Razaranja

Kako je i zašto obnova Đurđevih Stupova kod Novog Pazara prerasla u lakrdiju

ĐURĐEVSKI ZAČIN NA MARININ NAČIN

Kako je nakon uzorne obnove još uzornije devastiran manastirski kompleks. Kako zarad duhovne obnove srpskog naroda doživotno traje obnavljanje manastirskog kompleksa napamet Zbog čega je prvi projektant obnove izradio čak tri varijante rešenja. Kako je mala kćerka nastavila delo velikog oca I napamet obnavljala crkvu sa šest raličitih projekata istog zida. Ko je sebe proglasio za naslednika autorskih prava na pravo na obnovu crkve. Kako e Republički zavod z aurnisanje spomenika kulture hvali dvomesečnom konzervacijom nepostojećih fresaka

Stanislav Živkov

Nedavno je na FB strani za samohvalisanje Republičkog zavoda za urnisanje spomenika kulture objavljeno kako dotični zavod po ko zna koji put organizuje konzervatorsko restauratorske radove na freskama u manastiru Đurđevi Stupovi što bi sve bilo lepo i krasno da nema samo jedne sitnice a to je prosto proširena činjenica da tamo fresaka gotovo da ni nema! A nema ih jerbo su uglavnom propale tokom II svetskog rata pošto ni predratna služba zaštite nije radila ništa a sa onoga što nije srušeno u II svetskom ratu freske su kasnije opadale u krpama od po nekoliko kvadrata tako da je zalaganjem Narodnog muzeja barem nešto spašeno i preneto u Muzej. Uglavnom glavna crkva je stajala kao provizorno konzervirana ruševina do početka sedamdesetih godina kada je rešeno da se započne sa njenom obnovom. Manastir Đurđevi stupovi, posvećen svetom Đorđu, nalazi se na brdu iznad Novog Pazara, na području nekadašnjeg Starog Rasa, čija je tačna lokacija i danas predmet sporenja.

Đurđevi stupovi su jedan od najstarijih srpskih manastira. Manastir je podigao veliki župan Stefan Nemanja u prvim godinama posle stupanja na presto velikog župana (izgradnja je završena 1171. godine), a crkva je oslikana oko 1175. godine. Manastir je uvršćen u svetsku kulturnu baštinu i pod zaštitom je UNESKO-a. Postoji više od 830 godina, od toga 300 godina u ruševinama, a od 1948. traju radovi na obnovi, koji su poslednjih godina, nažalost, proizvoljni!O posebnom značaju manastira, pored starih biografskih tekstova, govori i izuzetan položaj manastira podignutog na samom vrhu istaknutog uzvišenja, kao i osobena arhitektura crkve svetog Đorđa sa dve kule - stupa koji su dali kasniji naziv i crkvi i manastiru - Đurđevi stupovi. Crkva svetog Đorđa prvi je u nizu spomenika čistog romaničkog stila, sagrađen kao kraljevska zadužbina. Time je Stefan Nemanja uveo srpsku srednjovekovnu arhitekturu u porodicu evropske romanike. On se, inače, zavetovao da će izgraditi manastir dok je bio zatvoren u jednoj pećini. Crkva je poput romaničkih katedrala imala dve kule - zvonika, a zbog skučenosti vrha brda na kom je sagrađen manastir imala je centralnu osnovu nadvišenu monumentalnom kupolom, ukrašenu arkadama unutra, što je bio jedinstven primer u srpskoj srednjovekovnoj arhitekturi. Oko crkve, unutar manastirskih bedema sagrađeni su konaci, a u kompleks se ulazilo kroz kulu koju je drugi ktitor manastira, kralj Dragutin, pregradio u kapelu i ukrasio freskama. Dragutin je, takođe, dogradio dve manje kapele uz manastirsku crkvu i oslikao njenu pripratu. Dragutinovo telo je u Đurđevim stupovima sahranjeno 1316. godine.

