Razaranje

 

Kako je u manastiru Banjska svečano proslavljeno 700 godina postojanja manastira i 75 godina konzervatorske bruke

 

Sa pogledom na kosti, Bože nam oprosti

 

Kako je uz najstručniji nadzor Službe zaštite najvažniji spomenik srpske srednjovekovne arhitekture već 75 godina u stanju raspada kako bi se zaštitilo ime i delo Đurđa Boškovića, ko je Boškovićev zaslužan naslednik, ko skoro četrdeset godina posthumno piše sintezu o manastiru, gde je nestala sva dokumentacija o njemu, ko je hteo da sagradi hotelsko-turistički kompleks oko manastira, ko je organizovao prebrojavanje i podelu kostiju kralja Milutina, ko je buldožerom srušio pola manastirskog kompleksa...

 

Stanislav Živkov

 

U manastiru Banjska, nedaleko od Zvečana, 15 avgusta je prilikom proslave manastirske slave prenosa moštiju Svetog Arhiđakona Stefana, istovremeno obeleženo dva jubileja - 700 godina postojanja manastira, I svega 75 godina konzervatorske bruke, odnosno sistematskog urnisanja manastirskog kompleksa uz najstručniji nadzor kompletne službe zaštite spomenika kulture.

Manastir Banjska sa crkvom posvećenom svetom Stefanu sagrađen je između 1313. i 1317. godine, kao zadužbina srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina, koji je Banjsku namenio sebi za grobnu crkvu a gradnjom je rukovodio Danilo II, tadašnji banjski iguman, a kasniji srpski arhiepiskop.

Po izričitoj želji kralja Milutina, Banjska je građena po ugledu na manastir Studenica i bila je na glasu kao jedan od najlepših srpskih manastira sa crkvom sagrađenom u romano-gotičkom stilu sa fasadama sagrađenim blokovima tri vrste poliranog kamena u žućkastoj, rumenoj i sivoplavoj boji, koji su činili raskošnu dekoraciju poput šahovskih polja, po uzoru na crkve tog vremena u Italiji.

Spolja, crkva je imala oblik trobrodne bazilike koja je nekada bila nadvišena visokom kupolom ispod koje se nalazio poprečni brod sa pevnicama dok se na istoku nalazila polukružna apsida. Na zapadnoj strani nalazile su se dve monumentalne kule povezane galerijom između kojih se u crkvu ulazilo kroz raskošan portal.

U tradiciji romaničke stilizacije ukras fasada je kombinovan sa arhitektonskom plastikom, kojom su bili ukrašeni portali, prozori i arkadni venci ispod krovova Od glavnog ponosa Banjske , čuvenog "banjskog zlata", odnosno fresaka ukrašenih zlatnim listićima do danas je očuvano samo nekoliko izbelelih fragmenata. Od ostalog blaga manastira - ikona, rukopisa, srebrnih, pozlaćenih i zlatnih svećnjaka, kandila, kadionica, horosa, do danas su sačuvana samo dva zlatna prstena iskopani su slučajno, za vreme Prvog svetskog rata 1915. godine, iz groba kraljice Teodore, prve žene kralja Stefana Dečanskog i majke cara Dušana...

Manastir je stradao ubrzo nakon Kosovske bitke 1389. godine a telo kralja Milutina  preneto je u Trepču, a potom, 1460. godine, u bugarski grad Sofiju gde se i sada nalazi, s tim što je u međuvremenu izgubilo jednu ruku i lobanju.

 Manastirski kompleks je vekovima služio kao kamenolom te su svi konaci i pirg srušeni gotovo do temelja, kao i deo crkve sa čijih sačuvanih zidova crkve su počupani blokovi poliranog mermera kojima su građene kuće i hamam u selu. Visoka kupola zamenjena je niskom kupolom džamije a počupani blokovi sa fasada lomljenim kamenom. Delovi skulpture su takođe razvučeni po selu dok se reljef Bogorodice sa portala nalazi u crkvi Sokolici, nedaleko od manastira Banjske. Delovi kamenog ukrasa manastirskih fasada nalaze se u Narodnom muzeju u Beogradu, Arheološkom muzeju u Skoplju, a deo je bio ugrađen u kuće u samom selu Banjska.

Džamija uređena u crkvi je služila sve do Prvog svetskog rata, nakon kojeg je srušen minaret, a sama crkva je prvi i poslednji konzervirana 1938. godine sa prvenstvenim ciljem da se osposobi za bogosluženje, a od tada jedva da se na njoj pomerio i najmanji kamičak.

