Razaranje

Demistifikacija: Kako je zapravo otkriven i kako je iskasapljen Lepenski vir

 

Arheološki lokalitet sa viškom delova

 

Prilog za istinu o otkriću Lepenskog vira. - Ko je otkrio ovo nalazište, a ko ga je i kako istražio. - Ko je još pre četrdeset godina diletantski izvršio njegovo "preseljenje". - Ko je projektovao neizvedivi projekat muzeja. - Ko je u zembiljima prenosio delove kuća. - Pomno skrivana istina o tome kako je zapravo upropašćen ovaj svetski poznat lokalitet. - Ko je Lepenski vir proglasio za hram sunca i astronomsku opservatoriju

 

Stanislav Živkov

 

Tokom sedamdesetih godina, svake godine Arheološki institut iz Beograda preduzeo je veoma opsežna arheološka istraživanja, kako bi se pre završetka đerdapske brane maksimalno istražili postojeći i otkrili novi arheološki lokaliteti na desnoj obali Dunava. Na ovom poslu angažovani su arheolozi iz čitave tadašnje SFRJ. Voditelj arheoloških istraživanja, na prostoru od Golupca do Prahova bila je dr Dušanka Vučković-Todorović, stručni saradnik Arheološkog instituta u Beogradu, a u ekipi su se nalazili, pored ostalih, arheolog Obrad Kujović i apsolvent arhitekture Ivan Kostić. Krajem avgusta 1960. njih dvojica dobili su zadatak da izvrše arheološko rekognosciranje terena - desne obale Dunava, uzvodno, od Donjeg Milanovca do Dobre, kako bi se ustanovilo stanje već poznatih arheoloških lokaliteta i objekata i pronašli novi. Navedeni teren, bio je mestimično gotovo neprohodan, pa je trebalo uložiti maksimalne napore da bi se sve što je za arheologiju značajno, zapazilo i zabeležilo, posebno onaj deo terena koji će završetkom đerdapske brane biti potopljen.

 

Krađa zasluga

 

Konfiguracija terena, u blizini Vira kod Lepena, privukla je Kujovićevu pažnju, te je započeto razgledanje i istraživanje terena. Prvo u vodi pored obale, a zatim u profilu obale Dunava, zapažena je ogromna količina fragmenata posuda od pečene zemlje, za koje, prema obliku i ornamentici, nije bilo teško ustanoviti da pripadaju starčevačkoj kulturi. Bilo je jasno da je otkriveno bogato neolitsko naselje, kao i to da je ovaj lokalitet, po svom geografskom položaju i po prostranstvu, površinski malom, na kojem su se naselili stanovnici starčevačke kulture, bio vrlo pogodan za življenje. To je jedna uvala, koju je priroda ukrasila gustim šumama i raznobojnim stenama, a istovremeno Dunavom zaštitila s jedne i brdom s druge strane. Teren je skiciran i fotografisan, a izveštaj i nalazi su predati Arheološkom institutu. Za lokalitet se potom zainteresovao Dragoslav Srejović (1932-1996), u to vreme asistent na Katedri za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, koji je zamolio Kujovića da mu detaljno objasni okolnosti nalaza.

Avgusta 1965. Dragoslav Srejović je osigurao finansijska sredstva i potrebnu opremu, pa je s ekipom stručnjaka započeo sondažna istraživanja ovog lokaliteta. Arheološkim iskopavanjima nastavljenim 1966. i 1967. otkriven je veći deo naselja sa impozantnim ostacima arhitekture i velikim brojem monumentalnih skulptura, te je 16. avgusta 1967. na prvoj strani glavnog beogradskog dnevnog lista Politika objavljeno obaveštenje o senzacionalnom otkriću, a 1968. istražen je i jedan deo nekropole. Daljnja sudbina neolitskog naselja Lepenski vir već je poznata svakome koji je za ovu kulturu bio zainteresovan, jer je Srejović objavio više knjiga o Lepenskom viru.

