Razaranje

Pančevo: Kako je Gradska većnica postala poligon za krađu autorstva i iživljavanje neiživljenih arhitekata

 

Kad umetnički kanal postane kanalizacija

 

Kako bi sebe udomila, lokalna birokratija je u Pančevu počela da uništava zgradu-spomenik. - Ko je i kada projektovao i sagradio jedino remek delo moderne arhitekture u Pančevu. - Ko je Kazimiru Ostrogoviću ukrao autorstvo kako bi zgradu proglasio radom svog ujaka. - Ko je iznajmio zgradu u zamenu za polovni kopir-aparat. - Ko je i zbog čega raspisao konkurs za devastaciju enterijera. - Da li u Pančevu postoji svojevrsni hitlerjugend. - Kako je izvesni Salapura zamislio da organizuje nepostojeću izložbu. - Kako je na nameštenim konkursima Salapura dobio novac za razvlačenje kablova i njihov kasniji otkup

 

Stanislav Živkov

 

Po svojoj arhitektonskoj baštini Pančevo je nekada predstavljalo pravi arhitektonski dragulj. Istorijski razvoj arhitekture u Pančevu može se podeliti na tri odvojena perioda. Prvi period, do 1918, predstavlja zlatno doba arhitekture kada grad dobija secesijsko lice. Međutim, sledeći period, onaj od  1918. do 1941, karakteriše velika stagnacija u razvoju arhitekture, koji se uglavnom svodi na gradnju objekata industrijske arhitekture i samo jednog arhitektonski vrednog objekta, dok je istovremeno već jako prisutna sveopšta degradacija, odnosno devastacija postojećih arhitektonskih objekata. Ova tendencija još će više biti prisutna u periodu nakon 1944, kada će urbanistički plan iz 1961. direktno započeti totalnu destrukciju stare urbane matrice istorijskog jezgra grada, pošto je bilo predviđeno gotovo potpuno njeno razdiranje probijanjem autoputa potpuno novom trasom kroz centar grada, a sve planom predviđene ulice planirane su sa znatno širim profilom. Od čitavog ovog megalomanskog plana sagrađena su svega četiri objekta, a centar grada je ostao potpuno izranjavan.

Jedini značajan objekat sagrađen u međuratnom periodu je zgrada Državne hipotekarne banke, koji uslovljava gradnju jedinog spomenika moderne arhitekture, Gradske većnice, današnje Skupštine opštine Pančevo, značajnog rada zagrebačkog arhitekte Kazimira Ostrogovića, sagrađene 1960-1962. godine. U pančevačkoj javnosti nagađalo se da je nečijom samovoljnom odlukom u samom centru Pančeva sagrađena umanjena replika zgrade Skupštine opštine Novi Zagreb, koja je jednostavno prerađena i preseljena u Pančevo. Istina je da je 1958. raspisan konkurs na kome je pobedio arhitekta Ostrogović, zgrada je u stručnoj literature tek nedavno obrađena, a u jedinoj knjizi posvećenoj umetničkoj baštini Pančeva, Ostrogoviću je oduzeto autorstvo i pripisano - anonimusu.

 

Trg unutar trga

 

Tokom razvoja urbanističke matrice grada, u centru Pančeva su formirana dva glavna gradska trga: Velika pijaca, današnji Trg kralja Petra, i Mala pijaca, današnji Trg slobode. Pančevačka Velika pijaca je istovremeno bila i centar svih događanja. Palata današnje Opštine sagrađena je kao vizuelni kontrapunkt zgradi nekadašnje Državne hipotekarne banke.

Ova zgrada, današnja zgrada tzv. stare pošte, sagrađena je prema projektu ruskih arhitekata Vilhelma Baumgartena i Anatolija Solodova, između 1936. i 1940. godine. Zgrada predstavlja najznačajniji spomenik postakademizma u ovom gradu.

