Neoosmanizam

 

Ogorčeni u ratu, depresivni u miru: uzroci i trajne posledice islamske deklaracije Alije Izetbegovića (2)

 

Politički testament Alahovog službenika

 

Ugledni srpski i svetski priznati islamolog-orijentalista, i nekadašnji ambasador Savezne republike Jugoslavije u Vatikanu, Turskoj i Azerbejdžanu, profesor dr Darko Tanasković, u svom naučnom radu pod naslovom "Islamizam na bosanski način",  bavi se shvatanjima islama na prostoru uvek kompleksne Bosne i Hercegovine, tog "tamnog vilajeta" na Balkanu, odakle su svi hteli da pobegnu, a svako je ostao na svom mestu. Tanasković je kroz analizu "Islamske deklaracije" Alije Izetbegovića, tvorca muslimanske partije "Stranka demokratske akcije" (SDA), vrhunskom preciznošću secirao uzroke bosanskohercegovačkog sukoba devedesetih, što objašnjava i razloge nemoguće pozicije sadašnjeg entitetskog državnog provizorijumu pod međunarodnim protektoratom...

 

Profesor dr Darko Tanasković

 

Stranka SDA se od svoga nastanka stalno borila da uspostavi ravnotežu između islamskog i nacionalnog principa i sistema vrednosti, što ni do danas nije u potpunosti uspela. Osnovali su je (pan)islamisti, na čelu s čovekom koji je sanjao o islamizovanju celog sveta ( jednom je rekao da bi ga „obradovao glas mujezina s Ajfelove kule"), a morala je da služi nacionalnoj stvari u dramatičnim godinama međunacionalnog sukobljavanja i rata. Otud i mnogo nejasnoća u pokušajima racionalizovanja ove unutarnje idejne i vrednosne protivrečnosti i u nastojanjima da se ona protumači kao neki naročiti sklad višeg i osobenog reda.

Evo kako je, na primer, odnos nacionalne i verske dimenzije u identitetu Bošnjaka pomalo mistično (ili pre mistifikatorski) objasnio jedan od Izetbegovićevih bliskih saradnika, ranije komunista, Rusmir Mahmutćehajić:

"...Izbor vjerskog opredjeljenja  neosporno je pravo svakog pojedinca. U tomu prisila nije moguća. Ali budući da je vjera, bez obzira kojeg je stupnja, znanje znatno dublje ukorijenjeno u ljudskom biću nego što je mišljenje, sveto predanje islama utisnuto je, u najširem smislu, u ukupnost povijesti, jezika i kulture Bosanskih Muslimana. Oko tog izvornog pečata raspoređeni su svi ostali krugovi nacionalnih mogućnosti. U njima su slobode, prava i obaveze za stvaralačko mišljenje i djelovanje svakog pojedinca i svake skupine unutar nacionalnog bića".

Iako je Mahmutćehajićev diskurs karakteristično neproziran, ipak je sasvim jasno da je  njegovo poimanje nacionalnog identiteta izrazito religiocentrično, tj. islamocentrično.

U razvijenoj analizi teksta i konteksta Islamske deklaracije doajen savremene bosanskohercegovačke istoriografije Enver Redžić zapaža:

 „...Tokom punog desetljeća, od štampanja 1990, Islamska deklaracija bila je na određen način prisutna u javnom životu, ali nije bila praćena propagandom kao publikacija oficijelne preporuke i linije. To, pak, ne znači da neki aspekti i teze u njoj sadržani, nisu nalazili put i ulazili u političku svijest b-h Muslimana. Sociološko, psihološko i politološko istraživanje procesa oblikovanja svijesti b-h Muslimana u ovom vremenu unijelo bi svakako više jasnoće u osvjetljavanje kompozitnih elemenata i strukture njihovog nacionalnog identiteta. /.../ Prva i najvažnija činjenica je da je autor Islamske deklaracije Alija Izetbegović postao lider bošnjaštva, bošnjačke Bosne. Tako Deklaracija duhovnim podtekstom, posredno, preko ličnosti svoga tvorca, struji bošnjaštvom, islamizira ga, dok se islam ovdje bošnjački afirmira i obnavlja".

