Posle Jasenovca - Lora (1)

Čovek je najkrvoločnija zver

Kada je čovek veliki on je veliki na svakom mestu i u svakoj situaciji. Dr Voja Subotić je svoju veličinu dokazao svojom humanošću, svojim rodoljubljem i brigom za heroje ove napaćene Srbije.Ove knjige sigurno ne bi bilo bez Vojinog nagovora i njegove pomoći. Još jednom mu veliko hvala. Ovo je knjiga zapisa srpskih oficira koji su mučeni u splitskoj Lori i koji pokazuju ljudsku nakazsnost. Nije Jasenovac slučajan. Njihovi zapisi treba da posvedoče, da ne zaboravljamo olako, da nam se opet to ne ponovi.

Željko Vasiljević

UVOD

Istorijska prošlost Srba pri vrhu je lestvice najstarijih evropskih naroda. Istorijski procesi i stradanja srpskog naroda u toku stvaranja i obnavljanja srpske države, po svom intenzitetu, usponima i padovima, spoljnim pritiscima i atacima, često negativnim spoljnim uticajima „pretpostavljenih" prijatelja, na vrhu su evropske istorijske lestvice. Ratovima i ustancima Srbi su stvarali svoju prvu državu. Najčešće, borbom protiv stranog zavojevača oslobađala su se i prisajedinjavala matici pojedina srpska plemena. U XIII i XIV veku Srbi su imali jaku, ekonomski i vojno razvijenu državu. Unutrašnjim raskolima oblasnih gospodara u drugoj polovini XIV veka i spoljnim uticajima oslabila je moć srpske države, što je imalo za posledicu poraz na Marici 1371. i Kosovsku tragediju 1389. godine. Srpska država se, pod udarom feudalne Turske imperije raspala do sredine XV veka, a njen narod stavljen u vekovno ropstvo. Saveznika nije bilo da pruže pomoć. Svestan svog bića i nekadašnje moćne države srpski narod je borbom, ustancima i bunama nekoliko vekova tražio izlazak iz mračnog ropstva, poniženosti, put ka slobodi i obnavljanju države. Početkom XIX veka u Prvom i Drugom ustanku, uz velike žrtve i stradanja, napokon je obnovljena država Srbija, odnosno njen manji deo, jer su velika područja Stare Srbije ostala i dalje u ropstvu. U balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu, napokon, stvoreni su uslovi da se u proširenim granicama nađe većina Srba. U tim ratovima, bunama i ustancima milioni srpskih ljudi položilo je živote na oltar slobode. Dok je još uvek slaba, tek obnovljena srpska država, u drugoj polovini XIX veka pokušavala da borbom i velikim žrtvama spasi Srbe u Staroj Srbiji od turskog nasilja, Evropa je farisejski sažaljevala i licemerno obećavala pomoć. Savremenik i dobar poznavalac tih događaja Andreja Sirović u svom delu „Napaćena Srbija" (1876.), kaže: „Civilizovana Evropa farisejskim sažaljenjem raširi pogrebni pokrov nad još živom junakinjom hrišćanskom Srbijom i na pokrov stavi natpis Evropska Turska"1 Sirovićevo upozorenje i poruka, kao i druga upozorenja i poruke odnosile su se na Srbe i Evropu. U Drugom svetskom ratu pod udarom fašističkih sila raspala se Jugoslavija i pocepana na nekoliko okupacionih i kvislinških delova. Ponovo stradanja, siromaštvo, internacije, zarobljeništvo, masovni genocid i gubilišta snašli su Srbe, više nego ikoga drugog. Ponovo borba za oslobođenje i obnavljanje Jugoslavije u čije granice su ušla područja naseljena većinom Srbima.

U poslednjoj deceniji XX veka raspala se i ta Jugoslavija, na njenoj teritoriji stvorene su nove države, koje nikada nisu postojale. Srbi su ponovo izloženi genocidu, stradanjima, pljački i nesreći. Znatan deo srpskog korpusa se i ovog puta našao na putu stradanja i nesreće. U borbi za svoj opstanak svaka stopa zemlje natapana je krvlju srpske mladosti. Posle velikih pobeda u Balkanskim i Prvom svetskom ratu, Gabrijel Mije je zabeležio da su Srbi „zahvaljujući svojim crkvama i kulturnom nasleđu" pobedili svoje neprijatelje, „sjedinjujući, stičući nacionalnu svest i osvajajući slobodu."2

