Razaranje

Pančevo: Kako je sistematski uništavana Gradska većnica, delo arhitekte Kazimira Ostrogovića

Ujko, ti si genije

Ko je i kada projektovao i sagradio jedino remek delo moderne arhitekture u Pančevu. Ko je Kazimiru Ostrogoviću ukrao autorstvo kako bi zgradu proglasio radom svog ujaka. Kako je deo zgrade iznajmljen u zamenu za polovni kopir-aparat. Kako je zbog svoje nedotupavnosti lokalna birokratija sistematski uništavala zgradu-spomenik. Ko je i zbog čega raspisao konkurs za devastaciju enterijera. Kako je izvesni Salapura zamislio da organizuje nepostojeću izložbu. Na šta danas liči nesrećna zgrada.

Stanislav Živkov

Po svojoj arhitektonskoj baštini Pančevo je nekada predstavljalo pravi arhitektonski dragulj. Istorijski razvoj arhitekture u Pančevu može se podeliti na tri odvojena perioda. Prvi period, do 1918, predstavlja zlatno doba arhitekture kada grad dobija secesijsko lice.

Međutim, sledeći period, onaj od 1918. do 1941, karakteriše velika stagnacija u razvoju arhitekture, koji se uglavnom svodi na gradnju objekata industrijske arhitekture i samo jednog arhitektonski vrednog objekta, dok je istovremeno već jako prisutna sveopšta degradacija, odnosno devastacija postojećih arhitektonskih objekata.

Ova tendencija još će više biti prisutna u periodu nakon 1944, kada će urbanistiiki plan iz 1961. direktno započeti totalnu destrukciju stare urbane matrice istorijskog jezgra grada, pošto je bilo predviđeno gotovo potpuno njeno razdiranje probijanjem autoputa potpuno novom trasom kroz centar grada, a sve planom predviđene ulice planirane su sa znatno širim profilom.

Od čitavog ovog megalomanskog plana sagrađena su svega četiri objekta, a centar grada je ostao potpuno izranjavan. Tokom razvoja urbanistiike matrice grada, u centru Pančeva su formirana dva glavna gradska trga: Velika pijaca, današnji Trg kralja Petra, i Mala pijaca, današnji Trg slobode. Pančevačka Velika pijaca je istovremeno bila i centar svih događanja.

Palata današnje Opštine sagrađena je kao vizuelni kontrapunkt zgradi nekadašnje Državne hipotekarne banke, danas zgrada tzv. stare pošte, sagrađenoj prema projektu ruskih arhitekata Vilhelma Baumgartena i Anatolija Solodova, između 1936. i 1940. godine.

Već tada, odobrenjem gradnje palate banke svesno je dopušteno totalno remećenje visinske regulacije trga tako da će jedini značajan objekat sagrađen u međuratnom periodu, zgrada Državne hipotekarne banke, rezultirati gradnjom jedinog spomenika moderne arhitekture, Gradske većnice, današnje Skupštine opštine Pančevo, značajnog rada zagrebačkog arhitekte Kazimira Ostrogovića, sagrađene 1958-1965. godine.

Nastavkom gradnje stambenih objekata duž iste strane trga, i dalje duž Ulice Petra Drapšina, došlo je do umirenja situacije, a Ostrogovićeva palata je projektovana kao deo te nove visinske regulacije. Naime, niži korpus objekta uklopljen je u regulaciju, kako ulice Sokače, tako i Ulice Petra Drapšina, a visoki deo, odvojen cezurom u visini drugog sprata, postao je simbol nove izgradnje koji naprosto lebdi iznad jednospratnog dela.

Tada je sagraren samo deo zgrade, tačnije oko 55 posto od ukupne površine prema projektu, a bila je predviđena izgradnja objekta gabarita 90x45 metara. Zbog arhitektonskih kvaliteta, pančevačka zgrada Opštine predstavlja jedini spomenik moderne arhitekture u Pančevu.

