Feljton

Rusofobija kod Srba 1878-2017 - Aktuelnost rusfobije (6)

Između Justina i komunista

U dominatnom zapadnom diskursu nakon početka ukrajinske krize 2014. godine ne postoje nijanse kada se govori o Rusiji. Dominatna je manihejska podela na dobro (Zapad) i zlo (Rusija). Zapadne elite, mediji i najveći broj pripadnika akademske zajednice jednostrano tumače pravne i druge činjenice, neutralna metodologija ustupa prostor ideološkom okrivljavanju samo jedne (ruske) strane. Rusi se prikazuju kao varvari i teroristi, opasni agresori koji vojno i propagandno ugrožavaju ''prosvećeni'' Zapad i njegove ''vrednosti''. Oni ''falsifikuju'' istoriju radi svojih ''imperijalnih'' interesa, vode ih ''neuravnoteženi'' i izopačeni ljudi koji napadaju druge države, unutar same Rusija je ''despotija''. Iz knjige političara, publiciste i doktora prava, Dejana Mirovića, "Rusofobija kod Srba 1878-2017", koja se bavi ovom temom, Magazin Tabloid u nekoliko nastavaka objavljuje odabrane delove.

Dejan Mirović

Zapadni i ruski autori poput Metana, Hofbauera, Kjeze i Šafareviča definišu rusofobiju kao ''stanje duha'', ''propagandno oružje'', ''mržnju'', strah'', ''rasizam'', politički ''virus'', ''metadiskurs'' i ''prećutkivanje činjenica''. Navode se i brojni istorijski razlozi koji su doveli do pojave rusofobije, od starog religijskog i političkog sukoba između katoličkog Zapada i Vatikana i pravoslavne Vizantije u vreme Karla Velikog u IX veku (koji se kasnije preneo na Rusiju kao naslednicu Rimskog istočnog carstva), preko sukoba Poljsko-litvanske unije sa Moskovskom kneževinom i rusofobskog delovanja univerziteta u Krakovu u XV veku, do ideoloških podela u francuskom predrevolucionarnom društvu, osvajačkih planova Drugog i Trećeg rajha, imperijalnih težnji Engleske, pa sve do Hladnog rata nakon 1945 godine.

Austrijanac Hofbauer ističe da se iza rusofobije na Zapadu kriju i ekonomski motivi ili namera da se prisvoje prirodna bogatstva Rusije. Švajcarac Metan tvrdi da Rusija ima vekovnu tradiciju odbrane državnog suverniteta i da to najviše smeta Zapadu kao svetskom hegemonu. Italijan Kjeza glavni uzrok rusofobije vidi u ruskoj vojnoj snazi koja jedina može da parira SAD. Rus Šafarevič smatra da je osnovni motiv rusofobije ''razaranje'' ruske države i tradicije. Metan ističe nekoliko veoma važnih činjenica. Rusofobija je dominatna samo na Zapadu uprkos tome što je Rusija ratovala i sa azijskim silama. Zato se ona može podeliti na ''englesku'' (imperijalnu), nemačku (rasističko-ekspanzionističku) , francusku (ideološku) i američku (sintezu pretodnih sa jakim elementima antikomunizma). Zapadna akademska zajednica (profesori univerziteta, teolozi, istoričari, filozofi, politikolozi) vekovima stvara rusofobski ''metadiskurs''. Osnove tog ''metadiskursa'' su stereotipi (i falsifikati) o surovim ruskim ''varvarima'', ''robovima'', ''azijskoj despotiji'', ''mračnom periodu istorije'' (do vladavine Petra Velikog), ''testamentu o osvajanju Evrope'' (Petra Velikog), ''reakcionarstvu'',''žandarmu Evrope'', ''hordama kozaka'', ''mongoloidima'',''moskaljima'', ''pijanim lenjivcima'', ruskim ''krvoločnim'' vladarima od Ivana Groznog do Staljina, boljševizmu kao proizvodu ruskog ''šovinizma''.

