Razaranje

Vršac: Kako je zbog čisto komercijanih interesa upropašćena Vršačka kula

 

Biće to još starija i još lepša kula

 

Kako je zahvaljujući megalomaniji gradske uprave Vršca od spomenika kulture nastao svojevrstan Vapalend. - Ko je započeo a ko i kako završio arheološka istraživanja spomenika. - Ko je organizovao zajednički zločinački poduhvat "rekonstrukcije" Vršačke kule. - Zbog čega je pančevački Zavod za zaštitu spomenika bio nepodoban da radi poslove iz svoje nadležnosti. - Ko je rešio da sebi za života sagradi spomenik. - Kako su oprane pare dobijene iz Novog Sada. - Ko je, gradeći napamet, kraj kule sagradio klozet. - Ko preko ruševina spomenika kulture gradi staklenik. - Kako je, radi jačeg utiska, Vršačka kula prerasla u "Vršački zamak"

 

Stanislav Živkov

 

 

Vršačka kula, malo utvrđenje sagrađeno na vrhu Vršačkih planina, odavno je privlačilo pažnju putnika koji su se iz bilo kog pravca banatske ravnice približavali Vršcu, a uvek se postavljalo pitanje kako je moguće da se praktično usred ravnice odjednom pojavi vršački breg krunisan ruševinom kule, kao i kakav je to bio zamak i ko ga je sazidao?

Pričalo se da je Vršačka kula na bregu bila povezana podzemnim hodnikom sa bokšanskim zamkom. Do pre samo nekoliko godina, Vršačka kula bila je idealan primer pitoresknosti ruševina i kruna prirodnog ambijenta. Nažalost, danas je od slikovitosti i ukrašavanja ambijenta ostalo samo sećanje, pošto se poslednjih nekoliko godina Vršačka kula napamet i po svaku cenu obnavlja samo kako bi se, po sistemu videla žaba da konje potkivaju pa hoće i ona, zbog halapljivosti gradske uprave Vršca, a po receptu Božidara Vučurevića, napamet sagradila nova i još lepša Vršačka kula!

Na Vršačkom bregu, istočno od grada, nalaze se ostaci malog srednjovekovnog zamka sa očuvanom Donžon kulom, poznatom po imenu Vršačka kula. Sagrađena je na 399 m nadmorske visine. Utvrda je imala izdužen oblik koji je pratio zaravan na vrhu brda i bila je široka 18 m, a dugačka 46 m. Sam Donžon ima pravougaonu osnovu sa ulazom na spratu do koga se dolazi stepenicama, koje se lako mogu skloniti u slučaju opasnosti. Visok je oko 20 m, sa prizemljem i tri sprata, od kojih je treći, po ostacima kamina i odžaka, korišćen za stanovanje. Prema nekim drugim tezama, na tom prostoru je i pre tog vremena postojalo utvrđenje, koje se u ondašnjim izvorima iz prve polovine XIII veka javlja pod imenom Erd Šomljo (rum. Erdesumulu, mađ. Erdsomlyo, Ersomlyo) ili samo Šomljo, ali njegova tačna lokacija još uvek nije sa sigurnošću potvrđena, pošto se pored današnjeg Vršca kao moguća lokacija pominje i prostor Banata koji se danas nalazi u Rumuniji.

 

Arheološka stranka

 

Vršac se prvi put u izvorima pominje 1427. godine u pismu kralja Sigismunda (1387-1439) pod imenom Podvršan, koje ukazuje da se naselje nalazilo ispod vrha, na kome se mogućno nalazila i utvrda. Međutim, najizvesnije je da je utvrđenje čiji se ostaci danas nalaze na vrhu Vršačkog brega podigao Đurađ Branković, najverovatnije posle pada Smedereva i cele Despotovine 1439. godine. Već 1456. godine zauzele su ga Osmanlije u sklopu napada na Smederevo. Osmanlije su utvrdu i okolinu zauzele 1552. i držale su ga sve do 1716. godine, kada je ušao u sastav Austrijskog carstva. Tokom osmanlijske uprave tim prostorom došlo je do velike banatske bune 1594. godine, koju su podigli lokalni Srbi i Rumuni i koji su, između ostalog, oslobodili i Vršac sa utvrđenjem. Sama buna je ugušena u krvi, ali je ostao zabeležen legendarni događaj tokom osmanlijske opsade grada, kada je osmanlijski aga izazvao na dvoboj srpskog vojvodu Janka Lugošana zvanog Halabura, koji je branio utvrdu. Ovaj mu je izašao na megdan i savladao ga, a ceo događaj je postao i deo grba grada Vršca na kome se iznad kule vidi ruka sa mačem i odsečenom turskom glavom.