Naime, krajem 1969. godine, objavljena je obimna knjiga Lepenski vir dr Srejovića (328 strana + ilustracije), koja zaokružuje i svodi njegove celovite rezultate istraživanja kojima je rukovodio. Knjiga je zatim prevedena na engleski jezik 1972. godine (Thames & Nadson) i 1973. na nemački (Luebbe Verlag), kao najpotpunije prošireno izdanje, a kao poslednja u nizu 1982. Objavljena je monografija "Lepenski vir - kultura i umetnost", ali ni u jednoj Srejović nije našao za shodno da spomene ni ime arheologa Obrada Kujovića, kao ni ime arhitekte Ivana Kostića, koji su, zapravo, pravi nalazači Lepenskog vira.

Kao navodno "vrhunsko" dostignuće u zaštiti spomenika kulture decenijama se navodio primer "preseljenja" i zaštite arheološkog lokaliteta Lepenski vir iako je zapravo u pitanju bio čist diletantizam i devastacija ostataka lokaliteta pre svega zahvaljujući totalnoj nekompetentnosti kako samih istraživača, tako još više i samih projektanata i realizatora projekta "prenošenja" ostataka lokaliteta na novo mesto!

Čitava ekipa za rekonstrukciju arhitekture Lepenskog vira na novoj lokaciji radila je administrativno, birokratski. Po službenoj dužnosti, kao član ekipe Arheološkog instituta, više kao crtač nego kao arhitekt bio je angažovan izvesni Đorđe Mitrović, arhitektonski tehničar, i tada nesvršeni student arhitekture. Njegovi tehnički crteži osnova, preseka, izgleda i perspektive bili su, ustvari, samo tehnički obrađene autorske ideje pod nadzorom i potpisom dr Dragoslava Srejovića. Iako su njegove perspektive imale banalne geometrijske greške (osnove kuća ucrtavane su na podlogu okolnog terena u različitim razmerama), ti crteži neusuglašenih razmera nekritički su objavljivani u svim potonjim Srejovića publikacijama, pa su i danas neprikosnoveno prihvaćen i priznat službeni stav svih naučnih, naših pa i svetskih institucija. O tome da se radi o pogrešnom tehničkom snimku osnove najbolje govori sama činjenica da prilikom fizičke rekonstrukcije lokaliteta iscrtan oblik nije bilo moguće fizički konstruktivno rekonstruisati u prirodnoj veličini ili u malom modelu, pre svega zbog diletantski urađene topografske osnove u koju naprosto nije bilo moguće uklopiti sve prenete delove kuća te su do danas po lokalitetu razvašarene gomile sanduka sa fragmentima podova kuća i popločenja ulica, za koje se prilikom prenosa uopšte nije moglo pronaći mesto gde su se prvobitno nalazili, a sve to samo zahvaljujući Mitrovićevom topografskom snimku nacrtanom u nekoj vitopernoj projekciji, tako da ju je bilo nemoguće napraviti. Tako je u literaturi šarlatanski vršena prezentacija Lepenskog vira do današnjeg dana, a sama "prezentacija" lokaliteta in situ je bila mnogo gora!

 

Kako napraviti klizište

 

Godine 1969. počeli su radovi na "spasavanju" originala celokupnog naselja od nadirućih voda akumulacionog jezera. Podovi boje bronze i kameni ostaci desetke kuća, od kojih neke i površina preko 30 kvm, "preneseni" su na novi, viši, položaj iznad nivoa budućeg veštačkog jezera. Radovi na zaštitnoj kontrukciji i preseljenju preistorijskih artefakta izvođeni su na osnovu dva projekta. Radovi na uređenju novog lokaliteta izvršeni su prema projektu najveće štetočine u istoriji srpske zaštite spomenika dr arh. Milke Čanak-Medić u ime Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Srbije, sa sredstvima od oko četiri milijarde tadašnjih dinara. Ovim projektom bili su obuhvaćeni zamašni radovi na izgradnji potpornih zidova, obezbeđenju ove lokacije od klizanja terena. Drugi projekt - izgradnja zaštitne hale na novom lokalitetu u obliku zategnute viseće šatora konstrukcije - izradio je inž. Oskar Hrabovski, tadašnji docent na Arhitektonskom fakultetu i to direktno kopirajući zaštitnu konstrukciju novog olimpijskog stadiona koji se upravo tada gradio za predstojeću Olimpijadu u Minhenu. Međutim, u praksi, na samom terenu, pokazalo se da su oba projekta neizvediva tako da su velika sredstva straćena na najluđe arhitektonske zamisli kojima su Milka Čanak- Medić i Oskar Hrabovski želeli sebi za života da sagrade spomenike pod šatorastim krovom!