Manastir Đurđevi stupovi je ostao pust 1689. godine, nakon Austro-turskog rata, kada je poslednjih 16 monaha koji su činili bratstvo napustilo manastir i pred Turcima pobeglo na sever. Naredna dva veka Đurđevi stupovi su postali ruševina koju su ratovi još više razarali. Još sredinom tridesetih godina XX veka stajale su delom obe ulazne kule i zapadna polovina kupole, dok je već tada oltarski prostor bio gotovo potpuno srušen. Velikim delom još je tada bio sačuvan i dragoceni živopis u samoj crkvi. U II svetskom ratu srušeni su do tada sačuvani delovi kula, a od njihovog kamena sagrađeni su bunkeri, topovskom granatom srušena je četvrtina kupole, a teško su stradale i freske. Godine 1948. arh. Vojislav Damjanović izvršio je najnužnije konzervatorske zahvate na ruševinama crkve i sprečio njeno dalje propadanje. Već tada su iz šuta koji je prekrivao čitavo nekadašnje manastirsko područje izvučeni prvi fragmenti reljefa i natpisa, što je dodatno ukazalo na potrebu budućih arheoloških i arhitektonskih istraživanja. Sistematski radovi na istraživanju kompleksa započeti su 1960. godine, kada je Narodni muzej u Beogradu započeo sistematska istraživanja Đurđevih stupova, a 1960, 1961. i 1962. veći deo manastirskog kompleksa je raščišćen i tom prilikom otkriveni ostaci manastirskih građevina.

Godine 1964. Republički zavod za urnisanje spomenika izveo je zaštitne radove na kapeli kralja Dragutina, uključujući arheološka istraživanja i čišćenje živopisa. Godine 1968. Zavod za zaštitu spomenika u Kraljevu nastavio je sistematsko istraživanje i zaštitu spomeničkog kompleksa. Na svim objektima izvedene su mere tehničke zaštite. Najpre su započeta arheološka istraživanja kompleksa, kada su otkopani ostaci oltarskog prostora crkve, kao i manastirskog utvrđenja, trpezarije i konaka, a tokom ovih iskopavanja pronađen je veliki broj arhitektonskih fragmenata sa crkve, na osnovu kojih se moglo početi s izradom studije njenog prvobitnog izgleda i projekta rekonstrukcije.

Arhitekturom crkve bavio se prof. dr Jovan Nešković koji je na toj temi i doktorirao 1984. godine i objavio dragocenu knjigu. Nešković je ostao zapamćen po tome što uopšte nije bio siguran šta hoće i šta neće da uradi sa rekonstrukcijom pa se tako na jednom sastanku pojavio sa čak 3 različite varijente prvobitnog izgleda crkve. A malo je poznato šta se zapravo u to vreme dešavalo u konzervatorskim krugovima uoči obnove pošto se rekonstrukcija razvlačila iz više razloga. Pre svega treba uzeti u obzir činjenicu da je Jovan Nešković tokom obnove pripremao doktorat o arhitekturi manastira Đurđevi Stupovi koji je odbranio 1984. godine pred komisijom u kojoj je pored ostalih bio i dr Vojislav Korać, epigon ozloglašene tadašnje sive eminencije službe zaštite spomenika Kulture Đurđa Boškovića, pre rata konzervatora koji je upropastio manastire Banjsku i Pećku patrijaršiju a posle rata glavni ideolog, direktor Arheološkog instituta SANU a potom kao penzioner predsednik komisije za srednjevekovne spomenike pri Republičkom Zavodu koji je na tom položaju žario i palio te stoga uopšte ni najmanje ne čudi činjenica da je Nešković doslovce cvikao od Boškovića sve do doktorata. Naravno zbog straha od Boškovića i njegovih manipulacija komisijom i stalnog zakeranja odnosno tvrdoglavog stajanja na stanovištu da se ni jedan novi kamen novi ne može dodati i sve takve koještarije samo zbog očuvanja pitoresknosti ruševine da bi se na kraju pojavio registrator velikog formata prepun skica od najmanje tri različite varijante za svaki deo crkve , a još više njih kako je čitav hram hram eventualno mogao izgledati, sa pilatovskim pranjem ruku u vidu predloga da se stručnjaci Republičkog Zavoda dogovore koja im se varijanta čini najmanje nemoguća. A stvari su stajale sasvim drugačije!