Austrijanci su preuzeli kontrolu nad gradom 1716. godine i on je tada ušao u sastav Tamiškog Banata sa sedištem u Temišvaru, a već 1718. je postao središte Vršačkog distrikta. Verovatno je u ovo doba utvrda izgubila svoju stratešku vrednost i bila napuštena pošto se na njoj ne mogu uočiti naznake prepravljanja u artiljerijsku utvrdu, kao što se desilo sa Beogradskom ili Petrovaradinskom tvrđavom.

Konzervatorski i restauratorski radovi na kuli su izvedeni 1984. i 1993. godine, a od 1997. godine su otpočela sistematska arheološka iskopavanja celokupnog lokaliteta, kojim su otkriveni ostaci jake kružne kule, koja se nalazila nasuprot danas očuvanoj. Sama kula i ostaci utvrde su tokom NATO agresije na SRJ pretrpeli oštećenja usled raketnih napada, izvedenih 30. aprila i 12. maja 1999. godine. na telekomunikacioni predajnik koji se nalazi u njenoj blizini.

Najbolje sačuvani deo tvrđave je monumentalna Donžon kula koja ima osnovu u vidu nepravilnog četvorougla veličine 14 puta 11 metara, sa zidovima koji su, uz neznatna odstupanja, orijentisani prema stranama sveta. Njihova prosečna debljina iznosi 2,50 metara, dok je visina kule sa spoljne strane skoro 20 metara. U podnožju je ojačana eskarpama sa istočne, a delimično i sa severne i južne strane. Kao i ceo zamak, kula je građena od lomljenog kamena (vršački gnajs) u krečnom malteru, pri čemu je pri gradnji iskorišćeno nekoliko ogromnih gromada gnajsa koje delom zamenjuju zidove. Kamen upotrebljen za zidanje većinom je neobrađen. Delimično su pritesani samo komadi ugrađeni u spoljašnje uglove i oko otvora u zidovima. Sporadično postoje i kameni fragmenti sa većim stepenom obrade (kamene konzole i lučni nadvoji), kao i delovi izvedeni sa opekama (odnosi se uglavnom na svodove i lukove).

U sagledavanju zamka u celini, prema organizaciji prostora unutar bedema i zastupljenim rešenjima, ovo utvrđenje je blisko ostvarenjima vojne arhitekture srpskih oblasti južno od Dunava. Prvi zaštitni radovi na Vršačkoj kuli obavljeni su 1894. godine, kada je podzidan severni zid, oslabljen padom ostataka bedema, a zatim 1933. godine, kada su podzidana oštećenja na jugozapadnom uglu. Sondažna arheološka istraživanja u podnožju Donžon kule obavljena su 1952, a uz bedeme i zidove objekata 1983. Sistematski arheološko-konzervatorski radovi obavljeni su od 1997. do 2002. godine u organizaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Pančevu i Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Beograda. Radovima je veoma stručno rukovodio mr Marin Brmbolić, što je jako smetalo pojedinim arheolozima Vršačkog muzeja, koji su po svaku cenu nastojali da ga odatle oteraju kako bi sami doživotno razvlačili arheološka iskopavanja, što se, nažalost, maltene i desilo. Koristeći prelazak Marina Brmbolića iz Pančevačkog zavoda u Republički, arheološka iskopavanja preuzeo je Gradski muzej u Vršcu, odnosno tamošnja arheološka siva eminencija, izvesni Miodrag Aralica, inače pripadnik ozloglašene nekrofilne škole nacionalne arheologije, grubijan koji maltretira čitav kolektiv Gradskog muzeja u Vršcu, a u široj javnosti poznatiji kao Miki Pikaso, pošto se, pored ostalog, amaterski bavi i slikarstvom i umetničkom fotografijom i slikanjem svadbi. Malo je poznato da se sve ovo moglo dogoditi samo zato jer je Aralica naprasno postao politički veoma podoban, pre svega zbog svog tadašnjeg stranačkog pripadništva Demokratskoj stranci, koja je tada bila na vlasti u Vršcu. Sve u svemu, do tada uzorno vođeni arheološki radovi ubrzo su prerasli u haotično čeprkanje i prekopavanje po lokalitetu, pošto Aralica i njegovi ostrašćeni epigoni zbog konstantnog opijanja i prežderavanja na terenu uopšte nisu bili u stanju da ustanove šta su, osim nisko sačuvanih zidina i kubika zdrobljene keramike, zapravo iskopali.