Bez obzira na stalne patnje u ropstvu, ratovima, bunama i na ogromne gubitke, u svesti svakog Srbina bio je Vidovdan. Taj dan Srbi su slavili u zemlji i van nje. Rudolf Arčibald Rajs, veliki prijatelj i saborac Srba u Prvom svetskom ratu, na poslednji ratni Vidovdan, 28. juna 1918. godine, napisao je o tom danu svoje viđenje i objavio u „Lazanskoj Gazeti" pod naslovom „Vidovdan". Pošto je dao kratak osvrt na događaje uoči boja na Kosovu (tajna večera, zavet Miloša, itd.), tok boja i posledice, te opisao detalje oko proslave tog poslednjeg ratnog Vidovdana, Arčibald piše da su Srbi sa sećanjem na ovaj dan vekovima ginuli tražeći obnovu svoje moćne države. Na kraju napisa Arčibald govori: „Kada se budu vratili kao pobednici u svoju zemlju (misli na pripadnike srpske armije Karađorđevića), Vidovdan će prestati da bude Dan žalosti za Srbe. To će biti veliki dan sećanja i u isto vreme, dan srpske kreposti koja, od 1389. godine nije napuštala ovaj narod u bedi i dozvolila mu da postane ova velika nacija, služeći za primer vernosti i samoodricanja celom svetu. Za ono što ostane od Austro-Ugarske, Vidovdan će ostati dan žaljenja i kajanja i podsećaće ovu zemlju na kobne posledice jedne lupeške svirepe politike.

Arčibaldove misli izrečene 28. juna 1915. obistinile su se tako što je stvorena Jugoslavija u kojoj je živela većina Srba, ali za kratko. Nažalost, zla sudbina kao kob pritiskala je Srbe i u Drugom svetskom ratu.

U ustancima u XVII, XVIII i XIX veku mnogi ljudi srpskog porekla izgubili su živote van granica domovine. U tuđini su im ostale i kosti. U prvoj polovini XX veka stotine hiljada Srba je poginulo ili umrlo u ratovima, posebno u Prvom svetskom ratu, prilikom povlačenja na grčko ostrvo Krf i na Solunskom frontu. Umirali su u zatvorima i logorima raznih zemalja. Broj stradalih Srba van granica zemlje u XIX veku nije identifikovan. U Prvom svetskom ratu broj stradalih Srba u logorima prelazi cifru od 200.000 lica. Oni su dali svoje živote za domovinu, slobodu i demokratiju, za buduće generacije.

U preko 30 zemalja Evrope, Azije i Afrike nalaze se grobovi i groblja u kojima su sahranjeni srpski vojnici ili izbeglice kao i brojna spomen obeležja koja govore o poginulim i stradalim Srbima. U Prvom svetskom ratu desetine hiljada srpskih ratnika ostavilo je svoje kosti na teritoriji Albanije. Značajnija groblja su u Tirani (u zajedničkoj kosturnici sahranjeno je 400 palih vojnika i starešina), Skadru, Korči (groblje iz Balkanskog i oba svetska rata), Lešu, Kavaji, Draču, Arti (zajednička grobnica umrlih u prihvatnom logoru pred odlazak srpske vojske na Krf, januar-mart 1916.). U Grčkoj se nalazi veći broj grobalja i spomen obeležja posvećenih poginulim ratnicima srpskog porekla u Prvom svetskom ratu. Samo na srpskom vojničkom groblju i kosturnici na Zejtinliku u Solunu sahranjeno je 7.020 palih srpskih ratnika. Na ostrvu Vidu u kosturnici Mauzoleja sahranjeno je 1.250 srpskih ratnika, a u „Plavoj grobnici" između Kulura i Divari na otvorenom moru blizu ostrva Vida, sahranjeno je preko 20.000 umrlih srpskih vojnika od 1916. do1918.

U Sofiji (Bugarska) na groblju postoji posebna parcela na kojoj je sahranjeno nekoliko stotina poginulih vojnika i umrlih zarobljenika Srba u balkanskim i Prvom svetskom ratu. U Rumuniji na više mesta i u nekoliko gradova postoje grupne kosturnice poginulih i umrlih srpskih ratnika u Prvom svetskom ratu. U spomen kosturnici u Medžidiji sahranjeno je 8.000 boraca iz Prve srpske dobrovoljačke divizije, koji su poginuli od 25. avgusta do 19. septembra 1916. godine. Na groblju u Aradu, sahranjeno je 2.000 zarobljenika srpskog porekla. Grupne grobnice stradalih srpskih vojnika nalaze se u Fagarašu, Satu Mare, Gura Pravočuluju i drugim mestima u toj zemlji. Na teritoriji Mađarske poznata su 23 groblja u kojima su sahranjeni srpski ratnici, poginuli i umrli u Prvom svetskom ratu Na savezničkom vojnom groblju u Šopronbanfalvi sahranjeno je 50 umrlih srpskih vojnika, u Segedinu više desetina umrlih srpskih vojnika, na pravoslavnom groblju u Šiklašu 86, u Baji 30, u Sekešfehervaru 32. Na Srpskom vojničkom groblju u Budimpešti sahranjeno je 306 umrlih srpskih zarobljenika. Ima i pojedinačnih grobnica, Cegled, Sombatehelj…