Čitav promašaj započet je Srejovićevom tvrdo držanom i pogrešno postavljenom hipotezom da se naselje kulture Lepenskog vira prvobitno nalazilo u uvali na obali reke, a ne na grebenu te je stoga za novu lokaciju na koju je lokalitet "premešten" tražena topografski slična uvala, ali na višoj koti, tako da se konveksna konfiguracija preistorijskog terena nije poklapala sa konkavnim terenom novoizabrane lokacije. Razlika između ova dva dijametralna oblika morala se dograđivati visokim masivnim podzidima koji su sagrađeni po projektu Milke Čanak-Medić. Ti masivni zidovi s duboko fundiranim temeljima presekli su tokove podzemnih voda koje se u uvalu prirodno slivale, što je "podmazalo" teren i pokrenulo klizište.

Da bi se zaustavilo gradnjom izazvano klizište na kritičnom čelu novoizabrane lokacije, usađen je monumentalni armiranobetonski masivni stup-branik, dva metra dubok i visok desetinu metara. Uprkos toj nepredviđenoj ružnoj i dangubnoj investiciji čitav muzej je i dalje ipak klizio za po dva centimetra godišnje, tako da se nad preseljenim lokalitetom ništa čvrsto i stabilno godinama nije moglo graditi. Iznad preseljenih ostataka naselja sagrađena je krajnje neodgovarajuća "privremena" zaštitna konstrukcija, bolje rečeno privremeno sklepana šupa od stare krovne građe skinute sa srušenih kuća, odnosno preniska i neugledna daščana konstrukcija pokrivena "salonit" pločama bez mogućnosti pravog krovnog osvetljenja, koja je, na sramotu svima, ostala do nedavno. Doduše, kako bi se izbegla totalna katastrofa povremeno su menjane polomljene salonit ploče i brojni istruleli stubovi, a 1998. zbog pojave opasnih ulegnuća na krovu i pucanja salonitnih ploča, po sistemu "drži vodu dok majstori odu" izvršeno je detaljnije "šminkanje" sklepane šupe, koja je ubrzo još više propala. Iako su u šupu dolazile horde posetilaca, u njoj nisu imale bogzna šta da vide osim mase neobrađenih betonskih zidova, stropoštanih delova praistorijskih kuća i ulica, gomila sanduka sa materijalom za koji se nije znalo gde treba da se postavi, a sav praistorijski mobilijar - žrtvenici i skulpture - još su od "preseljenja" 1970. iz "bezbednosnih" razloga zabunkerisani u lagumima Narodnog muzeja! Tako je, nažalost, ovaj lokalitet od svetskog značaja po projektu Milke Čanak-Medić utonuo u tamu i zaborav i niz godina je bio svojevrsna "turistička atrakcija" kroz koju su povremeno tekle podzemne vode koje su se cedile iz potpornih zidova iznad samog lokaliteta.

 

Arheološka katastrofa

 