Crkva je rekonstruisana po principu konzervirati a ne restaurirati tako da su zadržani svi kasniji zidovi i još, kontrasta radi, nadgrađeni stotinama kubika zidova od opeke u koje su ugrađeni tada pronađeni fragmenti skulpture.

Ovakva restauracija je sprečila dalje propadanje crkve i onemogućila njeno dalje arhitektonsko istraživanje, pre svega zbog činjenice da je projektant Đurđe Bošković, i pored velikog broja promašaja na obnovi spomenika, nakon Drugog svetskog rata, kao istaknuti partijski radnik, koji je studente dovodio na sednice radničkog saveta Arheološkog instituta, postao gotovo nedodirljiva siva eminencija zaštite spomenika kulture. Iza njegovog autoriteta se kasnije skrivao čitav niz epigona i štetočina.

 Tajna je u grobu

 

Banjska je prvi put arheološki istraživana krajem pedesetih godina i to samo radi dokazivanja pojedinih teza iz doktorata najistaknutijeg Boškovićevog epigona, Vojislava Koraća, koji će već u tom doktoratu objaviti skroz pogrešnu teoriju o Banjskoj koja će do danas na žalost, opstati kao apsolutna vrednost, te će Korać, nakon dugogodišnjeg teoretisanja, početkom sedamdesetih godina započeti i svoj praktičan rad na istraživanju i devastaciji manastirskog kompleksa koji je tokom vremenom dobio najpre prethumni, a odskora i posthumni karakter, jer do danas od planirane sinteze o arhitekturi manastira nije objavljeno ni slovce!

Tokom sedamdesetih godina, prema dinamici rukovodioca projekta Vojislava Koraća i njegove ljubavnice Marice Šuput vršena su haotična arheološka istraživanja tokom kojih su gomile iskopane zemljurine konstantno nabacivane na područja koja je tek trebalo iskopavati pa ih je ponovno trebalo sklanjati, za šta su čak postavljene šine i vagoneti, i tako unedogled.

 I pored tog haosa, pronađeni su monumentalni zidovi branič-kule sa svodom, zidovi raskošne trpezarije sa sačuvanim sedištima i podom, te delovi konaka i bedema starog manastira. Sistematski su iz kuća u selu i srušenog hamama prikupljani blokovi fasada same crkve i deponovani unutar turske tvrđave, baš kao i vredni fragmenti skulpture, ali je sve to za nauku ostala prava nepoznanica, jer Korać i Šuputova o tim radovima nikada nisu objavili ni slovce osim minigrafije Marice Šuput, odnosno najobičnijeg turističkog vodiča u izdanju Republičkog zavoda. Do danas je dokumentacija radova Koraća i Šuputove ostala nedostupna, jer je u njihovom privatnom posedu čekala da se ove dve sive eminencije smilostive i objave rezultate svojih istraživanja, a jedini vidan rezultat tog velikog iščekivanja je činjenica da je Korać svoj prethumni status promenio u posthumni i tajnu hrama odneo sa sobom u grob.

Kada se uporedi stanje otkrivenih ostataka konaka sa današnjim vidi se da su oni pod zemljom bili daleko bolje zaštićeni nego  nakon iskopavanja, od kada se o njima stara služba zaštite. Naime, da bi se otkriveni zidovi zaštitili od ekstremnih klimatskih uslova, izvršena je njihova "konzervacija", tako da se već godinama "konzervirani" zidovi neometano raspadaju jer se sa njih zbog dejstva vode i mraza stropoštava po više kvadratnih metara odjednom. Tako su se do danas zidovi pirga urušili za preko metar visine, nestao je i svod.

Kada je odlučeno da se obnovi manastirski konak, stotine mermernih blokova fasada, koji su značajni za izradu projekta rekonstrukcije a koji su do tada bili deponovani unutar turskih zidova, naprosto su izbačeni i potom seljakani s mesta na mesto, da bi na kraju najvećim delom bili razvučeni, dok ostatak danas leži potpuno zarastao u, do sada u botanici neproučavanoj, korovskoj flori koja raste po čitavom manastirskom kompleksu.

Štaviše do pre par godina dragoceni fragmenti sarkofaga, portala, reljefa i stubova bili su razbacani kraj same južne kule a i danas dva vredna fragmenta arhivolti portala, kojima je mesto u Narodnom Muzeju u Beogradu služe kao scenografskoo doterivanje ulaza u crkvu

Stoga je očigledno kako je manastir Banjska danas najidealniji primer koji najrečitije potvrđuje kako sama Crkva uništava neprocenjive spomenike kulture.

