reći?! Pa ni za svoje najhrabrije Crnogorce on veće pohvale nema. I za njih, najpohvalniju reč, koju je rekao i mogao reći, jeste da je Obilića koleno, ili srca Obilića. No, da vidimo što znači ovo ?

Postavljajući albanskog nacionalnog heroja pokraj svog nacionalnog heroja, demostrirajući ovo vanredno poštovanje za albanskog nacionalnog heroja, za njegovo junaštvo i samopregornu neprekidnu borbu protiv zajedničkog neprijatelja, okupatora Crne Gore i Albanije, čitavog Balkana, on u stvari demonstrira vanredno poštovanje i prema samom albanskom narodu, što ćemo videti i u nastavku. Poštovanje prema narodima nije apstraktno. Ono se izražava i konkretizira u poštovanju prema predstavnicima naroda, prema značajnim figurama i njihovim dostojni delima. Na jednom dugom mestu, stihovi 2345-2347, obraćajući se Crnogorcima, za Bosance i Albance Njegoš kaže :

Što je Bosna i pô Arbanije ?

Vaša braća od oca i majke ;

Svi ujedno, i dosta rabote !

Znači, po Njegošu, Albanci su sa Crnogorcima braća od oca i majke. Treba znati da se vladar Crne Gore, Ivan Crnojević, oženio Marom, kćerkom Jovana Kastriote, najstarija sestra Skenderbega4. I albanske velmože su se ženili Crnogorkama-Srpkinjama. Tako je prvi poznati velmoža Albanije Progon oženio svoga sina Dimitra sa Komnenom, kćerkom Stevana Nemanje Prvovenčanog. Prema tome, ako je taj Progon bio Albanac, kako to pretendiraju albanski akademici, onda su Albanci ujaci Crnogoraca i Crnogorci - ujaci Albanaca. A, to znači da su braća.

Sledstveno, kao što ne odvaja od svoga naroda svoju slovensku braću Bosance (sa hercegovačkim vezirom Ali-pašom Rizvanbegovićem on se i pobratimio!). Njegoš ne odvaja ni Albance, koji nisu po krvi Sloveni. I ovo čini sa najplemenitijim osećanjima, sa jednim stavom punog najvišeg i najsuptilnijeg poštovanja za sav albanski narod, ne samo zato što su njegov i bosanski narod u istim okolnostima, pod istom okupacijom i pred istim životnim problemima kao i albanski narod, ne samo zato što se njihova krv vekovima mešala i prelivala iz jednog srca u drugo, već pre i iznad svega - zato što mu to nalaže čojstvo i najprogresivnije vaspitanje vremena za to, kao i dužnost ljudska svakolika, kako bi rekao On.

U stihovima 1640-1652 njegove poeme, kad Mletački dužd traži od vojvode Draška da mu kaže nešto više za susede Crnogoraca, vidite kako mu ovaj Crnogorac odgovara :

Pa poslijed poče djetinjati ;

Zapita me za naše susjede,

Za Bošnjake i za Arbanase :

" Kad uhvate - kaže - Crnogorca,

bilo živa al' mrtva, u ruke,

hoće li ga izjest, što li rade ? "

-" Đe izjesti, ako boga znadeš,

kâ će čovjek izjesti čovjeka ? "

" Ma sam čuo - opet mi govori -

jedan narod tamo zmije jede ".

-" Kakve zmije, čestiti principe,

a gadno je na put pogledati,

sve se dlake naježe čovjeku ! "

Kako vidite, vojvoda Draško izražava svoje najdubjle negodovanje i za sama ta pitanja, koja su mu u Mletke postavili u vezi suseda, Albanaca, i brani ih kao da je reč o njegovom narodu.

Treba da naglasimo ovde da među Albancima, ne samo usmeno, već i pismeno, što više i u posebnim knjigama, u pamfletima i paskvilama, pa i u najozbilnijim izdanjima, sa pečatom Akademije Nauka Albanije, sa firmama profesora, doktora, akademika, dan-danas kruže reči i mišljenja među najnepravilnijim, najprljavijim i najogavnijim protiv Njegoša i njegovog dela. I ne samo protiv Njega. Nema tog Crnogorca koga Albanci ne ogovaraju na neki način. Koliko za primer napominjem Milana Rakića i Marka Miljanova, a da i ne spomenemo Kaplana Burovića.