Iako se tvrdilo da za mnoge delove crkve nema pouzdanih podataka na samom objektu, na osnovu kojih bi bila moguća obnova crkve u celini recimo podataka o prvobitnom izgledu gornjeg dela oltarskog prostora, završetku zabata ispod kupole i visini kula zvonika sve se to moglo ustanoviti detaljnom analizom što arhitekture same crkve što analizom njenih proporcijskih odnosa. Pošto je prioritet pri obnovi bila zaštita preostalih fresaka, projekat obnove crkve zasnivao se uglavnom na rekonstrukciji stanja crkve koje je postojalo do razaranja u II svetskom ratu, s tim što je kupola rekonstruisana u celini, a pojedini zidovi vestibila i oltarskog prostora delom su rekonstruisani kako bi se naglasila prostorna koncepcija crkve. Ostaci manastirskih bedema i konaka konzervirani su i delom nadzidani, dok je u jednom obnovljenom podrumu uređen muzej gde su postavljene rekonstrukcije portala crkve u koje su ugrađeni svi njihovi sačuvani fragmenti. Takođe su izrađene rekonstrukcije mogućeg izgleda prozora s gornjih delova kula, za koje nije bilo moguće ustanoviti kako su tačno izgledali. Tako uzorno konzerviran i delom rekonstruiusan manastirski kompleks, zajedno sa Starim Rasom i manastirom Sopoćani, od 1979. godine uvršćen je u UNESKO-vu listu svetske kulturne i prirodne baštine. Agonija i arhitektonska devastacija manastirskog kompleksa počela je pojavom novokomponovanog pravoslavlja, a samim tim i mode obnavljanja monaškog života u odavno napuštenim i razorenim manastirima, u čemu je prednjačio ražalovani vladika Artemije. Međutim, kako se politika rada Republičkog zavoda pretvorila u politiku izvršenja zahteva Crkve, 1999. godine započeta je obnova manastirskog konaka. Prizemni delovi konaka obnovljeni su starom tehnikom zidanja u kamenu, dok je spratni deo, takođe, od kamena, ali sa sigom na unutrašnjoj strani dvorišta kako bi se označio novi deo konaka, koji samo prati osnovni oblik starih konaka, ali ne predstavlja i njihovu restauraciju. Potpuna obnova manastira počela je na proleće 2001. godine s blagoslovom ražalovanog vladike Artemija, a manastirski konak je završen 2002. godine.

Izgradnja konaka je predstavljala ključni trenutak za obnovu manastira, jer je novi konak omogućio da se manastir obnovi i u liturgijskom smislu i da se nakon više od tri veka u njemu opet nađu monasi. Konak je izgrađen i rekonstruisan pod rukovodstvom Jovana Neškovića, koji je tako kompromitovao ugled koji je stekao konzervacijom i delimičnom restauracijom manastirske crkve svetog Đorđa. Nešković je kao penzioner, sigurno ne besplatno, projektovao nakazne konake, čime je sagrađen objekat kakav tamo nikada nije postojao, jer podataka o prvobitnom izgledu uopšte i nema. Time je načinjena teška greška zato što je originalni kompleks bio predstavljen kao arheološki lokalitet, pa je onda umesto toga sagrađen jedan, u pravom smislu reči - falsifikat. Iako je prvobitni manastirski kompleks bio izuzetno mali, doslovce stešnjen na vrhu brda, to nije bila prepreka da se na temeljima prvobitnih konaka sagradi svojevrstan kameni dvorac koji je uistinu tesan da primi veću monašku zajednicu. Iako bi normalno bilo da se novi konaci grade niže niz padinu, a originalni kompleks sačuva kao ruševina, napamet su obnovljeni konaci, a najgora odluka bila je privremeno rešenje da se za bogosluženje koristi grobna kapela kralja Dragutina sa dobro očuvanim freskama, koje su sada paljenjem sveća iz dana u dan sve više ugrožene.