Već tada, odobrenjem gradnje palate banke svesno je dopušteno totalno remećenje visinske regulacije trga. Ipak, nastavkom gradnje stambenih objekata duž iste strane trga, i dalje duž Ulice Petra Drapšina, došlo je do umirenja situacije, a Ostrogovićeva palata je projektovana kao deo te nove visinske regulacije. Naime, niži korpus objekta uklopljen je u regulaciju, kako ulice Sokače, tako i Ulice Petra Drapšina, a visoki deo, odvojen cenzurom u visini drugog sprata, postao je simbol nove izgradnje. Tada je sagrađen samo deo zgrade, tačnije oko 55 posto od ukupne površine prema projektu, a bila je predviđena izgradnja objekta gabarita 90x45 metara. Krajem pedesetih godina otpočelo se sa izgradnjom zgrade sreza po projektu arh. Kazimira Ostrogovića iz Zagreba. Zbog arhitektonskih kvaliteta, pančevačka zgrada Opštine predstavlja jedini spomenik moderne arhitekture u Pančevu. Zgrada je sagrađena od 1958. do 1965. godine kao prva faza većeg objekta, koji je, osim službenih prostorija projektovanih za potrebe tadašnjeg Sreza, u drugoj fazi, odnosno nikada sagrađenom delu prema Trgu slobode, predvideo i druge sadržaje - banku i prodavnice.

Službe tadašnje opštine Pančevo trebalo je da ostanu u palati Magistrata. Do 1965. završena je samo prva faza objekta, to jest deo prema parku, a pošto je tada usledilo ukidanje sreza, odustalo se od gradnje drugog dela objekta. Sredinom pedesetih godina Ostrogović je u potpunosti usvojio metodu modularnog projektovanja, postoji zapanjujuća sličnost tzv. visokog kubusa pančevačke Opštine sa glavnim korpusom zagrebačke Vijećnice: u pitanju je potpuno ista kompozicija fasada, na njima su prisutni istovetni metalni prozori, prizemlje je uvučeno i nose ga isti stubovi, metalna stolarija prizemlja je preslikana na oba objekta, kao i arhitektonski jezik u enterijeru. Ulazni aneks zagrebačke zgrade komponovan je uz pomoć istog arhitektonskog jezika kao i jednospratni deo pančevačke Opštine. Pošto je sagrađen samo deo zgrade, ispred same zgrade je formiran plato koji je ubrzo postao trg unutar trga.

 

Stvaralačke patnje

 

Zgrada je do danas dobro očuvana, mada je samo u toku poslednje decenije učinjeno više nakaznih intervencija. Neverovatno je da, iako je u pitanju jedini spomenik moderne arhitekture u Pančevu, zgrada do danas uopšte nije spomenički valorizovana od strane službe zaštite, niti je za to pokazan ikakav interes, čime je bio otvoren put za brojne izmene i pregradnje objekta uslovljene hipertrofijom javnih službi. Naime, osim gradskih službi, u zgradi opštine su smeštene i službe Južnobanatskog okruga kao i službe republičkih ustanova, te su zbog toga vršene adaptacije i pregradnje svih raspoloživih prostora za kancelarije. Iako je zgrada projektovana sa mogućnošću dobre prirodne ventilacije i sa brisolejama, čitava fasada je unakažena sa preko 200 kutija za klima-uređaje, a najveća šteta je naneta postavljanjem plastičnih cevi za odvod kondenzata duž svih fasada prvog sprata, kao i čak 12 vertikala za staromodnu gromobransku instalaciju. U režiji same gradske uprave devastirana je fasada prvog sprata, gde su zbog navodne dotrajalosti delom zamenjeni originalni prozori. Umesto da se ispoštuje prvobitni izgled, stavljeni su sasvim drugi samo zato jer je služba za javne nabavke namestila posao izvođaču koji je ugradio jedino ono šta je mogao, a ne ono što je trebalo, te sada fasada prvog sprata izgleda iskrpljeno, jer su na njoj ugrađene čak tri različite vrste prozora.

U vreme dok su gradsku vlast držali socijalisti veliki deo zgrade iznajmljen je preduzeću Alister invest uz nadoknadu u vidu polovnog fotokopir-aparata. Alister invest je počeo i ubrzo prekinuo adaptaciju te je taj deo zgrade stojao demoliran pošto je oko ovog prostora sa firmom Alister duže od 10 godina vođen sudski spor nakon koga je u njemu uređen gradski uslužni centar.