Ne samo savremenici Njegoša, već i oni koji su se rodili sto ili i stopedeset godina posle, kad god progovore o Milošu Obiliću, oni će progovoriti o njemu da bi ga prisvojili, da ubede svoje čitaoce da Miloš Obilić nije ni Crnogorac niti Srbin, već čistokrvni Albanac. Kad progovore o Crnojevićima, opet će reći da su Albanci. Oni su za Albanca proglasili i Stevana Nemanju. Možda su zato spalili mošti njegovog sina Svetoga Save na Vračaru, kraj Beograda, bar u njihovoj fantaziji, koja je izraz njihovih želja ?! Možda su zato odrali na živo deset puta pomenutog Crnogorca Kaplana Burovića, u doslovnom smislu te reči, da bi mu našli tu albansku čapru?!

En bloc, Albanci misle i pišu da su svi Crnogorci slovenizirani Albanci. Pa i za Srbe isto tako. Za njih nema na svetu ni Crnogoraca ni Srba. Što više tako se izražavaju i oni Albanci, koji su nam se do juče busali u prsa za markisizam-lenjinizam, za internacionalizam. Zasljeplenost Albanaca jednom biološkom mržnjom prema Slovenima uopšte i prema Srbima, Crnogorcima i Makedoncima posebno, opšta je stvar. Posle DSR ona je kreščendo rasla i pos-ednjih decenija dostigla je vrhunac.

Kod glasa Skenderbeg u svetskoj literaturi, delo Fjalori enciklopedik Shqiptar, Tirana 1985, str. 968, naći ćete i ime Amerikanca Henri Longfellou, koji je 1873. godine pevao o Skenderbegu, ali ne i ime Njegoša, koji je pre njega tako visoko uzdigao ovog albanskog nacionalnog heroja i sve Albance redom, nazivajući ih i braćom. Albanska netrpeljivost prema drugim narodima,posebno pre -ma susedima,tako je očita,da je i albanski rasista Ismail Kadare, sred Pariza, bio primoran da prizma da su Albanci jedan rasistički narod.

Vreme je da Albanci shvate istinu onako kako je. Između ostalog ovom cilju će poslužiti i novi prevod Gorskog Vijenca, ovog najhumanijeg i najdemokratskijeg dela, koje puni drugi vek od kad je stvoreno i objavljeno. Ovim dinjitoznim prevodom, objavljen 1997. godine od Instituta za štiva i nastavna sredstva u Podgorici, biblioteke Albanaca će se snabdeti sa jednim od glavnih dela svetske književnosti, duša će im se obogatiti sa najplemenitijim osećanjima, sa visokim umetničkim preživljajima, dok će se horizonti njihovih znanja proširiti sa novim podacima, tačnim i naučnim, za njihovog severnog suseda, sa kojim ih mnogo što zajedničko veže i, kao sa nijednim drugim narodom, pretrpeli su i delili duž čitave svoje istorije istu sudbinu, jer su se i borili rame uz rame protiv zajedničkog neprijatelja i za zajedničke ciljeve.

Ovome će mnogo doprineti i konstruktivni predgovor prevodioca Zarije Brajovića, koji zaslužuje posebnu pažnju.

Podgorica,

dana 25. januara 1998.

______________

*) Fragmenat studije Njegoshi foli edhe shqip (Njegoš je progovorio i na albanskom jeziku), koja je objavljena u celosti na albanskom jeziku u reviji YLBERI God. VI,Br. 7, Ženeva 1998, str. 9-12.

1) O ovome vidite studiju Njegoš na albanskom jeziku, koja se donosi u ovoj knjizi.

2) Pod turskom zastavom, a vođeni od paša kuće Bušatlić, Albanci su više puta oblili Crnu Goru u krvi, pa su ušli i na Cetinje i spalili ga, pošto su zaklali sve živo što im je dopalo u ruke.

3) Jovan je pravo, kršteno ime oca Skenderbega. Albanci, videći u tome nešto srpsko, promenili su mu to ime u JAN (Sami Frasheri). Pošto su postali svesni da ni to ime nije albansko, već vlaško ili grčko, opet su mu promenili ime i, na kraju, napraviše od njega ĐON. Ali Đon je albansko katoličko ime, dok je otac Skënderbega bio pravoslavac, pa mu prema tome ni to ime ne priliči.

4) U Objašnjenja uz GORSKI VIJENAC piše : " Knjeginja Ivanbegovića - žena Ivanbega Crnojevića bijaše Marija (Mara), kći arbanaškog velmože Arijanita ", str. 141. Koliko ja znam, ona je bila najstarija kćer Jovana Kastriote. Tako piše i prevodioc VIJENCA Zarija Brajović, str. V, a tako kažu i al-banski akademici:Vidite FJALORI ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR, Tirana 1985, str. 461, kod glasa Kastrioti Vojsava.