Takvu zapadnu rusofobiju preuzima srpska elita nakon 1878 godine i međunarodnog priznanja nezavisnosti Srbije na Berlinskog kongresu. (Srbija de iure postaje deo međunarodne zajednice ili tadašnje pravne zajednice dvadesetak svetski priznatih država.) Tačnije, zapadna politika upravo od tog perioda veoma aktivno raspiruje rusofobiju kod srpske političke i intelektualne elite sa ciljem da ih odvoji od ruskog uticaja. Taj uticaj je bio veliki zbog vekovne tradicije i orijentacije koju oličava Srpska patrijaršija, istorijske uloge ruskog uticaja u novovekovnoj zaštiti kako srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji posle Velike seobe 1690. godine tako i pravoslavnih balkanskih hrišćana u Osmanskoj imperiji po Bukureškom ugovoru iz 1812. godine, kao i sasvim svežeg sećanja na doprinos ruske vojske i dobrovoljaca u srpskom oslobađanju od Turske 1876-1878. godine.

Dostojevski je prvi primetio takav uticaj zapadne rusfobije na srpske elite. On u Piščevom dnevniku (1877-1878.) predviđa da će rusofobija ili ''nezahvalnost'' srpskih elita prema Rusiji trajati ''najmanje'' 100 godina. Dostojevski pravi i jasnu distinkciju između proruskog srpskog naroda i elite koja je rusofobska. Sličnu razliku između srpskog naroda i elite uočavaju Danilevski i Trubeckoj.

Posle 1878, knez/kralj Milan Obrenović pod uticajem germanske rusofobije (Beča i Berlina), ali i sukoba sa proruskom Narodnom radikalnom strankom Nikole Pašića i liberalima Jovana Ristića, podstiče rusofobiju sa najvišeg nivoa. Sanstefanski mir i Berlinski kongres i ponašanje ruske diplomatije mu daju dodatni podstrek. Takav zvaničan rusofobski diskurs slede ministri iz Napredne stranke, ali i provladine novine poput Videla, kao i upravni organi, posebno policija u vreme ministra Garašanina. Rusi se prikazuju kao lukavi probugarski ''hegemoni i imperijalisti'' koji ''iskorišćavaju'' i ''žrtvuju'' Srbiju samo zbog ''osvajanja'' Carigrada. Rusija se neprestano sumnjiči za ''političku pozadinu atentata'' i ''prevrate'' u Srbiji, kao i regionalne ''zavere'' (u Bugarskoj , BiH, Crnoj Gori). Glavni ideolog takve srpske rusofobije je predsednik naprednjačke vlade Milan Piroćanac.

Ministar Čedomilj Mijatović, pod uticajem tadašnjeg engleskog diskursa, ''obogaćuje'' srpsku rusofobiju tvrdnjama o ''varvarskoj i necivilizovanoj'' Rusiji, ali i ''zaostaloj'' pravoslavnoj veri koja treba da da se menja prema ''protestanskom'' uzoru. (Ovaj ''protestanski'' diskurus je vrlo uočljiv kod današnjih srpskih vladajućih političkih elita.) U tom periodu poznati srpski intelektulac Jovan Skrelić nekritički preuzima francuski ideološki rusofobski diskurs. Istovremeno, on zastupa i povezivanje sa hrvatskom elitom i ima ''razumevanja'' i za patološkog srbofoba Starčevića. Dakle, rusofobiju kod Srba prati kroatofilija (ili ideologija jugoslovenstva) . Nikola Pašić je veliki izuzetak u tom periodu zbog uticaja slavenofila Danilevskog i Homjakova, ali i zbog pomoći zvaničnog Peterburga koja mu omogućava dolazak na vlast i privremeno zaustavljanje rusofobije u srpskim vladajućim političkim elitama .