Nekadašnja celina sa velelepnom crkvom okruženom konacima, jakim zidovima i visokom kulom, posle niza rušenja i paljenja, nadrirekonstrukcija i raznoraznih čeprkanja, XXI vek je dočekala u jadnom stanju.

Na zahtev Eparhije raško-prizrenske, Koordinacioni centar za Kosovo i Metohiju je 2003. i 2004. godine sproveo konkurs za projekat obnove manastira te je sagrađen novi konak na mestu starog, po projektu koji je nastao kao rezultat protivprirodnog bluda između podjednako nakaznih projekata arhitekata Blagote Pešića i Ivana Raškovića, pa je zato kao rezultat sagrađen konak koji izgleda kao kombinacija meksičke hacijende i kupleraja naslonjen na postojeći ogradni zid iz turskog doba, a za velike pare u produžetku  je sagrađena metalna skalamerija pokrivena valoplastom, koja je navodno trebalo da bude nekakav lapidarijum koji nikada nije bio uređen, na čijem mestu je naknadno sagrađena letnja trpezarija. Kako bi ansambl bio kompletiran, usred kompleksa je stropoštan zvonara sagrađena od greda.

 Cirkus procrkvene vlade

 

Za potrebe scenografskog doterivanja novoformirane porte unutar turskog bedema, Pešić je na gvozdene profile čak nasadio originalne fragmente sa crkve dok je masa drugih bačena u podzemnu etažu tzv. "lapidarijuma".

Južni deo prvobitne porte, bez prethodnih arheoloških iskopavanja nasut je gomilom šuta i šljake te je formiran parking koji scenografski kompletiraju poluraspadnuti "konzervirani" iskopani zidovi. Pošto savremeni monasi uglavnom prate najnovija dostignuća tehnike, što zahteva i adekvatan komfor, ubrzo po useljenju četvorice monaha u već namešten i komforno opremljen konak usledile su žalopojke bratstva te je pomenuta četvorka, verovatno nezadovoljna nedovoljnim komforom već sledeće 2005. godine zahtevala gradnju još jednog konaka...

Iste godine Marija Jovin i Siniša Temerinski ispred Republičkog zavoda izrađuju Program uređenja naselja i manastira Banjska...

Izrada programa poverena ovim eminentnim stručnjacima probudila je sujetu doživotnog istraživača Banjske, Vojislava Koraća, koji je smatrao da je Banjska njegova privatna prćija.

Naime, u tursko vreme je na delu manastirskog prostora sagrađena manja tvrđava, u koju je uklopljena crkva, a kao građevinski materijal u te bedeme ugrađeni su bili brojni arhitektonski i reljefni fragmenti same crkve sv. Stefana.

Korać se svesrdno zalagao za očuvanje tog kasnijeg zida koji je, po njegovom mišljenju, imao pravo da ostane kao sastavni deo mučne istorije manastirskog kompleksa i srpskog naroda uopšte. Načelno, protivio se u svetu priznatoj metodologiji prezentacije najvažnijeg kulturnog sloja, u ovom slučaju Milutinovog mauzoleja, i zalagao se da se turski zid samo snizi za metar, verovatno radi bolje vizure na unakaženu crkvu, što je očito pokazalo da je u pitanju Koraćeva intimna želja za očuvanjem lika i (ne)dela Đurđa Boškovića, odnosno zadržavanje haotičnog stanja u kome se manastirski kompleks u to vreme nalazio.

To što su svako dalje istraživanje i rekonstrukcija manastira bili nemogući bez rušenja tog zida, po njemu nije bilo važno. Kako bi onemogućio sve druge istraživače da se upoznaju sa otkrićima u Banjskoj, Korać je najpre, zajedno sa Šuputovom, iz Instituta za istoriju umetnosti odneo svu dokumentaciju o istraživanju manastira Banjska u svoj kabinet na Filozofskom fakultetu, koji je, iako je u penziji već 20 godina, držao do smrti.  Čitav skandal oko poslednje devastacije kompleksa manastira Banjska nastavljen je sa planovima vladike Artemija o povratku posmrtnih ostataka kralja Milutina u njegov mauzolej u manastiru Banjska, koji je pre poslednjih radova zaista bio u kriminalnom stanju.