Pošto je monasima kapela kralja Dragutina postala pretesna za bogosluženje, pristupilo se nastavku obnove glavne manastirske crkve svetog Đorđa, naravno napamet, bez pouzdanih podataka što nije bio nikakav problem za izvesnu Marinu Nešković, inače, ćerku pokojnog profesora Jovana Neškovića, da nastavi napamet da obnavlja crkvu, što se čak ni njen otac nije usudio. Neškovićka, koja je, inače, godinama radila u Zavodu za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, u paketu sa Verom Pavlović-Lončarski, stigla je u republički Zavod za zaštitu spomenika kulture gde se bavila dogradnjom Đurđevih stupova. Kako bi joj to bilo lakše, a i da bi sprečila stručnije konzervatore da rade na spomeniku, Neškovićka je samu sebe sudski proglasila za naslednika autorskih prava na pravo na rekonstrukciju manastira. Tako je do danas obnovljeno ono što se njen otac nije usudio da obnovi oltarski prostor za čiji prvobitan izgled uopšte nije bilo podataka, a trenutno se radi na obnovi bočnih vestibila, od koji je jedan obnovljen samo napola jer za to, kako je sama Neškovićka nedavno napisala nema potrebe pošto je u sličnoj meri bio i konzerviran ranije, iako je njegov pandan s druge strane obnovljen u potpunosti. Neškovićkin rad danas pokazuje sve znake nestručnosti i proizvoljnosti te se crkva sagrađena blokovima peščara danas obnavlja sigom, fasade se ne malterišu, iako je sa starih fotografija veoma dobro poznato da je čitava crkva bila potpuno omalterisana verovatno kako bi se iz njih sagledala tragična istorija srpskog naroda i ono malo fresaka se godinama napijalo kapilarnom vlagom koja je prodirala kroz neomalterisane fasade, a prema onome šta je Neškovićka do sada dozidala jasno se vidi da prvobitna crkva sigurno nije tako izgledala. Na obnovljene delove crkve postavljene su replike prvobitne arhitektonske plastike, koje su radi impresivnosti isklesane u mermeru, iako su originalni fragmenti od peščara velikim delom sačuvani u muzejskoj zbirci u samom manastiru!

tome da je ova nakazna obnova Đurđevih stupova državni prioritet, najbolje pokazuje i činjenica da je samo za radove u 2010. godini na daljoj proizvoljnoj obnovi kompleksa Ministarstvo kulture izdvojilo je čak 1.199.990 dinara!

Neškovićka je ovom skandaloznom obnovom crkve svetog Đorđa na najbolji način pokazala da je samo još jedna u nizu malih ćerki velikih očeva, što odmah može da se sagleda i iz trenutnog izgleda crkve u obnovi. Kako bi se bolje istakli najnoviji dograđeni delovi, umesto prvobitnog peščara oni se grade od blokova sige, a umesto krečnog maltera koristi se cementni kako bi se porozna siga što pre navlažila i počela raspadati, a novi kameni blokovi što pre potamneli i scenografski se uskladili s ostatkom crkve. Posebno blešte obnovljeni mermerni portali, a crkvom dominiraju napamet obnovljeni oltarski prostor, za koji je još bilo nešto podataka zasnovanih na analogijama, ali su zato arkadni venci zabata ispod kupole obnovljeni bez ikakvih podataka na samom objektu i bez ijednog pronađenog fragmenta. A što se Neškovićke tiče jasno se videlo da je ona zaista pravi naslednik neodlučnosti svog oca pošto je z aobnovu zapadne fasade crkve izradila čak 6 različitih varijanti iste te fasade da bi n akraju od svega bilo odabrano jedno budibogsnama rešenje naraavno sagrađeno drugom vrstom kamena a sve je ostalo neomalterisano a jedina sreća u nesreći je u činjenici da u samoj crkvi jedva da ima nešto fresaka pa uglavnom zato nema šta ni da se raspada!

Neškovićka je isporjektovala i veliku obnovu severnog zvonika verovatno da bi popovi tamo stavili zvona i klepetuše, a usput su popovi zakerali i da im treba kompletna obnova delimično već rekonstruisanih kula zvonika, uprkos tome što nema nikakvih podataka o njihovom prvobitnom izgledu i visini. U čitav ovaj zajednički štetočinski poduhvat svesrdno su se uključili republički Zavod za zaštitu spomenika kulture i Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva, koji su na jednoj strani učestvovali u proizvoljnoj obnovi Đurđevih stupova i pri tom im se fućkalo za stav UNESKO-a da svako narušavanje spoljašnjeg izgleda i integriteta spomenika može da doprinese tome da međunarodna zajednica "digne ruke" od onog što je ranije proglasila svetski značajnim, a na drugoj strani ne dozvoljava daleko benigniju gradnju u Sopoćanima pod izgovorom da se boje reagovanja UNESKO-a. Naravno, Republički zavod se nije mešao u svoj posao te je dopustio manastirskoj bratiji da scenografski oplemeni manastirsku portu i jednom podrumu sagradi prodavnicu suvenira i prekrije je valoplastom!