U Austriji, prema evidenciji vođenoj pre Drugog svetskog rata, u raznim grobljima i van grobalja sahranjeno je 129.000 umrlih srpskih ratnika zarobljenika. Prema podacima iz 1976. godine u Austriji su bila evidentirana 63 groblja Jugoslovena, većinom Srba iz Prvog i Drugog svetskog rata i još tri logora u kojima je sahranjeno oko 40.000 umrlih i poginulih Jugoslovena, uglavnom Srba. Na vojničkom groblju u Ašahu sahranjeni su posmrtni ostaci 5.360 Srba, na groblju u Grajenkirhenu sahranjeno je preko 6.000 interniraca srpskog porekla, u Mauthauzenu sahranjeno je 8.000 mučenika srpskih zarobljenika. Postoje manja groblja još i u Kajzenstejnbriku, Brukendaru, Nežideru, Gredigru, Barizofu, Lineu i Gracu. Dakle, skoro armija od oko 200.000 ratnika, zarobljenika, interniraca i drugih stradalnika ostavilo je svoje kosti koje kuda po Austriji u Prvom i Drugom svetskom ratu. Većina tih stradalnika umrla je u logorima, tamnicama i zatvorima, pod batinama, zbog slabe ishrane, napornog robijaškog rada i sl.

Na teritoriji Italije postoji pet spomen kosturnica: u Barleti, Sansepolkru, Gonarsu, Rimu i Gorici u kojima je sahranjeno više stotina ratnika. Na gradskom groblju u Trevisnu podignuto je Spomen obeležje poginulim i umrlim jugoslovenskim borcima, većinom Srbima. U ovoj zemlji postoji još i 27 grobalja.

U Francuskoj postoji nekoliko grobalja ili posebnih celina na mesnim grobljima sa sahranjenim srpskim ratnicima. Na vojničkom groblju Tijeu u Parizu sahranjeno je 748 poginulih i umrlih srpskih ratnika u Prvom svetskom ratu, u Marselju na groblju sahranjena su 22 srpska ratnika, u Strazburu, Kronenburgu i Lionu sahranjeno je više srpskih ratnika poginulih i umrlih u Prvom svetskom ratu. Groblja i grobovi poginulih srpskih boraca u Drugom svetskom ratu nalaze se u Ajučiju (9), Bastilji (25), Dižonu (5), Serebouru (67), Saregugumenesu (8). St. Jovanu de Rehrabah (7), Vilefranše de Rourgue (150) i dr.

U Češkoj i Slovačkoj srpska groblja i kosturnice nalaze se u Čalovu, Trenčinu, Jidrihovici i Pragu. U Braumovu i Opavi posle Prvog svetskog rata postojala su srpska groblja u kojima je bilo sahranjeno 2.701 umrli ratni zarobljenik Srbin. Utvrđeno je da tih grobalja više nema. U Čalovu na srpskom groblju sahranjeno je 7.000 srpskih i crnogorskih vojnika koji su umrli u logoru u Prvom svetskom ratu. U Trenčinu je spomen kosturnica u kojoj je sahranjeno 200 Srba stradalnika u logoru u Prvom svetskom ratu. U Jidrihovici je Spomen kosturnica u kojoj su sahranjeni posmrtni ostaci 7.100 umrlih ratnih zarobljenika u Prvom svetskom ratu. S njima je sahranjeno i 189 ruskih zarobljenika.

U Poljskoj, na vojnim grobljima u Stargaradu, sahranjeno je 114 vojnika srpskog porekla koji su stradali u Prvom i Drugom svetskom ratu. Grupnih i pojedinačnih grobova ima više u ovoj zemlji.