Nakon 1914. godine i izbijanja Prvog svetskog rata, ruski carski ministar spoljnih poslova Sazonov upozorava srpsku vladu na pogubnost stvaranja države sa katoličkim Hrvatima. Sazonov je izričito protiv stvaranja južnoslovenske države zbog ruskog iskustva sa katoličkim Poljacima i Vatikanom (u kojem je bio ambasador). To postaje i zvaničan ruski stav sve do sloma Ruskog carstva 1917. Međutim, srpske elite (uz presudnu ''pomoć'' engleskih) stvaraju Kraljevinu SHS 1918. Nova jugoslovenska država je sve do 1940. godine bila u sukobu sa sovjetskom Rusijom. Preciznije, Kraljevina SHS (od 1929. Kraljevina Jugoslavija ) nije imala čak ni diplomatske odnose sa sovjetskom Rusijom uprkos pravnoj činjenici (koju ističe Karl Šmit) da je Zapad još 1924. godine, de iure i de facto priznao novu državu, ali i njen kontinuitet sa carskom Rusijom

U tom kontekstu, srpske elite ali i provladine novine poput Politike i Vremena, zastupaju sovjetofobsku politiku. Ona često prelazi tanku granicu između sovjetofobije i rusofobije. Veoma uticajni ministar spoljnih poslova, prijatelj kralja Aleksandra (i jugolovenski ambasador u savezničkoj Francuskoj) Miroslav Spalajković prednjači u takvim rusofobskim ispadima. Protiv Moskve javnu kampanju vodi još jedan čovek blizak dvoru, ministar policije Božidar Maksimović (svedok na Solunskom procesu protiv Apisa). Nešto kasnije, srpske elite u Kraljevini Jugoslaviji preuzimaju sovjetofobski diskurs tadašnjeg nemačkog Trećeg rajha. U tome prednjače bivši ministar pravde i vođa pokreta Zbor Dimitrije Ljotić (teorija o ''judejsko-boljševičkoj Sovjetiji'') i predsednik vlade Kraljevine Jugoslavije Milan Stojadinović koji grubo odbija brojne ponude za normalizaciju odnosa sa Moskvom.

Zvaničnu jugoslovensku sovjetofobsku politiku ponovo prati i kroatofilija (ili ''integralno jugoslovenstvo'') . Ministar Spalajković istovremeno optužuje Ruse da su narod bez ''volje'' sa ''atavističkih alkoholizmom'' i tvrdi da su Hrvati i Srbi ''jedan narod''. Premijer Stojadinović godinama odbija zbog ''istorijske osetljivosti'' normalizaciju odnosa sa Moskvom (uprkos tome što posreduju Ataturk i Beneš), ali pristaje nakon Drugog svetskog rata (i genocida u nad Srbima u NDH ) da se se javno sastane sa Pavelićem (ovaj put bez prepreka zbog ''istorijske osetljivosti'').

U tom periodu umereniji stav prema Moskvi zastupa najveći srpski pravnik Slobodan Jovanović (uprkos određenom uticaju engleskog rusofobskog diskursa koji je kod njega vidljiv). On kao pravnik, za razliku od Ljotića, vidi da je osnov SSSR Rusija, i daje vrlo precizan i relan opis rusko-srpskih diplomatskih odnosa, ali i sporosti i neobaveštenosti (kao i dobronamernosti) ruskih diplomata. Takođe, Jovanović briljantno tumači rusko-turske ugovore iz XIX veka kao pactum in favorem tretii ili ugovore u korist Srbije.

Poslanik i pisac Grigorije Božović iz perspektive Srba na Kosovu i Metohiji kritikuje sovjetofobsku zvaničnu politiku. Slično radi i zaboravljeni Svetozar Petrović kada upozorava vlasti da im Engleska nije prijatelj i da je rusko državno uređenje pitanje u koje Srbi ne treba da se mešaju. Hrabri Dragiša Vasić kao ubeđeni rusofil ide i korak dalje. Posećuje kao prvi srpski desni intelektulac Moskvu 1927. On svoje osobene stavove o Rusiji zastupa i nakon 1941. u Ravnogorskom pokretu i zato postaje glavni neprijatelj engleske politike. Konačno, najveći srpski pisac Crnjanski kao ''nepopravljivi slavenofil'' smatra da je Kraljevina Jugoslavija puki instrument u borbi Londona protiv sovjetske Rusije. On daje i najbolju definiciju srpsko-ruskih odnosa, njihovih pozitivnih ali i negativnih strana. Niko pre i posle njega u srpskom društvu nije tako realno opisao rusku diplomatiju, rusko društvo, kao i razlike u mentalitetu između Srba i Rusa. Srpski ''čarobnjak reči'' daje i neverovatno realan opis ''severne Venecije'' ili Peterburga (iako u njemu nikada nije bio), ali i opis tradicionalne engleske rusfobije koja vlada u Londonu.