5) Injac ZAMPUTI: FISHTA, KOHA, NJERIU, VEPRA, Tirana 1993, str. 114.

6) JEDNA ANONIMNA GRUPA ALBANSKIH INTELEKTUALACA: OTVORENO PISMO, Lucern (Švajcarska), dana 19. juni 1995. Deo ove paskvile, koji se odnosi na Nje-goša, preštampan je u reviji YLBERI, God. III, Br. 4, Ženeva 1995, str. 24. Njen faksimil se donosi u celosti u ovoj knjizi.

7) Kapllan RESULI: Millan Rakić dhe Mark Krasnići, u delu ILIRËT DHE SHQIPTARËT - studije, Ženeva 1994, str. 143-146.

8) Kapllan RESULI: Marko Milanov dhe shqiptarët (Marko Milanov i Albanci), u delu ILIRËT DHE SHQIPTA-RËT (ILIRI I ALBANCI), Ženeva 1994., str. 81-88.

Njegoš i Gergelez Alija*

(povodom neosnovanih optužbi Albanaca protiv Njegoša)

Spev Lahuta E MalsisË (Gorske Gusle) je glavno delo albanskog pisca, Franjevca Đerđa Fište (Gjergj Fishta, 1871-1940). Istovremeno to je i glavno delo albanske književnosti u poeziji, albanska nacionalna epopeja.

Đerđ Fišta se rodio 23. oktobra 1871, u Fište, selo u okolini grada Škoder (Skadar). Učio je u koledžu Trošana (Skadar), studirao je filozofiju i teologiju u Gorici, kraj Livna (Bosna), i bio prisan prijatelj našeg Silvija Strahimira Kranjčevića, o kome je pevao i posvetio mu jednu od svojih najlepših pesama.

Po povratku sa studija, 1894. pričešćen je za popa i imenovan za nastavnika u koledžu Trošana, zatim je bio običan pop crkve sela Gomsiće (okolina Skadra), gde se upoznao sa Preng Dočiem, poglavarom crkve oblasti Mirdita, jedan od najjačih albanskih pesnika tog vremena. Sa njim je formirao Književno društvo Bashkimi (Jedinstvo), čija je azbuka, na pravopisnom kongresu Albanaca 1908. godine, izabrana za azbuku albanskog jezika.

Na tom Kongresu Fišta je jednoglasno izabran na dužnost predsednika Komisije za određivanje današnje azbuke albanskog jezika. Godine 1902. imenovan je za direktora Franjevačke gimnazije u Skadar, gde je među prvima počeo da upotrebljava u nastavi albanski jezik. Bavio se intenzivno književnim stvaranjem, kao i društveno-političkom i kulturnom delatnošću. Kao pisac i publicista on je glavni predstavnik klerikalno-katoličke književnosti Albanaca.

U Zadru (današnja Hrvatska), godine 1905., objavljuje prvu pesmu speva Gorske Gusle. Od 1913. do 1938. upravlja časopis Hylli I DritËs (Zvezda Danica), jednu od najaktivnijih tribina katolika Skadra i Severne Albanije, koju je sâm osnovao. U to vreme proslavio se kao jedan od najvećih književnika Albanije. Zato su ga 1919.godine izabrali za delegata Albanije na Mirovnoj konferenciji u Parizu, a 1921. godine izabran je i za poslanika albanskog parlamenta, gde je imenovan na dužnost potpredsednika Sobe, predsednik Komisije za Prosvetu i Komisije Bilansa.

Godine 1907, u Sarajevo, objavljuje satirični spev Anzat e Parnasit (Ose Parnasa), a 1909., opet u Zadru, objavljuje knjigu Pika Voeset (Kapi rose). Zajedno sa Ljuiđom Gurakućijem (Luigj Gurakuqi), jedan od najeminentnijih albanskih društveno-političkih radnika svoga vremena, takođe i pesnik, i to izvrstan, formirao je godine 1917. Literarnu komisiju, koja je odredila geginski dijalekat Severne Albanije za albanski službeni i književni jezik.

U oktobru 1921,. otvorio je u Skadru gimnaziju Illyricum pod upravom Franjevaca. Godine 1923. objavio je pamflet u stihovima Gomari i Babatasit (Magarac oca Tasa), koji je - kako kažu albanski akademici - "upravljen protiv laiciziranja škola u Albaniji uopšte, protiv društvenog i kulturnog napretka zemlje. Jedan dobar deo njegovog književnog stvaranja prožima se duhom verske nastrojenosti".