Pošto se odustalo od gradnje drugog dela zgrade, u ulaznom holu šezdesetih godina uređena je privremena šalter-sala koja je nakon otvaranja uslužnog centra postala nepotrebna i bilo je logično da se hol vrati u prvobitno stanje, što je na kraju i učinjeno. Međutim, pošto opština Pančevo očigledno ne zna šta će sa novcem, prošle godine nekome je pala na pamet ingeniozna zamisao - da grad raspiše poseban konkurs za preuređenje ulaznog hola zgrade i pruži mladim i neiživljenim arhitektama priliku da "kreativno" doprinesu daljoj devastaciji zgrade. Pokazalo se da su svi učesnici pokazali neverovatnu količinu umišljenosti i sujete pošto se pokazalo da apsolutno niko ne respektuje originalne kvalitete zgrade i plemenite materijale koji su u nju ugrađeni. Naime, svim učesnicima su jako smetali odlično očuvani zidovi i podovi obloženi poliranim kamenom, stubovi obloženi mozaikom, i umesto toka su zamislili da se sve ukloni i zameni čelikom i aluminijumom. Naravno, sve ovo bilo je moguće iz više razloga: pre svega zbog činjenice da je u to vreme direktor pančevačkog zavoda za urnisanje spomenika kulture bio etnolog Nikola Vlajić, koji je dopuštao ama baš sve, a na višekratna urgiranja za zaštitu Ostrogovićeve zgrade odgovarao je da u Zavodu "ta zgrada nikoga ne interesuje", čime je otvoreno pitanje da li se zaštita spomenika radi po službenoj dužnosti ili samo zato jer nekoga nešto interesuje. Drugi razlog je bila potpuno sumanuta ideja da se mladima mora u svemu izaći u susret, što u prevodu znači da ako im pružite prst oni traže ruku do lakata, a kasnije do ramena. Činjenica je da u Pančevu postoji svojevrstan hitlerjugend okupljen oko demokratske omladine i opskurne galerije Elektrika pri Centru za kulturu (lista DS), gde se okupljaju raznorazni opskurni, umišljeni i nadobudni likovi koji zamišljaju da su uhvatili boga za onu stvar.

Zbog ovakvog ponašanja vlasti prema ovoj zgradi, autor ovog teksta stupio je u kontakt sa naslednicom autorskih prava, ćerkom arhitekte Ostrogovića, od nje dobio potpisano punomoćje i preuzeo na sebe zastupanje i zaštitu autorskih prava i same zgrade od daljih devastacija, čime se automatski zamerio pančevačkom arhitektonskom hitlerjugendu, o čemu najbolje govore sledeći događaji. O zaštiti autorskih prava obaveštena je najpre gradska uprava, a potom i autor prvonagrađenog projekta devastacije, čime je nastala prava uzbuna u krugovima arhitektonskog hitlerjugenda. Tako se odjednom stvorio izvesni nadobudni arhitekta Marko Salapura, koji je autora ovog teksta napao jer štiti autorska prava koja po njemu ne postoje i time ometa izvođenje projekta njegovog prijatelja. Osim toga Salapura je zahtevao da mu se preda sva raspoloživa arhitektonska dokumentacija, jer on navodno priprema spektakularnu izložbu posvećenu arhitekti Ostrogoviću i njegovim gradskim većnicama u Zagrebu i Pančevu, gde je predviđen i dolazak arhitekte Idisa Turata iz Rijeke, koji je doktorirao i objavio monografiju o Ostrogoviću u izdanju Društva hrvatskih arhitekata, na čijoj pripremi je, uzgred budi rečeno, sarađivao i autor ovog teksta. Uz to je najavljen i performans koji bi navodno trebao da bude prenošen video linkom odnekuda. Bio je dovoljan samo jedan jedini telefonski poziv u Rijeku da bi se ispostavilo da Salapura patološki laže i da je čitava stvar bila samo plod njegove bolesne mašte. Sve je rezultiralo time da je Salapura otišao kod svojih zaštitnika u opštinu da se žali da se neko drznuo da siroma njemu ne izađe u susret, i da traži utehu za svoje patnje koju će ubrzo i dobiti!