Malo je poznato da je samo preseljavanje ostataka kuća i naselja, koje je u javnosti predstavljano kao "epohalno" dostignuće srpske zaštite spomenika kulture zapravo bilo najobičnije kasapljenje arheološkog lokaliteta izvedeno po projektu akademskog slikara Milorada Medića, konzervatora Narodnog muzeja u Beogradu, inače u javnosti daleko poznatijeg kao muža dr Milke Čanak Medić. Tako je, prema Medićevom veoma "stručnom" projektu preseljenja, bilo predviđeno da se monumentalne kuće trapezoidne osnove veličine do 36 kvadrata učvrste u čelične okvire i da se odvoje od tla heliho-užadima, zatim ručno prevuku na novi položaj. Heliho-užad, međutim, drobila su osnove kuća zbog nekonzistentnosti podloge tla sastavljenog od rastresitog pijeska i tvrdog kamenja, okviri su vitoperili, a da se sve to, pretpostavimo, i moglo čvrsto spakovati, bilo bi suviše teško (preko 20 tona) da se ručno prenese, bez obzira na brojne priručne konstrukcije kosih rampi, splavova, valjaka i sl. Tako je Medić morao prilagođavati svoj neostvariv projekt raznim improvizacijama na licu mesta! Još pre preseljenja početkom 1970. godine bila je velika prolećna poplava koja je uništila i neke delove najvažnijih originala. Naime, na lokalitetu se uopšte kao zaštita nije upotrebljavao najlon, već samo tradicionalni ter-papir, tehničko dostignuće iz 19. veka, širine 1,20 cm. Tako se posle poplave potpuno izgubila ničim zaštićena impresivna bronzana boja podova kuća, jer ne samo što nije bila zaštićena najlonom širine četiri metra, koji se uveliko mogao kupiti u svakoj seljačkoj zadruzi, nego zbog toga što sama površina podova, kao i ostali ostaci kuća uopšte nisu bila ničim ni hemijski impregnirani i učvršćeni pre procesa prenošenja! Pod je izrađivan od crvenog, prirodno nabijenog lepa, vađenog iz majdana meke, vlažne žive stene, iz klisure Boljetinske reke koja se uliva dva kilometra nizvodno. Otkopani i očišćeni podovi bili su toliko čvrsti da su davali utisak betona bronzano-bakrene boje koji je dodatno bio pojačan peskom oker boje.

Iako su se u to vreme uveliko mogla nabaviti metalna kolica sa gumenim pneumatskim točkovima, kao i sami točkovi sa gumama i lake montažne skele i rampe, dodatna velika oštećenja ostataka lokaliteta nastala su iskorišćavanjem "jeftine" radne snage kopača, meštana iz obližnjih sela, koji su upotrebljavali u radu samo svoja od kuće doneta primitivno ručno tesana kolica s drvenim ekscentričnim točkovima koja su se tresla i padala sa postavljenih fosni po tek otkopanim krhkim nalazima i oštećivali dragocene labilne ostatke još na licu mesta. I pored ogromnih oštećenja koje je izazvao ovakvim "prenosom" kuća u celini, Medić je kao "stručni" projektant tehnološko-konzervatorskog rešenja prenosa otkrivenih objekata u delovima rukovodio i prenosom arheoloških objekata, ostvarenim drugim metodama - u fragmentima pa su čak na kraju zdrobljene delove kuća i podova "zembiljima" prenosili na novo mesto i tamo ih u redu i neredu deo po deo krpili u nekakav pretpostavljeni mozaik prvobitnog stanja pre preseljenja. Na ovaj način mnogi delovi su bili pomešani ili su"nedostajali", ali su zato u šupi ostale gomile sanduka sa fragmentima za koje se u sveopštem haosu nije našlo mesto gde su trebali biti vraćeni. O razmerama kompletnog haosa i upropašćavanja lokaliteta Lepenski vir prvi je javno progovorio izuzetno cenjeni arhitekta i konzervator prof. Aleksandar Deroko, koji je 1983. godine pred kamerama RTB-a, u svom stanu, u prisustvu šireg kruga biranih stručnjaka, rekao da je Lepenski vir "najveća arheološka katastrofa XX veka"!

Nažalost, pre svega zahvaljujući totalnoj nekompetenciji Milorada Medića, na taj i takav način 1970. godine je raspoloživi deo naselja prenesen i rekonstruisan na višem položaju uz velike nepotrebne teškoće i nepopravljiva velika oštećenja, a originalni lokalitet postupno je tonuo u novo veštačko jezero. U svakom slučaju, rekonstrukcija naselja na novom mestu nije ispunila očekivanja. Nije se moglo s ovakvom prezentacijom prikazati i objasniti kulturu Lepenskog vira, a naročito ne njenu izuzetnu arhitekturu. Do danas nikada niko od projektanata zaštite i preseljenja nije odgovarao za svoj zajednički zločinački poduhvat, ali se zato sve proglašavalo za "kapitalno" dostugnuće ravno preseljenju hramova u Abu Simbelu ili na ostrvu File, koji su uspešno preseljeni pred nadolazećim vodama Naserovog jezera, baš zato jer tim projektima nisu rukovodili Milka i Milorad Medić.