Istovremeno, Republički zavod uopšte ne reaguje na problem divlje gradnje na prostoru Starog Rasa sa Sopoćanima, koji je pod zaštitom UNESKO-a. Naime, već godinama traje gradnja u neposrednoj blizini Đurđevih stupova, ali i manastira Sopoćani i drevne Petrove crkve, a divljoj gradnji se ne staje na put iako je taj deo obuhvaćen Generalnim urbanističkim planom opštine Novi Pazar. Opštinska, ali i Republička građevinska inspekcija ništa ne preduzimaju. Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva više puta se obraćao Republičkoj građevinskoj inspekciji i zahtevao obustavu radova. Građevinska inspekcija je slala naređenja opštinskim inspektorima, ali se ništa nije preduzelo. Često su o tome lokalne i republičke inspektore obaveštavali i meštani koji žive u blizini. Ovde postoji neko pravilo po kome najpre nastaju drveni objekti, pa se naknadno ozidaju, a onda čekaju na legalizaciju, čime se stvaraju neka vikend naselja koja narušavaju okolinu spomenika kulture. Divljom gradnjom najugroženija je Petrova crkva, kao i Pazarište, gde u prečniku od jednog kilometra ima sedam temelja crkava. Od toga je jedan pećinski manastir, pećinske isposnice i slični objekti, koji su inače veoma retki. Čitav taj kulturno-istorijski prostor od Sopoćana do Petrove crkve, na kom se nalazi i najstariji sakralni hrišćanski objekat na širem prostoru Balkana, ugrožen je zbog divlje gradnje.

Prema izvorima iz Odeljenja za inspekcijske poslove opštine Novi Pazar, građevinska inspekcija je prema uputima Ministarstva za infrastrukturu izvršila kontrolu objekata u bližoj zoni manastira Đurđevi stupovi bez obzira na vreme izgradnje objekata. Inspekcijski je obrađeno 14 predmeta i doneto 14 rešenja o rušenju objekata. Generalnim planom Novog Pazara predviđena su tri stepena zaštite manastira Đurđevi stupovi. Granice su precizno definisane katastarskim parcelama. Jedanaest objekata je prijavljeno za naknadno pribavljanje odobrenja za izgradnju odnosno legalizaciju objekata. O radu građevinske inspekcije upoznato je Ministarstvo za infrastrukturu, s kojim se, navodno, održavaju redovni kontakti. Tako su rešenja za rušenje izdata za objekte sledećih vlasnika: Ahmeta Čolakovića, Esada Gicića. Merhida Šemovića, Srećka i Radojka Okošanovića, Adnana Koraća, Rifata Tankosića, Mahmuta Maljanovića, Murata Bihorca, Delije Zukovića, Fikreta Ljajića, Samira Kolašinca, Zekerije Kolašinca i Fikreta Idrizovića.

Zvuči neverovatno, ali čak i u vreme najmračnijeg komunizma država je u tom segmentu bolje funkcionisala. Tako se danas kafe "Bazilika" nalazi odmah uz ostatke crkve iz petog veka! Štaviše, ta kafana je rušena dva puta, ali i obnavljana, pa se čini da niko ne može s tim da se izbori. Na drevnom Trgovištu takođe je nikla kafana. Nadležni opštinski organi su u toku leta radili i na uklanjanju vikend naselja na Pazarištu, u čijoj blizini se nalazi stari grad Ras. Međutim, divljoj gradnji veoma je teško stati na put. Ugrožena je ambijentalna celina veoma značajnih spomenika kulture: manastir Đurđevi stupovi podignut 1171. godine, Sopoćani su sagrađeni između 1263. i 1268. godine, a Petrova crkva je najstariji hrišćanski spomenik na Balkanu, jedinstveni primer sakralne arhitekture iz 9. veka. Upozorenja o mogućem gubitku pokroviteljstva UNESKO-a stižu već pet godina i ako problem uskoro ne bude rešen - zaštita će biti ukinuta. Uprkos velikoj medijskoj i novčanoj podršci obnovi manastira Đurđevi stupovi, ova svetinja nadomak Novog Pazara danas živi pod novom okupacijom. Nebrigom države i prostačkom filozofijom pojedinih ministara, ovaj manastir "zaokružen" je kafanama i drugim "privremenim objektima" od kojih mnogi više nisu privremeni nego stalni. S druge strane, proizvoljnom obnovom kompleks je izgubio autentičnost na koju se, inače, kune čitava služba zaštite. Nije pogrešno reći da su Đurđevi stupovi danas sinonim državnog i duhovnog rasula srpskog naroda i sunovrata Službe za zaštitu spomenika!