 

Šta je kome monumentalno

 

U svakom slučaju, doajeni vršačke arheologije Felix Milleker i Rastko Rašajski sigurno su se prevrtali u grobu kada su videli ko je i kako nasledio njihov najznačajniji teren. Pošto je Araličina arheološka bratija svu pažnju usmerila na to da po svaku cenu dokaže da su u pitanju prasrpski nalazi, na otkrivenim ostacima utvrđenja uopšte nije vršena preventivna konzervacija, usled čega je došlo do ubrzane devastacije lokaliteta i raspadanja zidova zbog dejstva mraza i leda. Na zahtev Zavoda iz Pančeva, Ministarstvo kulture je 2005. imenovalo komisiju za utvrđivanje stanja na vršačkom utvrđenju i obustavilo dalje radove. Zavod je sačinio "Program obnove i prezentacije vršačkog zamka". Određeni su prioriteti i definisane sve faze projekta zaštite i prezentacije Donžon kule i utvrđenja kao jedinstvene celine. Na osnovu arhitektonskih istraživanja i tragova sačuvanih na zidovima Donžon kule donekle se mogao steći utisak o tome kako je tvrđava izgledala sve do visine kruništa zidova, ali zato uopšte nije bilo nikakvih podataka kako je izgledala druga, poluružna kula, od koje su bili sačuvani samo najniži delovi zidova i temelji. U skladu sa raspoloživim podacima, arheolog mr Marin Brmbolić uradio je idejnu rekonstrukciju grada, po kojoj se većim delom mogla rekonstruisati tvrđava bez ikakvih preterivanja i izmišljanja nepostojećih delova.

Pošto takav projekat nije bio dovoljno megalomanski, od tada je grad Vršac po svaku cenu insistirao da se sa projekta rekonstrukcije Vršačke kule udalje i Marin Brmbolić i Pančevački zavod, samo kako bi se što više novca slilo u gradsku kasu i pronašao projektant obnove koji će igrati kako Vršac svira, odnosno projektovati po narudžbini Vrščana! Na kraju je vršačka gradska uprava i uspela da definitivno otera Pančevački zavod i to tako što je pronađena rupa u Zakonu o kulturnim dobrima te je posao rekonstrukcije Vršačke kule poveren teritorijalno nenadležnom Pokrajinskom zavodu za zaštitu spomenika kulture u Novom Sadu i to samo zato jer je u pitanju bila rekonstrukcija kulturnog dobra od velikog značaja pa je zbog toga Pokrajinski zavod mogao da se umeša. U međuvremenu su se desili i izbori 2008. godine, nakon kojih je u Vršcu lokalnu vlast formirala koalicija DS-SPS. Za slučaj vršačke kule ovo je bilo važno, jer je Miodrag Aralica javno protestovao zbog ovakvog stranačkog protivprirodnog bluda te je najpre udaljen sa arheoloških istraživanja Vršačke kule, a potom je, revoltiran, napustio i DS.