U Belgiji, Danskoj, Engleskoj, Švedskoj, Škotskoj, Holandiji i Švajcarskoj na vojnim i mesnim grobljima ima sahranjenih poginulih srpskih vojnika (Prvi i Drugi svetski rat). U Norveškoj je umrlo oko 6.000 srpskih zarobljenika u Drugom svetskom ratu. Posmrtni ostaci ovih stradalnika preneti su u dva uređena groblja u mestu Born kod Tervana i kod Trendheima. U Nemačkoj u Vinterbergu, Kelnu i Ulmu na groblju postoje manja groblja srpskih vojnika i spomen obeležja sa imenima stradalih, uglavnom u Prvom svetskom ratu. Veliki broj srpskih zarobljenika stradao je u zloglasnim koncentracionim logorima u Dahau, Saksenhauzenu, Ravenzbirku i drugim u Drugom svetskom ratu.

Na teritoriji Rusije u Prvom svetskom ratu poginulo je ili umrlo oko 5.500, a u Drugom svetskom ratu oko 900 ratnika srpske nacionalnosti. U Alžiru na savezničkom groblju u gradu Deli Ibrahim sahranjeno je 339 srpskih vojnika, koji su umrli u francuskim bolnicama u Prvom svetskom ratu. U Tunisu (Bizerta i Menzel Burgiba) postoje dva vojnička groblja na kojima je sahranjeno 2.500 srpskih vojnika stradalih u Prvom svetskom ratu. U Maroku (Kazablanka) je grob srpskog pilota koji je poginuo u vazdušnim borbama na tom prostoru u Drugom svetskom ratu. U Egiptu je umrlo 715 Jugoslovena koji su se tamo nalazili u zbegu. Sahranjeni su u grobljima u El Šatu, El Katatbi i Tolumbatu. U Bengaziju (Libija) postoji nekoliko grobova srpskih vojnika koji su se borili u sastavu savezničkih jedinica u Drugom svetskom ratu. U Izraelu (Haifa i Ramleh) sahranjeno je 14 Srba vazduhoplovaca koji su poginuli boreći se na strani savezničkog vazduhoplovstva u Drugom svetskom ratu. Na Malti je sahranjeno 14 boraca Jugoslovena koji su umrli u vojnim bolnicama (njihovi grobovi su na groblju u Florijani). U Zimbabveu ima grobova poginulih srpskih vojnika (Solzberi). U Johanesburgu i Petermarzburgu (Južna Afrika) sahranjeno je nekoliko vojnika srpskog porekla koji su se borili u sastavu savezničkih jedinica u Drugom Svetskom ratu.

U Makedoniji postoje brojna uređena i neuređena groblja i Kosturnice poginulih srpskih vojnika u Balkanskim i Prvom svetskom ratu. Neka od tih grobalja su nestala, a za mnoge grupne i pojedinačne grobove poginulih srpskih vojnika se ne zna lokacija ni imena sahranjenih. Ukupan broj poginulih i sahranjenih srpskih vojnika u Makedoniji nije poznat. Ceni se da je na poznatim i nepoznatim vojnim grobljima, Kosturnicama, Kriptama, grupnim neuređenim grobnicama i pojedinačnim grobovima sahranjeno više od 100.000 srpskih vojnika. Na Zebrnjaku je 1912. vođen najteži boj u Kumanovskoj bici u kojoj je poginulo ili umrlo od rana 22.000 srpskih vojnika. Na Zebrnjaku je 1937. godine podignut veličanstven spomenik sa kosturnicom u kojoj su sahranjeni pali ratnici u ovoj bici. Spomen kosturnica u Krivoj Palanci pokriva kosti više stotina ratnika poginulih u Prvom balkanskom ratu. Spomen-kapela sa kosturnicom na Bregalnici (Štip) u svojoj kripti ima 6.000 od ukupno 16.200 koji su u tom reonu položili živote za Srbiju u Drugom balkanskom ratu 1913.

Više desetina grobalja, rasutih duž Makedonije u kojima su sahranjeni poginuli i umrli srpski vojnici, pokazuju da je cvet srpske mladosti polagao svoje živote na oltar slobode i makedonskog naroda. Po izgledu njenih grobalja ne bi se moglo reći da im je odata pošta zahvalnosti i obezbeđeno da počivaju u uredno održavanim grobovima.

Vojnička groblja u kojima su sahranjeni srpski vojnici nalaze se: u Baču (blizu Bitolja), Skočiviru, Dobroveni (Bitolj), Živojnu (Bitolj), Skoplju, Valandovu, Bitolju i drugim mestima. Na srpskom vojničkom groblju u Bitolju ima 1.320 uređenih grobova. Kapele i kosturnice u kojima su sahranjeni srpski vojnici postoje u Skoplju (3.200 sahranjenih), Štipu, Udovu (320 sahranjenih, poginuli kod Valandova), Prilepu, Kučkovu, blizu Skoplja, Bitolju, Ceru, kod Kočana.