Nakon oslobađanja Srbije i Beograda 1944. godine, u kojem su uz velike žrtve učestvovali sovjetski vojnici, nastupa kratkotrajan perioda savezništva nove komunističe Jugoslavije sa sovjetskom Rusijom. Međutim, nakon 1948 godine i političkog sukoba dva komunistička rukovodstva, pojavljuje se nova jugoslovenska ili titoistička sovjetofobija. Ona preuzima diskurs karakterističan za onu vrstu rusofobije koju Metan definiše kao ''američku'', a Kjeza kao ''hladnoratovsku''. Stavovi diplomate Kenana i harvardskog profesora Pajpsa postaju dominatni u jugoslovenskom diskursu.

Međutim, postoji i razlika u odnosu na Kraljevinu Jugoslaviju i Kraljevinu Srbiju. Nova jugoslovenska komunistička vlast nije organičena proruskom raspoloženjem srpskog naroda. Preciznije, višestranačkih izbora više nema, postoji samo jedna partija, pitanje legitimiteta politike sukoba sa Rusijom se i ne postavlja. Problema nema za jugoslovenske komuniste ni kada se radi o pitanju legaliteta ili zakonitosti obračuna sa neistomišljenicima. Nepodobni proruski građani (''informbirovci'') se uglavnom na osnovu prekršajnog postupka šalju u koncentracioni logor na Golom otoku .

Posle 1953. godine i smrti Staljina i pokušaja normalizacije odnosa od strane Hruščova, postaje jasno da je jugoslovenska komunistička vlast prešla tanku granicu između sovjetofobije i rusofobije, iako na prvi pogled Jugoslavija vodi politiku podjednake distance prema blokovima. Zvanično glasilo jugoslovenskih komunista Borba i najuticajniji nedeljnik NIN, Rusiju godinama prikazuju kao tradicionalno hegemonističku probugarsku silu koja još od vremena Sanstefanskog mira vodi politiku protiv ''južnoslovenskih naroda''. Ona je u XIX ugrožavala i Kinu. Njeni vladari od Ivana Groznog do Petra Velikog su ''glavoseče'' ili nemoralne osobe, poput Katarine II. Epoha pre Petra Velikog se prikazuje kao ''tmina i zaostalost'', SSSR kao nastavak ruskog imperijalizma i ''šovinizma'' koji nema nikave veze sa Marksovom ideologijom. Sa druge strane, Englezi se prikazuju kao ''rođeni džentlemni'' i ''simpatični reformatori'', američki funkcioneri kao ''skromni i miroljubivi'' ljudi.

Istovremeno, levi jugoslovenski i srpski intelektulaci okupljeni oko časopisa Praxis su pod velikim uticajem američkog neomarkističkog i rusofobskog filozofa Markuzea koji smatra da je SSSR ''teroristička država'' i ''magijsko društvo'' zasnovano na ruskoj tradiciji ''nerada'' i nedostatka ''ideja ''.