Na ovaj način otvorena su vrata za sve moguće marifetluke i diletantizam koji će se dešavati u daljem toku obnove. Pitanje rekonstrukcije i uređenja povlačilo se po vršačkim krugovima nekoliko godina sve dok 4. marta 2009. gradska uprava Vršca, inače potpuno nenadležna, jer je Vršačka kula vlasništvo Republike Srbije a ne grada Vršca, donela je skandaloznu odluku da se započne kompletna rekonstrukcija zdanja sa Donžon kulom, zidovima i malom kulom, iako za najveći deo tvrđave uopšte nema pouzdanih podataka o prvobitnom izgledu! Baš kao u narodnoj poslovici Rago ako budeš dobra, unaprediću te u kljuse gradska uprava, takođe kao nenadležna, donela još skandalozniju odluku da se viševekovni naziv utvrđenja Vršačka kula promeni u Vršački zamak jerbo je neko zamislio da to zvuči monumentalnije iako na lokalitetu nema nikakvih tragova ni palate ili dvorca pošto je reč o malom odbrambenom objektu a ne o nekakvom raskošnom dvorcu ili zamku. Sve ovo omogućeno je skandaloznim dogovorom gradske uprave Vršca, direktora Pokrajinskog zavoda Zorana Vape i pokrajinskog sekretara za kulturu Miodraga Đurića, inače rođenog Vrščanina a onako usput i pančevačkog zeta, koji je u ovom dogovoru bio čovek za obezbeđivanje "zakonitosti" i finansiranja od strane pokrajinske vlade!

 

Menjati suvenire

 

Prema ranijem dogovoru, čitav posao na izradi projekta obnove poveren je pokrajinskom zavodu za urnisanje spomenika kulture, odnosno zavodskom arhitekti konzervatoru Branislavu Krniću. Inače, osim projekta za rekonstrukciju kule, u Pokrajinskom zavodu a prema megalomanskim željama gradske uprave Vršca, izrađen je i obiman program kompletnih radova na izgradnji i uređenju šireg kompleksa ukupne površine od 10 hektara, kojim se, pored ostalog, predviđa izgradnja i uređenje pravog pravcijatog Vapalenda, koji sadrži i veliki parking, etno-kuću, restoran i stazu za paraglajding, a s obzirom da bi sve trebalo sagraditi na vrhu brda, verovatno će najpre biti potrebno da se ono malko skreše kako bi se obezbedio prostor dovoljan za sve predviđene sadržaje. Radovi su počeli naredne 2010. godine i završena je prva faza radova koja je obuhvatila potpunu rekonstrukciju Donžon kule ili Vršačke kule, kako je ranije bila poznata, sa dodatkom napamet sagrađene manje zgrade pored nje, tzv. Kapija-kule, od koje su postojali samo gotovo iskrčeni temelji. Osim toga, na čitavom kompleksu napravljena je nesaglediva šteta nestručnim izvođenjem zidarskih radova, jer su svi zidovi, kako originalni tako i novosagrađeni, bukvalno utopljeni u ogromnu masu novog maltera zamešenog sa belim cementom te sada sve šljašti od beline pošto iz mase novog maltera samo gde-gde proviruju površine originalnog tamno smeđeg kamena. Jedini, sa konzervatorske tačke gledišta, nesporni deo čitavog projekta bila je obnova krova nad Donžon kulom, kojom je napokon sprečeno prodiranje vode i snega u unutrašnjost kule i njeno dalje propadanje. Doduše, na ovaj način je izmenjena spoljna silueta istaknute Donžon kule, koja je odavno vizuelni simbol grada, prostorni i vizuelni identitet koji sa gradskim konturama u podnožju i vršačkim brdima u zaleđu čini prepoznatljivu vedutu Vršca.