Najveći broj sahranjenih srpskih vojnika je na Kajmakčalanu i u neposrednoj blizini ove planine. Spomenički kompleks Kajmakčalan obuhvata više objekata (Kripta-grobnica, memorijal u kome su smešteni posmrtni ostaci poginulih ratnika od 12. septembra do 3. oktobra 1916., Spomen kapela, takođe memorijal gde su sahranjeni poginuli od 1916. do 1918. U ovoj kapeli je i urna sa srcem Arčibalda Rajsa. U Dolno Kalaslare se nalazi kosturnica u kojoj su sahranjeni ostaci srpskih ratnika. U ovoj kosturnici sahranjeno je preko 1.000 Timočana umrlih od kolere 1913. godine.

U Bosni i Hercegovini postoji nekoliko kosturnica u kojima su sahranjeni srpski vojnici poginuli u Prvom svetskom ratu. U Zenici je kosturnica sa ostacima srpskih vojnika koji su umrli u austrijskim zatvorima. U Doboju postoji spomen crkva i kosturnica u kojoj su sahranjeni posmrtni ostaci nekoliko hiljada Srba interniraca u Prvom svetskom ratu.

U Hrvatskoj (Zagreb) u kosturnici pored 3.500 poginulih austrougarskih vojnika sahranjeni su i ostaci umrlih srpskih vojnika, stradalih u austrougarskim zatvorima.

zloglasnom ustaškom logoru Jasenovac istorija je zabeležila zlodela zloglasnih logorskih egzekutora nad stotinama hiljada Srba, Jevreja, Cigana i pripadnika drugih nacionalnosti. Masovnost i monstruozne metode mučenja i ubijanja ljudi u tom logoru, ostavili su brojne posledice i odrazili se na mnoge ljude i događaje u ratnim godinama poslednje decenije XX veka. Mnogi segmenti u tragičnim događanjima od 1991/1995. posledica su nagomilane mržnje, koja se decenijama pa i vekovima punila negativnim šovinističkim i nacionalističkim nasleđem, ponekad podržanim religioznim dogmama „nadmoćnosti" jedne nad drugom crkvama i religijama.

Stradanja Srba u logorima i zatvorima u XX veku, posebno u logorima zemalja agresora u Prvom i Drugom svetskom ratu, u odnosu na broj mučenika i metod mučenja ljudi, prevazilazi brojke i patnje zarobljenika i interniraca svih drugih balkanskih i drugih malih evropskih država. Samo je srpski narod svoj opstanak u ratovima i svetskim krizama morao da plaća velikim gubicima i patnjama, najčešće u logorima i zatvorima. Kroz tamničenja, patnje, glad, bolest i masovno umiranje od gladi, bolesti ili pod batinama, Srbi su na samom vrhu lestvice stradanja naroda u Evropi. Kao da se istorija ponavljala, a neprijatelji su uglavnom bili isti. Neki misle da se to događalo zbog geografskog prostora na kome su nastanjeni Srbi, jer su imperijalne sile želele strategijska saobraćajna čvorišta Srbije staviti pod svoju kontrolu i na taj način obezbediti oslonac osvajanja prema istoku. Izgleda da među Srbima nisu mogli naći odgovarajuće sagovornike da ih odvrate od agresije. S druge strane u Prvom i Drugom svetskom ratu, po pravilu, svi zarobljeni srpski vojnici odvođeni su u koncentracione logore i prisilni rad, dok su vojnici drugih nacionalnosti puštani kućama. Npr. aprila 1941. pri raspadu Jugoslovenske armije, Nemci su u zarobljeništvo odveli preko 300.000 Srba. Pripadnike drugih nacionalnosti pustili su odmah kućama ili su ih zadržali u vojnoj službi koja je imala zadatak da nad srpskim narodom uspostavlja okupacioni sistem. U pravu su analitičari koji misle da tu postoje i neki drugi činioci, koji su doprineli da se razvoj događanja, najčešće, preusmeravao na štetu srpskog naroda. Političke i intelektualne elite nisu bile dorasle vremenu, da pravilno procene strategijska i vojnopolitička kretanja u širem regionu. S tim u vezi, nisu na vreme i pravilno odabrali savezničku stranu. Pogrešan oslonac na ovu ili onu zemlju u kritičnim situacijama dolazio je iz slabosti političkih elita čije su vizije bile kratkog dometa. Događanja u aprilu 1941. i početkom poslednje decenije XX veka to potvrđuju. Mada nije jasno koji bi krajnji rezultat događanja u Jugoslaviji bio, da je prihvaćen jugoslovensko-nemački pakt (Trojni pakt) od 25. marta 1941. godine, ali je sigurno da bi stradanja i gubici bili manji. Nema sumnje da su republičke i jugoslovenska elita od 1988. i narednih godina donosile pogrešne i štetne odluke koje su dovele do haosa i stradanja. Rezultati nezrelih i nesrećnih odluka su drugi raspad Jugoslavije u čijim je granicama živela većina srpskog naroda, desetine hiljada mrtvih i stotine hiljada unesrećenih, obespravljenih, beskućnika, stotine logora i zatvora ljudskih mučilišta. Istoriografija Srbije će morati veću pažnju da posveti izučavanju i detaljnom rasvetljavanju činjenica o logorima i zatvorima u kojima su stradali Srbi. To je deo srpske istorije i sudbine naroda, koji su prošli mučilišta u logorima mnogih zemalja u Evropi. Još uvek su neidentifikovana mnoga mesta u kojima su bili logori i zatvori. Treba ustanoviti broj Srba zatvorenika u njima i identifikovati imena ljudi i njihovu sudbinu. Mada je domaća i strana literatura fragmentarno pisala o nekim logorima, posebno nacističkim, uključujući i Jasenovac, stradanjima Srba u logorima i zatvorima u Balkanskim i svetskim ratovima, te u građanskom ratu 1991. do 1995. u odnosu na progone, ostala su nerazjašnjena mnoga pitanja interniranja, kolektivna i pojedinačna i stradanja ljudi i porodica.