Obnovu manastira Đurđevi stupovi, svetskog kulturnog dobra pod zaštitom Uneska, finansira Ministarstvo kulture, a kroz akciju "Podignimo stupove, obnovimo sebe" pomoć stiže i od vernika iz cele Srbije, Republike Srpske, Crne Gore i srpske dijaspore. Time je pod izgovorom svenarodne duhovne obnove srpskog naroda izvršena neviđena pljačka lakovernog naroda, jer je preko medijske halabuke ova akcija maltene proglašena za viši cilj a pokazalo se da je sada jednostavno dovoljno osnovati odbor za obnovu nekog manastira, bio on spomenik kulture od značaja ili ne, izvršiti pritisak na javnost pošto je u pitanju srpska svetinja, i nema te službe zaštite koja neće pokleknuti pred višim ciljem, povratkom tradicionalnim vrednostima, u ovom slučaju obnovi manastira, a s kakvim posledicama, vidimo svaki dan.

Tako se u ovu akciju pomodarski uključilo mnogo novokomponovanih vernika, sportista, glumaca, muzičara, kao i najdobrodušnijih građana koji su iz svojih slamarica vadili i poslednji dinar nasedajući na medijsku halabuku. Pomogla je i Vlada Srbije, Ministarstvo kulture, mnogo državnih i privatnih preduzeća, kao i dijaspora. Bilo bi vrlo zanimljivo kada bi neka nezavisna revizorska kuća izvršila pregled finansiranja čitave ove akcije i ustanovila gde je sve potrošen novac.. Nije pogrešno reći da su Đurđevi stupovi danas sinonim državnog i duhovnog rasula srpskog naroda i totalnog sunovrata službe zaštite spomenika što je potvrdila i sama Marina Nešković koja je mrtva hladna napisala kako je primenila metodu rekompozicije pri rekonstrukciji crkve a očito da pojma nije imala o čemu priča niti šta je pravo značenje reči rekompozicija a to je stvaranje novog umetničkog dela, dakle muzičke kompozicije, pesništva ili formalnog pisanja na drugačiji način!

A na svoj način svoj kreativno doprinos svojevremeno je dao i iguman Gerasim koji se nalupetao kao Maksim po diviziji jerbo je preporuka Uneska da se obustavi dalja izgradnja kula-stupova, teško pala i bratstvu i vernicima. Ipak iguman Gerasim, očito nezadovoljan, za RTS je izjavio: nadamo se da ta odluka nije definitivna i da će stručni ljudi o tome još razmisliti i definisati. Nadamo se da će manastir Đurđevi stupovi zajedno sa kulama, koje su simbol manastira, zablistati u punom sjaju kao u doba Nemanjića. To je želja i volja naroda, i on to očekuje. Bratstvo se nada da će se naći rešenje, uz puno poštovanje stručnosti, za napredak u obnovi. Razočarani su i vernici, koji željno iščekuju da hram zablista u punom sjaju. Ovo što je do sada urađeno veoma je lepo, ali je bez kula-stupova nepotpuno. One su ukras manastira i zato smo mi vernici tužni ukoliko na ovome ostane. Svi smo se radovali i godinama učestvovali u akciji Podignimo stupove, sada odjednom ta odluka Uneska.

Na ovaj način se očito najavljuje nova akcija ko šiša struku i Unesko, gradite zvonike i držite se zakona ko pijan plota jer je SPC odvojena od države te samim time nikome ne polaže račune a ni ne plaća PDV.