 Gubeći vezu s realnošću, neki apologeti jedinstvenosti i izuzetnosti muslimanskog bošnjaštva/bošnjačkog muslimanstva na ovoj versko-nacionalnoj dijalektici zasnovali su čak i ekskluzivni civilizacijski model - „Paradigma Bosna".

  Zaključujući da je, uprkos svim prividima, tokom devedesetih godina panislamistička struja trajno zadržala centralnu i usmeravajuću poziciju u SDA, jedan od najboljih stranih poznavalaca prilika u Bosni i Hercegovini, francuski politikolog Ksavije Bugarel navodi da se „politički projekat SDA uvijek kretao oko tri glavna cilja: suverenitet bosansko-muslimanske nacije, nezavisnost i teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine i teritorijalna autonomija Sandžaka ( u Srbiji- D.T.).

Uzeti skupa, ova tri cilja čine ono što možemo nazvati 'velikomuslimanskim' projektom SDA: država sastavljena od BiH i Sandžaka, u kojoj bi muslimani bili većina, a Srbi i Hrvati reducirani na nacionalne manjine".

 

 

Sidran je Aliji dao pravu knjigu

 

 

Shodno ovakvom projektu dominacije u Bosni i Hercegovini, na popisu stanovništva 1991. godine aktivisti SDA su od muslimana tražili da se nacionalno izjasne kao Muslimani, a nikako kao Bošnjaci, jer bi time došlo do smanjivanja njihove monolitne statističke brojnosti. Podsticalo se i što masovnije učešće u popisu, sa sloganom: „Od našeg broja zavise naša prava!". Isti Bugarel zapaža i da problem SDA nije u retrogradnosti pogleda, što joj se često zamera od strane sekularista, već u tome što „ne zna formulirati svoje ciljeve i ideologiju u najpozitivnijem smislu i spriječiti celo bošnjačko društvo da ima ozbiljnu diskusiju o nekim važnijim temama, poput budućnosti BiH, identiteta bošnjačkog naroda, mjesta islama u bošnjačkom društvu i slično".

Iako odlično i iz prve ruke obavešten o prilikama i kretanjima u bosanskohercegovačkom društvu i politici, racionalni Francuz kao da je teško shvatao da taktičko vrludanje i dvosmislenosti u pogledu međuodnosa verskog i nacionalnog mogu biti i sasvim namerni.

  Ideje sadržane u Islamskoj deklaraciji stajale su u pozadini Izetbegovićevog političkog delovanja čak i onda kad je on iz praktičnih razloga morao da prilagođava okolnostima koje su iziskivale prihvatanje pravila igre načelno nespojivih s njegovim najdubljim islamističkim uverenjima.

„U svakom slučaju, valja razlikovati autora Islamske deklaracije od vođe stranke i prvog čovjeka državnog Predsjedništva. U Deklaraciji on nastupa kao filozof i ideolog islama; u stranačkoj i državnoj politici on je pragmatičar, što znači da je u političkoj praksi taktičar, a ne strateg", piše Enver Redžić.

 I u tim situacijama, kad se mora taktički prilagođavati uslovnostima trenutka i odnosa snaga, Izetbegović dubinski ostaje islamistički strateg,  pa i smisao odstupanja od vrednosnih i etičkih naloga islama pronalazi u posvećenosti jednoj višoj misiji koja je u ljudskim relacijama opravdavala čak i licemerje i verolomstvo.

Nije Sidran pogrešio kad mu je preporučio knjigu o ketmanu! Izetbegovićeva posvećenost stvari islama vredna je svakog uvažavanja. On je u tom smislu od početka do kraja javnog delovanja bio dosledan, i sa drugima i sa samim sobom. Ono što Islamsku deklaraciju i njenog autora čini posebno zanimljivim jeste upravo istorijski i društveni kontekst u kome su se pojavili.