 

Hoće mistiku, pa to ti je

 

Najvidljiviji rezultat "konzervatorskog" pristupa Milke i Milorada Medića jeste sam položaj naselja. Tako, naselje se više ne nalazi u Potkovičastoj uvali već na "potkovičastoj terasi". Dakle, nema više "uvale" koja se neopravdano već čvrsto uvrežila u kulturnu svest čovečanstva, ali je zato sada tu "terasa"?! A ravna terasa nije više u uvali jer joj sa strana teče Dunav. Ostaje otvoreno pitanje je li ta terasa imala neku vrstu ograde, misleći na utisak koji se mogao steći početkom iskopavanja kada su još neraščišćene nagomilane piramide šuta bile odložene sa strana lokaliteta i koje su zaklanjale pogled na Dunav. Ti privremeni bedemi su pričinjavali utisak posmatraču koji bi se našao na dnu otkopane rupe, da se nalazi zatvoren u nekoj uvali. Ta opsena je verovatno skrenula maštu dr Srejovića u kobni i pogrešan zaključak koji je sada, posle 40 godina, teško ispraviti. Da je to greben moglo se videti odmah, golim okom, stojeći na licu mesta ili iz daleka, a moglo se sagledati i iz geodetskog snimka. Nažalost, nijedan geodetski snimak neotkopanog ili otkopanog naselja zajedno s postojećom konfiguracijom prvobitne obale nije svojevremeno načinjen. To se primećuje i u prvom objavljenom materijalu o Lepenskom viru iz 1969. godine, gde se, da ponovimo, u istoj knjizi osnove kuća prikazuju u jednoj razmeri na geodetskoj podlozi terena, koja je u drugoj razmeri, i to svaki put na drugi način, ili čak čitavo naselje pliva po terenu bez obala. Štaviše, na crtežima lokacije naselja postoji neodređen broj grebena: čas su tu dve stene, a čas tri stene na različitim mestima, a krišom se dodaje još i jedna zamišljena crta koja u stvarnosti uopšte ne postoji kao obala, jer je ucrtana posred vode Dunava, samo zato da bi se "poravnala" obala i dokazala uvala. Ovakvo "štimovanje" falsifikat je nedozvoljen u nauci, jer prikazuje netačan položaj obala sve da bi se opravdala teza da je naselje u uvali. Sve ovo se zapravo radi samo kako bi Srejović i adoranti njegovih teza veštačkom maglom maskirali njegove pogreške i izazvali nepotrebnu mistiku, gde za nju nema nikakve potrebe, jer se ne snalaze u prostoru i ne znaju čitati standardne tehničke geodetske i arhitektonske planove pošto im nedostaje znanje iz geometrije na nivou osnovne škole! Tako, netalentovani za matematiku i geometriju probleme rešavaju "senzibilitetom" za umetnost i prebacuju odgonetanje tajni u jedno "moderno" polje u smislu geopoetike odnosno polje "geometrijske poetike" iz čega proizilazi da su inače sasvim tačne i jasno određene mere na Lepenskom viru nama nedokučive, jer su arheolozima daleko draže "poetizovane"!