Za sada se malo zna o stradanjima srpskih zatvorenika u hrvatskim logorima i zatvorima u građanskom ratu 1991. do 1995. Masovni genocid nad srpskim narodom ostavio je pusta velika područja kao što su Banija, Lika, Kordun, Kninska Krajina, istočna Slavonija, Baranja, na kojima su oni vekovima živeli. Kao da su mnoge činjenice vezane za genocid nad Srbima, preuzete iz genocidne politike Austrougarske iz Prvog svetskog rata. Zna se da je Austro-Ugarska monarhija u tom ratu u sprovođenju genocida nad Srbima, na teritoriji svojih podanika, a kasnije po okupaciji Srbije i na njenom prostoru, vršila masovna ubijanja, interniranja, zatvaranja srpskog stanovništva u posebne logore i zatvore.

Detalj D. Anuncijeve „Ode" pod VII, uverljivo govori o užasnim prizorima i patnji Srba 1915.

„Ključa krv vitezova

konju do stremena,

do stremena i do mamuza.

A krv do kolena gazi pešak,

i do pojasa, i davi se kad padne potrbuške.

žene sred krvavog blata

prevrću mrtve, ne mogu

sina da prepoznaju ili sestra brata.

Svi su krvavi, svi jedna rana, kao na Kosovu polju devet sinova Jug Bogdana. Više nadutih tela Dunav nosi nego li iščupanog korenja što ne zna kuda da izbaci; nabujali Vardar se valja, Sava je vena isušena što grgoće kroz tesnace; ta belina što belasa u veče pena je Timoka; a Drina brza je klanica što teče."

Sličnih prizora bilo je u svim ratovima, bunama i ustancima.

Genocidni projekti ponavljali su se iz rata u rat

Gotovo da je sličan projekat genocida i prisile nad Srbima primenjen i u ratu 1991-1995. godine. „Sveto trojstvo" srpskog eliminisanja sa zapadnih južnoslovenskih prostora očito je nadživelo sve pokušaje zajedničkog života, bratstva i jedinstva i verske tolerancije. Realizacija ove politike manje više nije skrivana. Sprovođenje ove politike iz 1914, 1941. i 1991. godine vršeno je sličnim metodama.

„Uz razaranja, pljačku, ubijanja i drugo do čega dovode ratne operacije, treći stav iz pomenutog programa podrazumeva zlostavljanja, mučenja i ubijanja, pored ostalog i u zatvorima i u logorima. Pri tom se i redosled poteza ponavlja iz rata u rat. U sva tri rata Srbima na prekosavskim i prekodrinskim područjima najpre je uskraćivana zakonska zaštita. Zatim su im uskraćivana građanska prava (pravo na rad), oduzimana imovina, uskraćivano pravo na upotrebu ćirilice, rušeni kulturni i crkveni spomenici. Usledili su potom sudski procesi, pljačke, ubijanja, masovne egzekucije, proterivanja ili interniranja sa rodnih ognjišta. S kolikom se upornošću u dvadesetom veku insistira na pokrštavanju Srba, stvaranju nove pravoslavne crkve i uništenju tradicije?!"