Reč je o islamisti koji nije delovao, i o islamističkom manifestu koji nije nastao u nekoj većinski muslimanskoj zemlji islamskog sveta, već na njegovoj periferiji, u evropskoj muslimanskoj dijaspori, pa još u državi s komunistima na vlasti i s naučnim ateizmom kao zvaničnom ideologijom. Zato su i njegove tvorevine, Islamska deklaracija i partija SDA, tipološki veoma zanimljivi fenomeni na mapi svetskog islamizma, pa su pobudili razumljivo interesovanje politikologa, sociologa i islamologa. 

Izetbegoviću je bilo suđeno da svoj program „islamizacije muslimana" u krajnje nepovoljnim političkim i ratnim prilikama lokalno pokuša sprovesti u zadatim koordinatama i da ga stalno dovodi u sklad s realno dostižnim. U tome je povremeno imao manje, a povremeno više uspeha. U svakom slučaju, Alija Izetbegović je pojava koja zaslužuje usredsređeno i ozbiljno proučavanje i objektivno prosuđivanje,  kao jedan od političkih delatnika i lidera koji su bitno uticali na tok burnih zbivanja devedesetih godina prošlog veka na bivšem jugoslovenskom prostoru, a i kao fundamentalistički (pan)islamistički ideolog čiji se doprinos savremenom  islamističkom pokretu u muslimanskom svetu visoko uvažava, premda autor Islamske deklaracije nije posedovao neko formalno islamsko obrazovanje. Njegovo evropsko kulturno okruženje i raznovrsna lektira, a svakako i nesumnjiva intelektualna radoznalost i sposobnost za apstraktno i sistemsko mišljenje, omogućili su mu, međutim, da islam sagleda u komparativnom epistemološkom horizontu širem od onog svojstvenog prosečnim islamistima na Istoku. 

 

 

Nagrada za džihad

 

 

I uloga mirnodopskog, a posebno ratnog lidera bosanskohercegovačkih muslimana-Muslimana-Bošnjaka u ratu koji je inostranim muslimanskim sredinama predstavljen kao herojski otpor surovoj i genocidnoj neverničkoj agresiji, znatno je doprinela Izetbegovićevom ugledu u islamskom svetu. Ovenčan je dvostrukim oreolom mudraca i mudžahida, nepokolebljivog borca na Alahovom putu. Tako mu je, recimo, u Rijadu, pod visokim pokroviteljstvom saudijskog kralja Fejsala, 1993. godine „za izuzetni doprinos stvari džihada" dodeljena „Islamska nagrada" ( u iznosu od 93.333 dolara).

Ostalo je takođe upamćeno i da je autor Islamske deklaracije početkom  iste godine na Televiziji Sarajevo izjavio: „Ako je džihad pravedan rat, onda se u Bosni i Hercegovini vodi džihad", a i lično je vršio smotre boraca džihada koji su na strani Bošnjaka učestvovali u borbama protiv Srba i Hrvata.

Simptomatično je da je, kao „bošnjački Gandi", isti Izetbegović 1997. godine dobio godišnju nagradu Američkog centra za demokratiju, a 1998. Povelju mira Međunarodne lige humanista! Za mnoge Bošnjake, pak, vernike, ali i one koji to nisu,  on je neprikosnoveni „otac nacije" i voljeni „babo". Bez obzira na to da li su mu (bili) prijatelji ili neprijatelji, većina onih koji su se sretali i sarađivali s Izetbegovićem, potvrđuje da ga je krasila određena lična harizma i moć da osvoji ljude ili bar da im ulije poverenje. Neki su mu, kao npr. francuski filozof i usrdni podržavalac Bošnjaka, Bernar Anri Levi,  patetično ispisivali prave panegirike, na granici dobrog ukusa.

  Izetbegovićevom ugledu u islamskom svetu neuporedivo više od dugo vremena manje poznate, kratke Islamske deklaracije doprinela je jedna druga, misaono znatno ambicioznija i sadržajnija knjiga - Islam između Istoka i Zapada...