 

Konkurs za udomljavanje skalamerije

 

Naime gradska uprava je otkrila toplu vodu i raspisala konkurs za sufinansiranje projekata iz kulture, za šta je u 2011. godini namenila 6.800.000 dinara, i to pozivajući se na gradsku strategiju u kulturi, dokument koji je nešto ranije usvojen, a za koji je sve učinjeno da se ne primenjuje, kako bi se zadovoljili stranački apetiti tadašnje gradske vladajuće koalicije. Ovome je prethodila i skaradna odluka da se ustanovama kulture kojima je grad osnivač maksimalno ukine redovna godišnja dotacija te da se i one upute na ovaj konkurs da učestvuju sa raznoraznim propalim umetnicima, nevladinim organizacijama, udruženjima građana, pojedincima itd. O tome da se još pre konkursa unapred znalo ko sigurno dobija sredstva najbolje govore činjenice da su neki od učesnika konkursa još pre njegovog održavanja javno govorili da su dobili novac. Recimo, davno zaboravljeni slikar Goran Pečenović i, naravno - Marko Salapura! Iako je formalno o dodeli sredstava odlučivala petočlana komisija, javna je tajna da je komisija imala i šestog, tajnog člana, pošto je čitavo vreme u radu komisije učestvovao i visokorangirani opštinski funkcioner i gradski većnik u ime žutog preduzeća! O tome da pančevačko žuto preduzeće najviše podseća na svojevrsnu veliku ložu, najbolje svedoči sledeći primer: već pomenuti Salapura je na pomenutom konkursu konkurisao i dobio sredstva za realizaciju "projekta" pod monumentalnim imenom Šverc i kolaboracija, kojim se promoviše "iznalaženje novih ili recikliranje starih modela komunikacije i razmene ideja slika i rada". Samo objašnjenje najbolje govori o potpuoj sumanutosti same izložbe, a i o slaboj pismenosti njenog autora: "Šverc i kolaboracije je pilot izložba o komunikaciji, o mogućnosti i nemogućnostima iste. Ova izložba traži nekoliko uzbudljivih trenutaka" (!?). Ovde se postavlja pitanje kako neka izložba može tražiti nekoliko uzbudljivih trenutaka.

A tek ovo: "Predložene su neke datosti (?). Jedna je da se formiraju parovi ili kolektivi autora koji surađuju na realizaciji dijela. Autori se u nekim slučajevima poznaju ili ih kustos spaja, a da ih pritom ne poznaje, ili sami umetnici preporučuju jedni druge za saradnju ili nešto treće, zanimljivije (da li možda kopulaciju?). Temu i medij biraju sami autori. Ovakva situacije i ove datosti proizvode nekoliko uzbudljivih trenutaka. Prvi je što umjetnici, koji u većini slučajeva nisu iz iste zemlje, moraju da pronađu neki adekvatan način, ili kanal za komunikaciju i razmjenu. Dalje moraju pronaći format komunikacije koji će im odgovarati i tek onda da se dogovore o predmetu rada. Ovo zaobilazi dogovorene okvire razmjene i pronalazi rupe u njima, koristeći ih za svoju korist/stvar. Ovdje nema subverzivnog djelovanja, ne ide se na raskrinkavanje sustava komunikacije, već samo na pronalaženja prikladnog formata za osobnu uporabu.

Drugi uzbudljiv trenutak, je izbor da se šuti i prepusti. Jedna strana je spremna na to da će sadržaj komunikacije, nekakav dokument, morati predati dalje, nekome koga ne poznaje ali koga bira da u njega ima povjerenja.

Za potrebe izlaganja ovih dokumenata je izabran prostor hotela Sloboda u Pančevu. Hotel je privatiziran, ali je igrom slučaja ostao prazan. Ova izložba nije tu da bi skrenula pozornost na utjecaj primijenjenog modela privatizacije na urbanost i gradsku sredinu. Ova izložba i ono što izlaže samo koristi trenutnu situaciju gdje nešto stoji prazno i gdje je moguće privremeno realizirati nešto što je osobno.