Pošto je manastirski kompleks bio u krajnje nedoličnom stanju a crkva je zapravo već 75 godina "privremeno" zaštićena od daljeg propadanja, crkvene vlasti su ovu akciju iskoristile kao idealnu priliku da se, osim obnove manastira, realizuju i neverovatno megalomanski planovi i usput sagrade ogromni objekti, pošto se u Eparhiji očekivalo da Banjska postane centar hodočašća i samim tim atraktivna turistička destinacija i izvor prihoda.

Tako je čisto komercijalnih interesa, tj izgradnje megalomanskog kompleksa bila predviđena svojevrsna nekrofilija odnosno prebrojavanje i podela kostiju nekompletnog skeleta kralja Milutina kako bi svoje porcije kostiju imale obe pravoslavne crkve - Srpska i Bugarska što ni najmanje ne čudi jer se ceo cirkus dešavao u vreme prve populističke i samim time i procrkvene vlade Vojislava Koštunice koja je za sve megalomanske zahteve crkve imala sluha tim pre jer su crkvene vlasti (čitaj vladika Artemije) smatrale kako bi u ovim sudbonosnim danima za naš narod na Kosovu i Metohiji ovaj događaj "značio".

 Tako su čisto međucrkveni dogovori podignuti na međudržavni nivo, te se u posao oko prebrojavanja i krčmljenja kostiju svesrdno uključio tadašnji ministar kulture Dragan Kojadinović koji je čak izvestio Srpsku pravoslavnu crkvu da je Sinod Bugarske crkve doneo odluku da se mošti vrate.

 Od nebrige do nemara "Rada neimara"

 

Pošto bi tako kapitalan crkveni događaj morao biti propraćen velikim svečanostima na obe strane, za koje tadašnje stanje manastira Banjska ne bi bilo dovoljno reprezentativno, udarnički se prionulo na posao kako bi dodeljena porcija kostiju stigla u što monumentalniji kompleks. Stoga je doneta odluka da, osim manastirskog kompleksa, obnova obuhvati i selo Banjska, banju i sam manastir. Naprasno su za obnovu manastira formirana čak četiri tima, u koje je navodno bilo uključeno od 30 do 50 najpoznatijih stručnjaka iz Srbije, a svi oni trebalo je da rade u timovima sa zadatkom da se prouči istorija i prikupi dokumentacija, izvrše arheološka istraživanja na neistraženom jugoistočnom delu manastirskog kompleksa.

Treći, arhitektonski tim trebalo je da sačini plan za idealnu rekonstrukciju manastirske crkve i drugih objekata koji su se nalazili u sklopu manastira: ulaznog pirga, trpezarije, Milutinovih bedema i obradi kamenu plastiku kako bi ona bila postavljena na prvobitno mesto. Zadatak četvrtog stručnog tima bio je proučavanje živopisa od kog su sačuvani samo fragmenti kako bi se prema njihovom uzoru naslikao lepši i noviji stari živopis.

Opština Zvečan je pod hitno usvojila novi generalni plan za naselje Banjska. Sama banja u selu je naprasno postala vlasništvo manastira i njena obnova je bila predviđena donatorskim prilozima.

Projektovanje novih megalomanskih objekata povereno je perjanicama srpske arhitekture, tako da je arh. Milan Lojanica angažovan za projekat centra banje, za hodočasnički centar arh. Svetislav Ličina, a projektovanje i gradnju rezidencijalnog objekta sa apartmanima za prijem visokih crkvenih velikodostojnika površine od neverovatnih 12.000 kvadrata trebalo je da finansira grad Beograd, kao i savremeni zdravstveni centar.

Kako bi ova nova crkveno-banjska turistička destinacija, osim za duhovni, imala sve potrebne sadržaje i za svakodnevni život i razbibrigu brojnih turista, Arhitektonski fakultet iz Beograda trebalo je da projektuje sportsko-rekreativni centar sa otvorenim bazenima i terenima, a Šumarski fakultet parkove i zelene površine.

Bilo je očito da će za ove radove biti potrebna ekstremno velika količina novca. Smatrajući da je interna stvar crkve koga će angažovati na izvođenju radova, vladika Artemije tražio je da se sva sredstva prikupljena što iz Nacionalnog investicionog plana, što iz budžeta, što iz donacija, direktno uplate crkvi, a istovremeno je odredio da radove izvodi jednočlano društvo za grube građevinske radove "Eparhijska radionica Rade Neimar"u vlasništvu Predraga Subotičkog koji je u proleće 2007. godine, pod blagoslovom Simeona Vilovskog, ćuskijama, krampovima i buldožerima srušio ogradni zid iz turskog perioda koji je bio predviđen za pažljivu demontažu kako bi se iz njega izvukli svi ugrađeni fragmenti crkve, kao i deo originalnog srednjovekovnog zida iz doba kralja Milutina.