Iduće 1924. godine, objavljuje delo Mrizi i Zanave (Odmaralište vila), a 1927. melodramu ShËn Luigj Gonzaga (Sveti Luka Gonzaga). Godine 1930. od Franjevačkog reda imenovan je Lector Iubilatus honoris causa. Iste godine predstavlja Albaniju na Interbalkanskoj Konferenciji u Atini, zatim u Stambolu (1931) i u Bukureštu (1932).

Godine 1935. izabran je za Provincijala Franjevaca Albanije. Na dan okupacije Albanije od italijanskih fašista, 7. aprila 1939., pozdravio je okupatore kao oslobodioce od muslimana. Odmah posle toga proglašen je za člana Akademije nauka Italije. On je prvi albanski akademik. Njegovo književno stvaranje je jako široko i raznoliko. Pisao je pesme, poeme, drame i dr. Umro je 30. decembra 1940. i sahranjen je u crkvi Gluhog Dola u Skadru, koju su enverovci razorili i posmrtne ostatke Đerđa Fište bacili u reku, pošto su ga vlasti okarakterisale i osudile kao najreakcionarnijeg pisca albanske književnosti. Posle pada enverizma počela je rehabilitacija Đerđa Fište.

Njegovo glavno delo, spev Gorske gusle, prožima se besnim šovinizmom protiv Slovena uopšte, a protiv Crnogoraca napose. Ono je služilo i služi albanskim nacionalistima za indoktriniranje i huškanje albanskog naroda protiv svih svojih suseda.

U tom delu, koje je počeo da u odlomcima objavljuje za vreme turske okupacije Albanije i dovršio ga 1937. godine, kada se objavljuje po prvi puta u potpunosti, stožer događaja je borba Albanaca protiv Crnogoraca. Spev predstavlja jednu epsko-poetičnu panoramu glavnih istorijskih događaja godina Albanske lige (1878), pa sve do proglašenja nezavisnosti Albanije (1912).

Spevan je u duhu albanskih narodnih pesama, pogotovo epskog ciklusa o Krajišnicima (junacima naše Krajine, u Hrvatskoj) i sa "pozicija katoličkog klera; u njemu je Đerđ Fišta himnizirao zaostalost života albanskih gora, patrijarhalizam, neznanje, uzdizao je najamništvo i dr.", kako to kažu sami albanski akademici, a i drugi, pa i strani naučnici.

U Gorske gusle, kod pete pesme, sa naslovom DEKA (Smrt), inkludiran je i epos o Gergelez Aliji (na albanskom Gjergj Elez Alija), kompilacija omonimne pesme albanske narodne epike (cikal o Krajišnicima). Za Đerđ Elez Aliju, u brazdi narodne rapsodije, peva uz gusle Kacel Doda, dok ga Oso Kuka sa mladićima slušaju. Savremeni albanski naučnik Injac Zamputi kaže " da postoji jedan poseban razlog zašto je inkludirao Fišta u " GORSKE GUSLE " tu epizodu ". Prema njemu: "...Razlog je jer je za Đerđ Elez Aliju pevao u Gorskom vijencu i Njegoš, ali poklanjajući ga turskom logoru,skidajući mu karakteristiku branioca svoje zemlje. Fišta je hteo da kaže svetu da su heroji pesama o Krajišnicima naši i da se njihova zbivanja ponavljaju sa novim herojima".

Za albanski ciklus narodnih epskih pesama o Krajišnicima i o njegovom poreklu pisao sam jednu posebnu, detaljnu i zamašnu studiju. Zato se ovde neću zadržati na tretirani problem porekla tog ciklusa i same rapsodije Gergelez Alija, kao i same ličnosti Đerđ Elez Alije.

Ovde hoću da tretiram optužbe, koje se upravljaju protiv našeg nacionalnog pesnika Petra II Petrovića Njegoša (1813-1851), koji je Gorski vijenac, njegovo glavno delo i remek delo crnogorske književnosti svih vremena, nacionalna epopeja Crnogoraca i svih Jugoslovena, napisao ne samo za dob-ro svog naroda i svih Jugoslovena, već i čovečanstva uopšte, sa posebnom najpozitivnijom poentom za Albance. Od Njegoševog Gorskog vijenca, pored Crnogoraca, najviše su videli i imali dobra sami Albanci, za što bi trebalo posebno pisati.