Sve u svemu nikome normalnom ne može biti jasno o čemu se ovde radilo, ali kada se pogleda masa razvučenih kablova po demoliranom i polusrušenom hotelu, postavlja se pitanje kakva je to vrhunska umetnost i kome to uopšte treba. Međutim, pošto je Salapura zamislio da je najpametniji od svih, a njegova sujeta je bila teško ugrožena pošto je u slučaju Ostrogović ustanovljeno da je dotični mladac u najmanju ruku samohvalisavac, a uz to i lažov, bila mu je potreban dodatna uteha, te ju je pronašao u SO Pančevo, gde je gradonačelnica Pančeva, pod izgovorom rešavanja važnog problema, "u našoj zemlji kada je u pitanju umetnost i umetnička produkcija, odnosno nepostojanja definisanog umetničkog tržišta u skladu sa Strategijom kulturnog razvoja grada Pančeva od 2010. do 2015. godine i uočenim problemom, raspisala Javni poziv / konkurs za otkup umjetničkih djela.

Cilj gradskog otkupa, usaglašen s ciljem iz Akcijskog plana za sprovođenje Strategije kulturnog razvoja za 2011. godinu, je da se podrži savremeno stvaralaštvo te da se potpomogne razvoj umetničkog tržišta i produkcije u našem gradu, čime se pokazalo da se potvrđuje staro pravilo "ko će kome ako ne svoj svome", pošto je grad Pančevo otkupio kablovsku skalameriju Marka Salapure za čiju je realizaciju prethodno na konkursu isti taj grad odobrio sredstva. Bilo bi još jako zanimljivo videti gde gradska uprava želi da deponuje to sranje: da li da ukrasi gradonačelnicinu kancelariju, možda da ukrasi prostorije gradskog odbora žutog preduzeća, možda da sagradi zastakljenu kupolu na dnu Tamiša specijalno za izlaganje specijalnih projekata specijalnih projektanata poput Marka Salapure, a možda će naprosto poželeti da povrati makar mrvicu novca prodajom skalamerije kao sekundarne sirovine. Osim toga po liniji žutog preduzeća učinjeno je još nešto te je na preporuku člana gradskog veća Filipa Mitrovića (DS) Salapura sa još nekoliko pripadnika jurišnika žutog preduzeća u okviru programa volonterstva stigao u direkciju za urnisanje grada Pančeva (direktorka je na listi DS-a), gde volonteri mesecima nisu radili ama baš ništa sve dok nisu dodijali zaposlenima pa su onda upućeni na rad na teren.

U svakom slučaju, na kraju je, uz vrlo skromna sredstva, napokon uređen hol Gradske većnice u Pančevu, koji je postao najreprezentativniji javni prostor u gradu. Ipak, neophodno je uraditi još mnoge stvari kako bi se zgradi makar donekle vratio stari sjaj, hitno staviti pod najstroži režim zaštite kako bi se u potpunosti sačuvala spomenička svojstva zgrade kao spomenika moderne arhitekture.

 

 

 

 

 

Biografija velikog majstora

 

Kazimir Ostrogović, hrvatski arhitekta, rođen je 7. aprila 1907. godine u Svetom Vidu na Krku. Arhitekturu je studirao u Zagrebu na Tehničkom fakultetu. Godine 1934, nakon završenih studija, Ostrogović profesionalnu karijeru počinje radom u privatnim projektnim biroima. U periodu 1937-1941. radi samostalno na Sušaku, gde vodi realizaciju Hrvatskog kulturnog doma i hotela. Osim toga radio je i u Crikvenici i Malinskoj. Nakon ratnog perioda, koji delom provodi u zatvoru, Ostrogović karijeru nastavlja kao načelnik Saveznog ministarstva građevina (1944-1946), a nakon toga kao šef odeljenja Arhitektonsko-projektnog zavoda. Od 1951. godine pa do smrti bio je na čelu projektnog biroa "Ostrogović" u Zagrebu. Među objektima realizovanim do Drugog svetskog rata treba istaći kuću "Kauzlarić" na Sušaku, hotel Malin u Malinskoj, kao i projekat za naselje Vinovrh u Zagrebu. U periodu nakon Drugog svetskog rata u svojim daljim projektima uspešno je povezao tradicije moderne s tendencijom novog vremena. Ovde pre svega valja istaći objekte zagrebačke Gradske vijećnice (delimično realizovano), banke u Paromlinskoj (pregrađeno), instituta Ruđer Bošković, vile Zagorje u Zagrebu (danas Predsjednički dvori), zgrade banke na Korzou u Rijeci. Bavio se arhitektonskom publicistikom, napisao je i više stručnih članaka, a umro je u Zagrebu 1965. godine.