Najveći deo materijala od zida odvožen je i iskipovan po jarugama i potocima u okolini Banjske, tokom kipovanja i prenosa brojni arhitektonski delovi crkve kotrljali su se niz padinu, a obrađeni komadi koji potiču sa crkve ispadali su sa kamiona i ostavljani da leže pored puta.

Prva naučna arheološka iskopavanja pod rukovodstvom eminentnog arheologa Dimitrija Madasa, rezultirala su senzacionalnim otkrićem otiska ogromne kamene rozete ispod kupole crkve koji je po nalogu Vilovskog naprosto zabetoniran kako bi crkva dobila novi i ljepši stari pod! Kada su u Beograd stigle vesti o teškoj devastaciji manastira, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture uputio je projektante obnove, Sinišu Temerinskog i Mariju Jovin, u Banjsku, kako bi se na licu mesta upoznali sa stvarnim stanjem koje se, prema njihovom izveštaju moglo okarakterisati kao tragično.

Međutim, Vilovski je u Zavod uputio faks sledećeg sadržaja:

"Poštovana gospođo Marković, nakon uvida u 'izveštaj' o obavljenom službenom putu u Manastir Banjska, dana 17. maja 2007, koji su potpisali M.J. i S.T, obraćamo se Republičkom zavodu molbom da ubuduće, u cilju angažovanja na obnovi manastira Banjske, ne šalje osoblje koje ne poseduje osnovna znanja o funkcionisanju i ustrojstvu crkve i filosofije monaškog života. Mi se nažalost ne možemo baviti edukacijom Vaših službenika u domenu temeljnih načela života i razvoja crkve kroz istoriju što predstavlja osnovne pretpostavke plodonosnog uključivanja i stavljanja inženjersko-tehničkih znanja u službu ostvarivanja uzvišenih ciljeva i večnih vrednosti.

S osobitim poštovanjem

Nastojitelj manastira protosinđel Simeon"

 

 

Da se ne zamere Crkvi, ćute o uništavanju manastira!?

 

Veliki "poduhvat" ubrzo se pretvorio u veliku bruku: ubrzo su otkrivene pronevere ogromnih suma izdvojenih za obnovu Banjske, gde je izgrađen samo novi konak, dok je manastirska crkva Svetog Stefana ostala ruševna kao i ranije. Iguman Vilovski je pred hapšenjem zbog finansijskih malverzacija pobegao u Grčku a za njim je otišla sva bratija, osim igumana Danila koji je srcem i dušom odan Banjskoj. Čitav slučaj završen je oduzimanjem monaških činova Vilovskom i monahu Antoniju iz Crne Reke! Osim toga, protiv bivšeg igumana manastira Banjska podneta je i krivična prijava Višem tužilaštvu u Beogradu zbog finansijske zloupotrebe eparhijskih fondova u iznosu od više stotina hiljada evra, ali se na žalost niko nije setio da pokrene pitanje krivične odgovornosti za devastaciju manastira Banjska, verovatno da se ne bi zamerili crkvi! Takođe bi bilo zanimljivo videti u čijim džepovima je završilo 30 miliona dinara (Raško-prizrenska eparhija deset miliona dinara, Ministarstvo za kapitalne investicije 13 miliona, a Ministarstvo kulture je za arheološke radove izdvojilo sedam miliona dinara) a da se osim rušenja buldožerom drugo nije uradilo...

 Danas je hram Svetog Stefana u očajnom stanju, krovna konstrukcija je popustila, kiša i vlaga nagrizaju zidove i potkupolne lukove koji se obrušavaju, u bočnoj kapeli su kubici neobrađenih arheoloških nalaza, svi unutrašnji zidovi u crkvi su puni pukotina kroz koje ulaze životinje - puhovi, kune, lasice, uleću ptice, a ostaci manastirskog kompleksa se zbog započetih a ostavljenih radova samo još brže ruše.

 

GLOSA

 

Tragična je činjenica da je istraživačima jedina raspoloživa arhitektonska dokumentacija o crkvi bila ona iz 1938. godine!