U jednoj epizodi poeme Gorskog vijenca Njegoš prikazuje svatove muslimana Crne Gore, nekakvog Mustafića iz Inogora (kraj Rijeke Crnojevića), koji - prolazeći poljem - pucaju iz pušaka i pevaju. U ovom njihovom porodičnom veselju učestvuju i njihova braća, Crnogorci hrišćanske vere. Je-dan od Crnogoraca muslimanske vere, koga Njegoš pogrešno, ali po tradiciji, naziva Svat Turčin, peva :

Gergeleze, krilo od sokola

te na hata u raju poleće,

samovoljno, bez nikakva zora,

pred proroka da priđe izađeš,

hurije te divne zarobiše

te si nama tako zakasnio.

Izlaz k nama, časa ne počasi,

na tvojega krilata halata !

Ne zaborav sablje i mizdraka

i tvojega biča paklenoga

jer su Vlasi uši podignuli

da okupiš stoku u torinu,

vuci su ti ljuto pogladnjeli.

Nek ti sine sablja damaskija,

da ne laju paščad na proroka.

U produžetku, Svat Crnogorac (podrazumeva se Crnogorac hrišćanske vere), odgovara mu pevajući i on :

Đe si, Marko, nagnuta delijo ?

Iako si turska pridvorica,

al si opet naša perjanica.

Pojaš' Marko, tvojega Šarina.

Od oružja ništa ne uzimaj

do tvojega teška šestoperca.

Njim Aliju zgodi među pleća,

pa mu na čast prorok i hurije !

Znači, kako vidite, imamo jednu prosto versku kontradikciju između Crnogoraca hrišćanske i Crnogoraca muslimanske vere, između onih koji se bore za nacionalno oslobođenje od turskog ropstva i onih koji su se stavili u službi okupatora. Apsolutno ništa sa Albancima ili sa bilo kojim Albancem, pa ni sa "njihovim" Đerđ Elezom. Ovo je i kvintesencija ovog dela, gde se za Albance i njihovog nacionalnog heroja Skenderbega govori samo najlepše.15

Ova pesma svata " Turčina " je originalno stvaranje Njegoša, a ne kakva kompilacija, kao što je slučaj kod Fište. Ona nije uzeta ni iz koje poznate rapsodije o Gergelezu Aliji, ali se oslanja na jugoslovenske narodne pesme o njemu i na jugoslovensku narodnu tradiciju: prvi deo, svata "Turčina", na tradiciju naših jugoslovenskih muslimana, a drugi, svata Crnogorca, na tradiciju naših jugoslovenskih hrišćana. Vuk Karadžić, u njegovom Rečniku piše:

"...Srblji pripovedaju da je nekakav Turčin iz Bosne Gergelez Alija (koji se pjeva u pjesmama) skočio na konju s toga brda (s brda Gergelez u Budimu) u Dunav za carevo zdravlje, kad su Turci osvojili Budim g. 1526. "

Kako rekosmo, Njegoš pogrešno naziva Turcima njegove sunarodnike muslimanske vere, polazeći od vere, jednačeći ovako njihovu muslimansku veru sa turskom nacionalnošću, iako na jednom drugom mestu i sâm kaže :

Ne pita se ko se kako krsti,

već čija mu krvca grije prsi

Njegoš je sasvim svestan da to nisu pravi Turci, već rođena braća hrišćanskih Crnogoraca. Sav je Gorski vijenac prožet ovom svešću i pomenutom izražajnom greškom.

Ovo jednačenje muslimanske vere sa turskom nacionalnošću čini i Vuk Karadžić. Ovo čine i dan-danas skoro svi, iako se istina probija napred i hrišćanski Jugosloveni se razjašnjavaju i osvešćuju da tzv. "Turci" ne samo što nisu Turci, već su i braća iste krvi i istog nacionalnog porekla sa svim ostalim hrišćanskim Jugoslovenima.

Jasno je da se od rečenoga izdvajaju pravi Turci, koji se razlikuju od ovih jugoslovenskih "Turaka", pre svega njihovim turskim jezikom, kome u Gorskom vijencu nema traga, što znači da u njemu nema ni govora o Turcima.

Jugosloveni hrišćanske vere nazivali su Turcima i muslimane ostalih nacija Balkana. Znači i muslimizirane Albance.

Njegoš je stvorio jedno umetničko delo, a ne neku naučnu studiju. Sledstveno, on se ne bavi nacionalnim poreklom Gergelez Alije. Njegoš niti oduzima Gergelez Aliju nikome, nijednoj naciji, ponajmanje Albancima (!), niti ga daje kojoj drugoj naciji, ponajmanje svojoj, Crnogorcima. On njega ne daruje ni "turskom logoru", već ga tretira onako kako je bio u svesti narodnih masa i u stvarnosti, u svesti jugoslovenskih masa (muslimana i hrišćana) i turskih masa.

(Nastavak u sledećem broju)