Posebna je bruka proizvoljna dogradnja malog objekta pored nje, u kome je u prizemlju sagrađen klozet za posetioce, a na spratu kancelarija. Tako, sadašnji izgled samo podseća na staru kulu, a u planu je delimična dogradnja kompletnog utvrđenja, čiji je projekat uradio Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture. Međutim, realizacija ovakvog projekta predstavlja pravi zločinački poduhvat, jer umesto da se obnovi nešto što je nekada možda i moglo tako da izgleda, projektuje se i gradi prava postmoderna staklena skalamerija nasađena na dva patrljka obnovljenih zidina do pune visine, a čitav kompleks se pretvara u pravu pravcijatu staklenu kocku nasađenu nad kompletnom površinom dvorišta tvrđave, dok se sa svake strane nalazi po jedna kula: originalna Donžon kula i napamet obnovljena okrugla kula sa ekskluzivnom birtijom u njoj! U svemu je najstrašnija činjenica da je ova i ovakva obnova Vršačke kule zapravo pravi pravcijati politički projekat pokrajinskog sekretara za kulturu Milorada Đurića, o čemu najbolje svedoči svojevremena Đurićeva izjava da je "rekonstrukcija Vršačke kule prošle godine... najvažniji projekat u Vojvodini kada je reč o očuvanju kulturne baštine. Objekti kulture se najbolje čuvaju kada žive i kada su ljudi oko njih, a najmanje kada su napušteni, kao što je bio slučaj sa ovom kulom. Vršac treba da iskoristi bogatu istoriju i da, kao grad muzej, oživi prošlost".

 

Gde sve to smestiti

 

Samo po sebi ova izjava ne bi bila sporna kada realizacija ovog projekta, uz čitav niz nezakonitosti i protežiranja, ne bi zapravo bila građenje napamet nove i lepše Vršačke kule! O tome da je u pitanju zapravo neviđeno profanisanje značajnog spomenika kulture i gradnja pravog pravcijatog Vapalenda najbolje potvrđuju i biserne izjave direktora pokrajinskog zavoda Zorana Vape: "Rekonstrukcija Donžon kule koštala je oko 22 miliona dinara, za šta su sredstva izdvojili Pokrajina, Fondacija "Hemofarm" i opština Vršac. Lokalna samouprava očekuje da drugu fazu novčano podrži pokrajinski Fond za kapitalna ulaganja. Ove godine planirano je da se na temeljima nekadašnje kružne kule sazida nova, u kojoj će biti restoran i sala za različite kulturne događaje. U Donžon kuli će biti stalna postavka predmeta pronađenih na tom arheološkom prostoru. Treća faza podrazumeva natkrivanje središnjeg dela (između dve kule) sa lameriranom drvenom konstrukcijom i pokrivanje staklom. To je konzervatorska metodologija, koja je primenjena u sličnim fortifikacijama u Sloveniji, Italiji i Rumuniji".

O tome da je u pitanju zajednički zločinački poduhvat na relaciji Vršac - Novi Sad najbolje svedoči i izjava Čedomir Živkovića, predsednika Opštine Vršac, koji je jasno stavio do znanja da je gradnja i uređenje vršačkog Vapalenda prioritet jer je "u pitanju izuzetan projekat koji smo zajednički počeli prošle godine sredstvima Pokrajine, Fondacije Hemofarm i Opštine Vršac. Prva faza, čija je vrednost oko 22 miliona dinara, efikasno se privela kraju. Očekujem da će druga faza rekonstrukcije Kule biti podržana u Fondu za kapitalna ulaganja APV, a svakako će i Opština dati deo sredstava. Odmah ćemo raditi i projekat za treću fazu, kako bi celo utvrđenje bilo završeno dodavši i da se razgovaralo o tome da se iz opštinskih i republičkih sredstava urade pristupni putevi utvrđenju, pešačke staze i parking za autobuse. Prema projektu prekonstrukcije, u kružnoj kuli će se formirati kuhinja sa svim pratećim sadržajima, u središnjem delu nalaziće se restoran otvorenog tipa i sala koja će se koristiti za različite promocije, izložbe i druge kulturne sadržaje, dok će se u Donžon kuli nalaziti stalna postavka svega što je nađeno na tom prostoru".

Svoj dodatni kreativni doprinos zajedničkom zločinačkom poduhvatu dao je i doživotni pokrajinski funckioner Milorad Đurić, pokrajinski sekretar za kulturu, izjavivši kako je "prošle godine ovo bio najvažniji projekat u Vojvodini što se tiče očuvanja materijalne kulturne baštine. To ukazuje na njegov značaj i pažnju koju poklanjamo ovoj ideji, a ona je deo šire koncepcije koja počiva na nameri da se ono što je oko nas iskoristi, funkcionalizuje. Objekti kulture se čuvaju najbolje kada žive i kada su oko njih ljudi. Najmanje se čuvaju kada su napušteni".