 

 

 

 

 

Kako je uspela toliko da slaže

 

Da je kod nas moguće ama baš sve najbolje svedoči sramna priča o namernoj krađi autorstva zgrade koju je izvela izvesna Milana Veinović, istoričarka umetnosti poreklom iz Županje, član SK od mladosti, koja je u Pančevu posao dobila isključivo po partijskoj liniji, a njen diplomski rad je, opet po partijskoj liniji, nagrađen nagradom Pavla Beljanskog. Opet po partijskoj liniji, polagala je pripravnički ispit pred internom komisijom Muzeja, a stručni ispit nikada nije položila, a nakon 10 godina rada u struci, bez polaganja stručnog ispita, dobila je i zvanje konzervatora.

Kasnije je, iako nije imala radni staž kao kustos, dobila i zvanje višeg kustosa, sa kojim je iz Pančevačkog zavoda za zaštitu spomenika kulture prešla u Galeriju Matice srpske u Novom Sadu, gde je zbog samovlašća 1999. godine dobila otkaz. Odlaskom Veinovićeve u Novi Sad, iz Zavoda je nestala kompletna naučna dokumentacija: planovi, fotografije i negativi svih objekata na kojima je ona radila.

Nakon toga, preko tadašnjeg Ministarstva kulture, Milana Veinović je vršila stalan pritisak da joj se pronađe posao u nekoj od ustanova kulture u Pančevu, što su svi direktori odbili.

Od 1999. godine Veinovićeva je direktno od Ministarstva dobijala novac za rad na dva projekta i izdavanje knjige o starim razglednicama Pančeva. Od tog novca ona je plaćala staž i socijalno, renovirala stan, ugradila novu PVC stolariju i na kraju otišla u penziju. Veinovićeva je najveći projekat Zavoda, restauraciju kompleksa manastira Vojlovica, umesto da za izradu projekata angažuje arhitekte i arheologe iz same Jedinice za zaštitu spomenika kulture, iz Beograda angažovala svog tadašnjeg ljubavnika, arhitektu dr Vojislava Matića, kao i niz drugih spoljnih saradnika. Istovremeno je Veinovićeva sa dr Pavlom Vasićem započela rad na izradi Umetničke topografije Pančeva, za što je kao saradnike angažovala niz mlađih kolega koji su obavili kompletan terenski rad.

Veinovićeva je i iz ovog posla profitirala: osim što je kompletnu dokumentaciju prikazala kao svoj autorski rad, bez navođenja podataka o tome šta je ko uradio, za sebe je uzimala i proviziju od 75 odsto za sve honorare koji su isplaćivani saradnicima. Iako je Matica srpska plaćala terenski rad 60.000 tadašnjih dinara, terenskim saradnicima isplaćivano je svega 15.000. Veinovićka je iskoristila objavljivanje Umetničke topografije da izvrši pravi falsifikat i ukrade autorstvo zgrade Kazimiru Ostrogoviću, iako u samoj zgradi postoji ploča sa imenom pravog projektanta, iako je objekat objavljen u stručnoj periodici, iako su delom sačuvani i originalni projekti. Veinovićki to nije ni malo smetalo da namerno u Umetničkoj topografiji objavi da je zgradu SO Pančevo projektovao apsolutni anonimus - njen ujak. Nažalost, istim stopama krenuo je i izvesni Vladimir Mitrović, koji je bez imalo naučne akribije u svojoj, inače veoma lošoj knjizi o arhitekturi Vojvodine, preneo netačne tvrdnje Milane Veinović.