Ako se, kako su zapazili neki analitičari, u Islamu između Istoka i Zapada Izetbegović kretao brazdom koju su zaorali tolerantni, modernistički reformatori islama širokih vidika, poput Muhameda Ikbala (1877-1938), čije je stihove iz Džavidname  autor usvojio i kao moto, on se u Islamskoj deklaraciji  približava fundamentalističkom radikalizmu i revolucionarnom aktivizmu jednog Sejida Kutba (1906-1966). To je, uostalom, bila i percepcija samog Alije Izetbegovića koji u uvodu Islamske deklaracije piše:

 „Deklaracija ne sadrži stavove koji bi se mogli smatrati potpuno novim. Ona je sinteza ideja koje se sve češće čuju na raznim stranama i koje imaju približno opću važnost u svim dijelovima muslimanskog svijeta. Ipak, njena novost je u tome što traži da se s ideja i planova pređe na organiziranu akciju za njihovo ostvarenje".

 

 

Ključ za ketmansku bravu

 

 

Priliku za „organiziranu akciju" Izetbegović je dobio padom komunizma, uvođenjem višestranačja i ulaženjem u proces rastakanja jugoslovenske federacije, čime su sve dotadašnje republike potencijalno došle u situaciju da se afirmišu kao samostalne i nezavisne države. Kao zajednica triju naroda i bez apsolutne većine jedne nacije, Bosna i Hercegovina je objektivno imala najmanje šansi da zaista postane teritorijalno jedinstvena i državno homogena samostalna država, pošto nijedna nacija nije imala nosivosti za pijemontsku ulogu, a ona najbrojnija, bošnjačka, kolebala se između verskog i nacionalnog identiteta.

Kao ubeđeni islamski vernik i politički islamista, njen predvodnik Alija Izetbegović  upustio se u poduhvat istovremeno nacionalne borbe za jedinstvenu Bosnu i Hercegovinu, što su nalagale političke okolnosti, i sprovođenje programa „islamizacije muslimana" iz Islamske deklaracije, za šta bi manja, ali muslimanski kompaktna Bosna bila pogodniji teritorijalni okvir. Usled ove inherentne protivrečnosti, često se nalazio pred zadatkom da rešava pravu kvadraturu duhovno-političkog kruga.

Zbog toga je njegova nepokolebljiva islamistička odanost ciljevima saopštenim u Islamskoj deklaraciji nužno morala biti prividno potisnuta u drugi plan, a političko delovanje ketmanski sprovođeno i usklađivano s promenljivom globalnom, regionalnom i lokalnom konjunkturom i odnosom snaga, što je pravu prirodu Izetbegovićevog programa, ali i ličnosti, činilo neuhvatljivim.

Imao je više  lica - za Bošnjake vernike bio je gotovo spasitelj poslan voljom Alahovom, za njihove sekularne sunarodnike odlučni nacionalni vođa u  otporu  „agresiji na Bosnu i Hercegovinu", za Zapadnjake mirotvorac i demokrata odbojan prema bilo kakvoj verskoj ili etničkoj diskriminaciji, a za islamski svet žrtva neverničke antimuslimanske zavere i neustrašivi borac na Alahovom putu, u zemlji koja je nekada bila muslimanska i to bi ponovo morala postati.

I svi su verovali, bili u iskušenju da poveruju ili želeli da veruju, kako je istinski Izetbegović onaj koji se njima prikazuje ili, pak, onaj kakvim ga oni prikazuju. Da bi se u sagledavanju njegove idejne ličnosti, suštine ukupnog delovanja na javnoj sceni i uloge u zbivanjima na prostoru bivše Jugoslavije mogla steći objektivna i pouzdana predstava, nikad ne treba gubiti iz vida ono što je kao svoju misiju sam Izetbegović obznanio u Islamskoj deklaraciji.