Tako je iskopavanje sektora vršeno u ortogonalnom sistemu, a teren je bio u padu kos, a arhitektura u trougaonom modulu. Ne znajući šta ga čeka, Srejović je vršio iskopavanja po kosom terenu isključivo vodoravnim horizontima po kvadratnim sektorima. Tako se dogodilo da su osnove podova staništa bile opkopane unaokolo, tako da su bile prezentirane kao na ravnim postoljima, odnosno na ravnom terenu. Ovakvim načinom iskopavanja načinjena je nenadoknadiva šteta, jer je, sem očiglednih čvrstih ostataka podova i skulptura, sva njihova neposredna okolina kao i prvobitni primarni pad terena s tananim tragovima useka kuća nepotrebno bio uništen. Uz sam svoj rub, podovi bronzane boje bili su duboko uokolo opkopani pa su ležali istaknuti kao na nekom maloj uzdignutoj terasi da bi se lakše pripremili za pakovanje u čelične okvire. U stvarnosti postojeći tragovi i obris kuća su postojali obeleženi kamenim utvrdama. Pošto Srejović to nije smatrao potrebnim za dokazivanje svoje teze o trapezu, oni nisu ni traženi pa ni nalaženi već su ti dragoceni tragovi gotovo svi uništeni. Dr Srejović nije mogao naći na kućama nikakve tačne proporcije, pa i sam priznaje da "jedinicu mere nije moguće prevesti na jezik naše matematike; to nije nijedan određeni broj..."? Međutim, još na samom terenu dr Predrag Ristić je još 1968. pokazao celokupnu geometriju i konstrukciju koja je vrlo jednostavna i logična, a nakon izložbe 1973. u Beogradu, na kojoj je prikazana maketa prvobitnog izgleda naselja, Srejović i Milka Čanak-Medić su konstatovali da se taj rad može eventualno iskoristiti samo za turističke potrebe! Iz svega ovoga se vidi da je između Srejovića i Ristića, koji je i doktorirao na arhitekturi Lepenskog vira, sukob i nesporazum izbio ne zbog različitih ideja, jer Srejović naprosto nije imao elementarno znanje šta su to iracionalni brojevi u matematici, gde se nalazi težište u ravnostranom trouglu, kako se ono izračunava, tj. nije naučio jezik savremene matematike, na koji jezik bi trebalo prevesti jezik lepenski "mistične" matematike.

Sve ovo je kao posledicu izazvalo višedecenijsku fascinaciju Srejovićevim nerazumljivim otkrićem te su se nakon Srejovića i drugi danas zaboravljeni istraživači odmah okrenuli zvezdama. U samom početku L. Borst sa Buffalo univerziteta u SAD, pokušao je pronaći neku vezu između arhitekture i urbanizma Lepenskog vira i zvezda i kretanja Zemlje. Ova hipoteza kao i mnoge druge nastale tokom niza godina bile su više nadrimisterija nego li neka univerzalna teza koja bi imala uporište u nalazima.

Poslednja u nizu naučno-fantastičnih teorija objavljena je pre par godina u Beogradu i to tako što je izvesna Ljubinka Babović, doskorašnja kustoskinja Narodnog muzeja, gajeći duh i delo dr Srejovića objavila potpuno sumanutu knjižurinu čiji je glavni zaključak da je Lepenski vir zapravo bio svojevrsna astronomska opservatorija i hram Suncu, a sve to samo na osnovu opštih postavki o kretanju zvezda i Sunca, bez ikakve čvrste materijalne osnove ili opšte koncepcije, osim želje da se u Lepenski vir ugradi neka nova mistična poetika, što je daleko primerenije književnosti nego arheologiji. Objavljivanjem ove knjižurine dodatno je urušen ionako srozan ugled Narodnog muzeja kao izdavača, što zapravo ni najmanje ne čudi s obzirom na činjenicu da je knjigu kao urednik potpisala dr Tatjana Cvjetičanin, direktorka Narodnog muzeja.

 

 

 

I naziv iz neznanja

 

Arheološki lokalitet između dve stene koje su zadirale u Dunav narod je nazivao "Dobrinjski vir" zato što je kroz dugo iskustvo već bio proveren kao pogodan - dobar za ribolov, jer se konfiguracija obale nije tokom tog dugog vremena bitno menjala. Vir je na ovom mestu u kovitlacu izbacivao na površinu ribu, a ponekad i njen plen (jer na tom mestu ne love samo ljudi već i ribe, pa štuka izleti na površinu zajedno s belom ribom koju juri). Dvojica istraživača, međutim, da bi se odmorili, seli su nešto nizvodnije, tamo gde je voda mirnija. Jedan meštanin koji se tu zatekao rekao im je da se to mesto gde oni sede naziva "Lepenski vir". Ova dvojica su greškom arheološki lokalitet "Dobrinjski vir" u svoj dnevnik uneli pod nazivom "Lepenski vir". Tako su ova dvojica otkrivača "Lepenskog vira" kumovali ovom lokalitetu, što je ostalo zapisano u dokumentaciji i ušlo u vokabular naučne zajednice.