Sličan diskurs preuzima (uz određene moralne dileme i krizu savesti) i poznati srpski pisac Dobrica Ćosić. On tvrdi da je ''azijatska i primitivna'' Rusija u XIX i XX veku ''iskorišćavala'' Srbe na Balkanu. Mnogo ekstremeniji rusofob od Ćosića je vođa srpskih komunista Marko Nikezić. On nema nikavih dilema niti griže savesti kada je reč o Rusima. Zahteva od redakcije lista Komunist da prestane da izučava rusku istoriju. Njegovo okruženje u Saveznom komitetu za inostrane poslove (Koča Popović, Mirko Tepavac, Veljko Mićunović), a zatim i u CK SKS (Latinka Perović), u potpunosti preuzima rusofobski diskurs. Za njih nema dileme, Rusija je ''grozan ledeni breg'', ''zaostala i imperijalna'', u kojoj ''kultura ne korača tako brzo kao u Evropi''. Istovremeno, SAD su za Nikezića (bivšeg ambasadora u Vašingtonu) ''moderne i civilizovane''. Konačno, Nikezić kao tipični jugoslovenski komunistički rusofob ima veliko ''razumevanje'' i prema hrvatskom šovinističkom Masovnom pokretu iz tog doba .

Visoki komunistički rukovodilac Milovan Đilas sa snagom gorštačkog revolucionarnog konvertita (rođen u Podbišću kraj Mojkovca), posle zapaljivih i patetičnih govora o ''velikom učitelju'' Staljinu i crnogorskim ''djedovima koji su unucima sa brda pokazivali gde je Rusija'', preuzima - nakon 1948. godine - od britanskih laburista engleski rusofobski ''metadiskurs''. Ruski ''oslobodioci i braća '' postaju u toj ideološkoj vizuri primitivni ''genetski Monogli'', koji bezumno i masovno ''siluju'' i ''ubijaju'' po Srbiji. Moskva je za Đilasa ''selendra'', a panslovenstvo samo maska za ruski imperijalizam i ''varvarstvo''.

Đilas se ne odriče tih rusofobskih uverenja čak i kada pada u nemilost bivših drugova. U otvorenom pismu Titu 60-tih godina traži da se u potpunosti raskine sa SSSR i da se Zapadom napravi de iure savezništvo.

Na Zapadu njegovi rusofobski stavovi dobijaju veliki prostor. Piše za antisovjetski pariski časopis Kontinent koji prema Šafareviču često prelazi granicu između sovjetofobije i rusofobije. Konačno, njegovo rusofobsko tumačenje istorije rusko-crnogorskih odnosa i totalitarno pretvaranje Njegoša (uz cenzurisanje njegovog dela) u promeričkog rusofobskog vladiku (koji ''sanja'' o savezništvu sa Poljskom protiv Rusije) postaje posle njegove smrti vodeći obrazac za današnje NATO vlasti u Podgorici i njihovu rusofobsku propagandu .

U dominatnom intelektualnom jugoslovenskom diskursu pisac i kritičar Radomir Konstantinović, objavljuje nakon sovjetske invazije Čehoslovačke 1968. knjigu ''Filosofija palanke''. U njoj se ''obračunava'' sa zajedničkom rusko-srpskom tradicijom ili zaostalim panslovenskim ''plemenom''. Kontantinović ide toliko daleko u svojoj rusofobiji da optužuje čak i Dostojevskog i Berđajeva za negativne pojave u srpskoj provinciji. Prezir prema sopstvenom narodu, rusofobija i apologija Zapada su kod Konstantinovića veoma slični onim osobinama koje Šafarovič i Kjeza primećuju kod sovjetskih emigranta (koji su se zaposlili i ostali da žive u SAD) poput Janova ili Goldfarba. Međutim, razlika je u tome što Konstantinović nikada nije bio disident, već uvaženi i nagrađivani deo jugoslovenske komunističke elite. To pokazuje da je on pogađao dominantni kurs partijske političke orijentacije. Konačno, Konstantinovićeve rusofobske konstrukcije, slično kao i Đilasove u Crnoj Gori, postaju ''uzor'' današnjim dominatnim prozapadnim intelektulnim elitama u Srbiji.