Snage i sredstva terora su takođe slične po načinu delovanja, premda su im menjali nazive.

„U Prvom svetskom ratu na području Bosne i Hercegovine pored redovne žandarmerije, policije, finansa i vojnih jedinica formirane su posebne poluvojne i vojne jedinice za maltretiranje i fizičko istrebljenje Srba: Šuckorski poterni bataljoni, Šucveri (male naoružane grupe uz žandarmerijske stanice), seoske straže u hrvatskim i muslimanskim selima pod komandom penzionisanih žandarmerijskih oficira i podoficira koje su pod kontrolom držale 6-12 srpskih sela. Iz Drugog svetskog rata dovoljno je pomenuti samo ustaše pa da se kod Srba jave asocijacije na logore i zlodela. U najnovijem ratu specifičnost su takozvane paravojne jedinice, koje su u određenom trenutku imale sličan zadatak (Šaban u Osijeku, Juka Prazina u Sarajevu, Čelo u Sarajevu, itd.)."

Kontrola nad srpskim selima i celim područjima u toku Prvog svetskog rata, bila je uzor za još strožu kontrolu i nasilja u Drugom svetskom ratu. Pod kontrolom su držana cela područja, regije i naselja. To se ponovilo i u sukobima ratu 1991-1995.

Logori i zatvori za Srbe u Prvom i Drugom svetskom ratu, delimično su identifikovani, premda su neistraženi privremeni lokalni zatvori po selima i gradovima, koji su često bili poluprivatni.

Metode potera, zatvaranja, premlaćivanja i ubijanja bile su iste ili slične.

Posle Vidovdanskog atentata 1914. godine iz okolnih sela u Trebinju zatvarani su viđeniji Srbi. Po kratkom postupku u kasarnskom krugu, obešeno je 79 seljaka. Slično se događalo u Mostaru, Konjicu, Blagaju i drugim mestima. Kamenovane su srpske kuće, porušene crkve, škole i rušena groblja u mnogim mestima. „U Žitomisliću je ubijen arhimandrit Hristifor Mihajlović, a 50 Srba je internirano."

U početku su austrougarska policija i vojska vršile hapšenja, interniranja, zatvaranja i mučenja, po pravilu najuglednijih Srba: sveštenika, učitelja, trgovaca, uglednih seljaka, inteligencije. Kasnije su progonili i mučili sve, pa čak i đake.

„Na Banjalučkom procesu (novembar 1916. april 1917.) za veleizdaju je optuženo 156 najuglednijih Srba, od kojih 22 sveštenika i bogoslova, 14 učitelja, 22 trgovca, 26 seljaka, 2 đaka. U Travniku je suđeno 39-orici srednjoškolaca. U Boki su pokupljeni svi viđeniji Srbi i mladići do 18 godina i oterani u logore. Slično je bilo i u gatačkom srezu. Najviše pohapšenih i interniranih odvođeno je u koncentracione logore koji su bili formirani na celom južnoslovenskom prostoru, a zatim u Austriji i Mađarskoj.

Logori su bili u Doboju, Žegaru kod Bihaća, Staroj Gradiški, zatim Telersdorfu, Turonju, Nižideru, Šopronjaku, Aradu, Kečkemetu, Komoranu."7 Rekli smo da je samo u Austriji stradalo 129.000 Srba. Ovi stradalnici su iz svojih sela i gradova prikupljani u mesne logore, a zatim deportovani u Austriju.

„U logor kod Doboja austrougarske vlasti deportovale su 45.971 lice, muškarce i decu iz jugoistočnih delova BiH, sarajevskog, rogatičkog, trebinjskog, višegradskog, gatačkog, bilećkog i fočanskog sreza." Iz ovog logora, logoraši su deportovani u logore AustroUgarske monarhije.

Od 5.500 Srba iz BiH u aradskom logoru, od januara do marta 1915. godine, umrlo je njih 1.795.

U austrougarske logore deportovani su Srbi iz Srbije (posle okupacije 1915. godine). Preko 10% srpskog stanovništva tokom Prvog svetskog rata deportovano je u razne kazamate. Na desetine hiljada prekodrinskih i prekosavskih Srba, kao i Srba iz Srbije, nalazilo se u logorima u Braunau, Hajnrihsagrunu, Nađmeđreru, Ašahu, Boldogosonju, Nižideru, Fraulau, Čegledu, Mathauzenu, Kremsu i drugim mestima.