O tome da je ovo bio i prioritet u 2011. godini najbolje svedoči i nedavno završeni konkurs za sufinansiranje projekata zaštite kulturnih dobara, gde se unapred znalo da će gradnja vršačkog Vapalenda imati prioritet, što se i potvrdilo rezultatima konkursa, gde je od 15 miliona dinara samo za skandaloznu dogradnju vršačkog Vapalenda odobreno čak pet miliona, odnosno trećina ukupne raspoložive svote koju će Pokrajinski sekretarijat doznačiti korisniku sredstava koji na to, po zakonu, uopšte nema prava. Naime kao korisnik sredstava i podnosilac zahteva za sufinansiranje pojavio se Gradski muzej Vršac, dakle ustanova koja se po Zakonu o kulturnim dobrima bavi zaštitom pokretnih kulturnih dobara a ne obnovom nepokretnih. Ovo samo potvrđuje da je čitava ova gradnja vršačkog Vapalenda zapravo direktan dil, po kome dodeljeni novac po svaku cenu treba prebaciti i oprati preko računa ustanova u Vršcu koje će ga doznačiti realizatoru projekta obnove, Pokrajinskom zavodu u Novom Sadu, pošto dotični zavod, čiji se rad finansira direktno iz budžeta Pokrajine, uopšte nema prava da učestvuje na ovom konkursu, a sve samo da bi se po svaku cenu izbegla saradnja sa teritorijalno nadležnim zavodom u Pančevu.

 

 

 

 

 

Razna predanja

 

Postoji mnogo raznih predanja o nastanku kule, a jedno od njih nadugo i naširoko govori da kula potiče iz vremena kada je ravnica pod njom bila još "slatkovodno more", što je, među nama rečeno, i bilo u geološko doba pre nebrojanih milenijuma i navodi kao dokaz da su na spoljnim zidovima kule još vidljivi otvori u kojima su bile pričvršćene gvozdene karike, na kojima su, kao i preko, na vrhu Avale kod Beograda, bili pričvršćivani brodovi! Prema drugom predanju smatralo se kako je to bila rimska kula stražara. Zatim se opet tajanstveno priča koga to kula skriva. Prirodno, to nisu ljudi. Tamo je jedna začarana princeza pretvorena u zmiju, sa malom blistavom krunicom posutom draguljima na glavi, koja se svakih sto godina prikazuje u ponoć kada se želi osloboditi čini. Konačno, drugi saopštavaju da se tamo, u stvari, nalazi sveta Cecilija, te pošto je zabrinuta za sudbinu Vrščana, koji su njeni štićenici, ona se pojavljuje u vremenima nevolje i opasnosti kako bi ih zaštitila. Tada lebdi u nebesima iznad mesta, okružuje ga nevidljivim nitima, kako preteće zlo ne bi moglo prodreti. To je učinila i 1763. godine kada se kuga pojavila u Banatu, besnela u susednom Pavlišu, ali je Vršac ostao pošteđen.

 

 

 

 

Spomenik za života

 

 

Zbog svih ovih skandaloznih dešavanja, među građanima Vršca je došlo do podele - jedni se protive stavljanju krova, jer im kula sada liči na kuću, drugi smatraju da izgradnjom utvrđenja Vršac gubi vekovni simbol grada, a treći kažu da je modernizacija pravi pogodak. Kako god, ovaj projekat će sigurno uticati na promene vršačkih suvenira, možda čak i promenu obeležja pojedinih firmi, ali, što je najvažnije, turistička ponuda će se podići za nekoliko lestvica. Ipak, u javnosti preovladava mišljenje da je Vršačka kula bila zaštitni znak Vršca, ali da je ovo čudovište od građevine mogao da izgradi samo neko sa strane, neko ko nikada nije živeo ili pripadao Vršcu, te da je bruka i sramota šta su uradili od lepe Vršačke kule koje danas na žalost više nema. Vršačka kula je preživela i NATO bombardovanje uz daleko manju štetu nego što su joj naneli Čedomir Živković, Javor Rašajski, Zoran Vapa i Milorad Đurić gradeći sebi spomenik za života!