To se, u širem smislu, tipološki odnosi na sve ozbiljne islamiste koji deluju u nepovoljnom, većinski nemuslimanskom okruženju, kakvo je balkansko, i ako svoju dubinsku strategiju nisu, poput Izetbegovića, uobličili u neki programski dokument. Svi se oni moraju, maksimalno se koristeći svetovnim retorikama, instrumentima i institucijama, dovijati i ketmanski prilagođavati okolnostima koje im ne idu na ruku, a pri tome ne izneveriti svoje sveto pozvanje da bar za korak pomere unapred opštu islamsku stvar.

Zato Islamska deklaracija trajno zadržava vrednost hermeneutičkog ključa za otključavanje ketmanske brave savremenog (i svevremnog) islamizma u vremenima i na prostorima gde se islam bori za održanje, društveno i državno konsolidovanje i postepeno prelaženje u dugoročnu ofanzivu i (novu) ekspanziju. U skladu sa zaključnom porukom  iz Deklaracije:

 „...Ovaj pokret će okupljati izgrađene, odgajati neizgrađene, podizati i pozivati, definirati ciljeve i nalaziti puteve do njih. On će svugdje unositi život, misao i akciju. On će postati savjest i volja jednog svijeta nakon dugog i dubokog sna".

Pred najavom toga buđenja, nikako nije preporučljivo spavati.   

 

 

(Kraj)

 

 

 

A 1.

 

 

Nastanak i razvoj ideje Islamske deklaracije Alije Izetbegovića

 

 

Prema podacima koje saopštava Izetbegović, on je rukopis ovog široko postavljenog razmatranja duhovne situacije sveta, istorije ideja i uzdignutog mesta islama između kapitalističkog i komunističkog materijalizma praktično uobličio još 1946. godine, pred prvo suđenje zbog islamističkog delovanja i odlazak u zatvor. Autorova sestra ga je tada sakrila, da ne padne u ruke policiji, a Izetbegović  pronašao tek dvadeset godina kasnije i dao mu konačni oblik. Potom je materijal poslao jednom prijatelju u Kanadu, da bi knjiga tek 1984. godine, kad se njen autor opet nalazio u zatvoru, bila objavljena u Americi na engleskom jeziku ( Islam between East and West).

Usledilo je (1987.) tursko, a 1988. godine i izdanje na Izetbegovićevom maternjem jeziku, i to u Beogradu. U kratkom predgovoru turskom izdanju pominje se i Islamska deklaracija, kao „poziv muslimanima sveta da se probude i usprave kako bi ispunili istorijsku misiju za koju su predodređeni". U najkraćem, to i jesu smisao i cilj Izetbegovićevog islamističkog manifesta, programa političke operacionalizacije stavova sistematično i spekulativno iznetih i iscrpno obrazloženih u Islamu između Istoka i Zapada.

 

 

   

  Iz biografije autora

 

 

Darko Tanasković je srpski islamolog, filolog orijentalista, univerzitetski profesor, književnik, književni prevodilac, akademik i bivši ambasador Savezne Republike Jugoslavije u Vatikanu i pri Malteškom viteškom redu od 2002. do 2008. godine. Predavao je tokom karijere, između ostalog, arapski jezik, arapsku književnost, turski jezik, uvod u orijentalnu filologiju, persijsku književnost, osnove islamske civilizacije, islam i hrišćanstvo, uvod u uporednu gramatiku semitskih jezika, lingvističku arabistiku...

Bio je upravnik Katedre za orijentalistiku, prodekan Filološkog fakulteta i predsednik Saveta i Upravnog odbora Filološkog fakulteta. Po pozivu, predavao je na više domaćih i svetskih univerziteta. Član je Izvršnog komiteta Evropskog univerziteta u Rimu od 1990, član Evropske akademije nauka i umetnosti u Salzburgu od 1995. godine. Govori francuski, engleski, arapski, turski, italijanski i ruski jezik, a obrazovanje je stekao i u klasičnim jezicima poput starogrčkog i latinskog.