U SFRJ je zbog prirode totalitarnog režima bilo još manje izuzetaka od rusofobskog dominatnog diskursa nego što je bilo u Kraljevini Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji. Izuzetak je bio Justin Popović, srpski univerzitetski profesor i teolog, potonji svetac. Posle 1945. godine, lišen svih građanskih i političkih prava, marginalizovan, progonjen i kontrolisan od strane vlasti u manastiru Ćelije, on se nije odrekao svojih stavova. Preciznije, kao autor čuvenog doktorata o Dostojevskom, Justin se nikada nije odrekao svoje vere u Rusiju, čak i kada se u Moskvi vijorila crvena zastava.

Sa njegove (večne) tačke gledišta ta zastava je samo bila privremeno u Moskvi. Sa druge strane, pisao je (predviđao i upozoravao) 50-tih i 70-tih godina u svojim knjigama da glavna opasnost za srpski narod ne dolazi sa Istoka (''tajanstvene krasote'') već sa Zapada. Jugoslovensko komunističko društvo, opijeno zvaničnom sovjetofobijom (iza koja je stajala tradicionalna zapadna rusofobija), nije ni imalo prilike da pročita Justinove reči upozorenja. Nažalost, njegovo predviđanje o zapadnoj opasnosti se ostvarilo tačno dve decenije posle njegove smrti: 1999. godine.

Konačno, istraživanja javnog mnjenja, ali i dominatnog političkog i intelektulnog diskursa današnjeg srpskog društva jasno pokazuju da je godine 2017. u Srbiji situacija veoma slična onoj koju je opisivao Dostojevski u Piščevom dnevniku pre 160 godina: narod je proruski raspoložen - elita je rusofobska. To pokazuje da udeo zapadnih uticaja u oblikovanju dominantne kulturne i medijske svesti u nas donosi svoj plod, jer nema prikladnog intelektualnog i kulturnog odgovora. Nije teško proceniti da svako razgorevanje rusofobije u nas biva praćeno snažnim talasima srbofobije, odnosno organizovanog zanemarivanja srpskih nacionalnih prava.

(Kraj)

A 1. Dobrica o Rusima ništa dobro nije mislio

Posle razlaza sa sovjetskom Rusijom 1948. godine vrši dužnost člana Agitpropa Srbije nadležnog za kulturu, umetnost i prosvetu. Šef u Agitropu mu je Mitra Mitrović, prva supruga Milovana Đilasa. Ćosić sarađuje i sa Đilasom u časopisu Nova misao i postaje njegov „istomišljenik" u borbi protiv sovjetske Rusije.

Rusija je u tom periodu za njega „neprijatelj" koji ugrožava jugoslovensku vlast i zato se treba udružiti i sa „nekad" prezrenim nadrealistima i modernistima protiv nje. „Istomišljenici" u borbi protiv sovjetske Rusije su i „drugovi" iz Zagreba.

U tom kontekstu, Ćosić „otkriva" da je Rusija oduvek sledila svoje sebične interese u odnosima sa Srbijom: „Ne ljubav za svoju južnoslovensku, jednovernu braću, nego baš za svoje interese! Sa tim sebičnim ruskim interesima, Srbi su u svojoj politici računali od 1804. do 1948." Takođe, Rusija ugrožava državnu nezavisnost i želi da „okupira". Zato su Srbi pravoslavci i Poljaci katolici „slični".

Ćosić ide toliko daleko u sovjetofobiji posle 1948. da je „ponosan" što će moći da kaže unuku da je „aktivno učestvovao" u antiruskoj revoluciji u Budimpešti 1956. godine.

Ćosić u rusofobskom diskursu opisuje i svoje putovanje u Rusiju nakon „pomirenja" između Moskve i Beograda. Sa iznenađenjem konstatuje da je za Ruse Tito i dalje „izdajnik" koji je „izdao" i svoj narod kada je okrenuo leđa Rusiji. Rusi mu stavljaju do znanja da vole jugoslovenski narod (srpski), ali i da je jugoslovenska vlada „izdajnička". Ćosić primećuje da je on za Ruse gost koji ima „neiskreno" srce i tuđe misli. On je deo vlasti koja je ubijala i „progonila iskrene patriote", one koji su bili za saradnju sa Rusijom.