Srbi iz prekodrinskih i prekosavskih prostora doživeli su još veću golgotu u Drugom svetskom ratu. Prebijani ponižavani i ubijani su u logorima, zatvorima, koncentracionim logorima, zbiralištima, privatnim ćumezima za masovnu likvidaciju i mučenje Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Ta fašistička tvorevina je imala sve fašističke karakteristike, u prvom redu metode genocida nad Srbima, Jevrejima i Romima. „To što se žrtve Jasenovca i drugih stratišta i danas ne ostavljaju svom spokoju jeste negiranje mnogih civilizacijskih dometa duha, vere i pravde.

Deo zapadnog sveta bukvalno je shvatio sintagmu da je u politici sve dozvoljeno. Umanjenje jasenovačkih žrtava od više stotina hiljada na nekoliko desetina hiljada umorenih nije vredno nikakvog komentara, kao ni pokušaj mešanja kostiju mučenika i krvnika. Ozbiljniji ljudi smatraće to nekontrolisanim frustracijama malih ljudi ili malih naroda. Težnja za „originalnošću"nekada zaista može inicirati samo podsmeh."8

Postoje meritorni dokazi, proverena dokumenta i validna svedočanstva, uključujući i zakonske naredbe da je na teritoriji NDH, trebalo sve Jevreje pobiti, deo Srba pokatoličiti, deo proterati, a deo pobiti. Dokumenta pokazuju, a svedoci tvrde da su juna 1941. godine, preki sudovi bili nadležni da sakupljaju Jevreje u koncentracione logore i to pod vedrim nebom.

U toku jula te godine, doneta je uredba o popisu svih Srba i njihovom upućivanju u logore. „Kao i u Prvom svetskom ratu, poštovana je zakonodavna procedura kod rešavanja srpskog pitanja. Opet su na udaru bili najugledniji Srbi. Zatvori, logori, jame i druga stratišta najpre su punjeni sveštenicima, učiteljima, trgovcima, viđenijim seljacima."

Slična akta o genocidu protiv Srba nastajala su i u narednim godinama Drugog svetskog rata. U njima su detaljne instrukcije.

Ustaška narodna služba i policija nije birala mesta ni sredstva mučenja. U aprilu 1941. godine u Koprivnici osnovan je logor Danica u pogonima industrije veštačkog đubriva. Prvih 500 zatvorenika u ovaj logor dovedeno je iz Grubišinog Polja. U julu 1941. godine u logoru je bilo oko 4.000 ljudi, od kojih su mnogi odatle transportovani u logore Gospić i Jasenovac. „Svi zatvorenici ovog logora bili su predviđeni za uništenje. Ubijani su u Jadovnu na Velebitu, Slanom na Pagu, Jasenovcu i drugde."10

zločinima u logoru Jadovno, zna se mnogo. Posebno je poznat po tome, što su se ustaše iživljavale u toku mučenja i ubijanja nesrećnih ljudi, a zatim žrtve bacali u velebitske jame. U Jadovnu je pobijeno najmanje 35.000 ljudi.

U neke logore (Kruščica kod Travnika) u prvoj polovini 1941. godine, ustaše su odvodili majke sa decom. Sudbine ovih majki i njihove dece poznate su javnosti.

Logor Jasenovac osnovan je u drugoj polovini 1941. godine. Ovaj zloglasni logor činilo je 5 manjih logora Krapje, Bročice, Kožara, Ciglana i Stara Gradiška. U logoru Ciglana vršeni su masovni i najsuroviji zločini. Po zvaničnim podacima Komisije koja je istraživala, u logoru Jasenovac ubijeno je između 600.000 i 700.000 ljudi. Logoraši su likvidirani streljanjem, ubijanjem raznim predmetima, klanjem i prebijanjem.

Mnogi su umrli zbog gladi i bolesti. Fizičko zlostavljanje, psihička tortura, zloupotreba žena i dece, trajali su svakodnevno. O tim zločinima postoji obimna literatura.

Logori za decu postojali su u Jablancu, Jastrebarskom i Gornjoj Reci. Utvrđeno je da je u Staroj Gradiški ubijeno više od 75.000 ljudi.

Logor za odrasle i decu nalazio se u Sisku u kome je život izgubilo oko 3.500 ljudi.

Od septembra 1943. u skladištu, neposredno uz železničku prugu postojao je logor u Vinkovcima. „Od 4.600 lica koja su bila u ovom logoru 160 je ubijeno ili umrlo."

U logoru Kerestinec u okolini Zagreba, krajem 1941. godine, bilo je 2.000 zatvorenika. Logor Kerestinec, kao i mnogi drugi logori u Hrvatskoj, ponovo su aktivirani i u ratu 1991-1995.