Zgrada je sagrađena od 1958. do 1965. godine kao prva faza većeg objekta, koji je, osim službenih prostorija projektovanih za potrebe tadašnjeg Sreza, u drugoj fazi, odnosno nikada sagrađenom delu prema Trgu slobode, predvideo i druge sadržaje - banku i prodavnice. 1958. Raspisan je konkurs na kome je pobedio arhitekta Ostrogović.

Na ovom konkursu učestovali su eminentni zagrebački arhitekti Nikola Filipović i Kazimir i Božica Ostrogović prema čijem projektu je nakon raspisanog konkursa, uz upotrebu autorskog projektantskog kataloga arhitektonskih elemenata započeta je i nikada dovršena najreprezentativnija zgrada Moderne u Pančevu, projektovanje je povereno Arhitektonskom birou „Ostrogović" iz Zagreba, nadzor Pančevcu arhitekti Jovanu Ilkiću, a izgradnja renomiranom beogradskom Građevinskom preduzeću „Rad", te počinje podizanje zdanja „osam plus jedan" sa podrumskim delom opremljenog modernim instalacijama.

Bravarski i stolarski radovi ustupljeni su preduzeću „Todor Dukin" iz Beograda, a mermerne ploče ugrađivali su radnici „Kamena" iz Pazina. Posao je urađen u predviđenom roku, sreske službe preseljene, a Službe tadašnje opštine Pančevo trebalo je da ostanu u palati Magistrata, međutim sreske službe su u novoj zgradi ostale kratko, jer su prelaskom na komunalni sistem u Vojvodini svi srezovi ugašeni poslednjeg dana decembra 1964. godine.

Tako je sa pokrajinskih 323 miliona dinara Pančevo dobilo mogućnost da posle 132 godine preseli svoju Skupštinu i administraciju iz zgrade Magistrata u novosagrađenu palatu na po zemljiljnim knjigama skoro 17 ari, a okolo ima još 24 ara gradskog građevinskog zemljišta.

Do 1965. završena je samo prva faza objekta, to jest deo prema parku, a pošto je tada usledilo ukidanje sreza, odustalo se od gradnje drugog dela objekta. Sredinom pedesetih godina Ostrogović je u potpunosti usvojio metodu modularnog projektovanja, tako da postoji zapanjujuća sličnost tzv. visokog kubusa pančevačke Opštine sa glavnim korpusom zagrebačke Vijećnice: u pitanju je potpuno ista kompozicija fasada, na njima su prisutni istovetni metalni prozori, prizemlje je uvučeno i nose ga isti stubovi, metalna stolarija prizemlja je preslikana na oba objekta, kao i arhitektonski jezik u enterijeru.

Ulazni aneks zagrebačke zgrade komponovan je uz pomoć istog arhitektonskog jezika kao i jednospratni deo pančevačke Opštine. Pošto je sagrađen samo deo zgrade, ispred same zgrade je formiran plato koji je ubrzo postao trg unutar trga, zgrade sadašnje gradske uprave Pančeva koja predstavlja jedno od najvažnijih dela jednog od najvećih arhitekata hrvatske Moderne, Kazimira Ostrogovića, zgrada je u stručnoj literaturi tek nedavno obrađena, a u jedinoj knjizi posvećenoj umetničkoj baštini Pančeva, Ostrogoviću je oduzeto autorstvo i pripisano - anonimusu.

Današnja zgrada SO Pančevo, i do danas uopšte nije čak ni evidentirana kao kulturno dobro, iako je uvrštena u starije preglede arhitekture u časopisu Čovjek i Prostor, zagrebačkoj Likovnoj enciklopediji, kao i u monografiji Idisa Turata u kojoj je podrobno obrađen kompletan opus arhitekte Kazimira Ostrogovića.

Uglavnom, zgrada se već godinama nekontrolisano tranžira i trkeljiše a sve zato jer je ex direktor Zavoda Nikola Vlajić javno rekao da u Zavodu za zaštitu spomenika kulture ta zgrada nikoga ne zanima a nije zanimala ni naredna dva direktora.

Zgrada je danas građevinski dobro očuvana, mada je samo u toku poslednje dve decenije učinjeno više nakaznih intervencija. Neverovatno je da, iako je u pitanju jedini spomenik moderne arhitekture u Pančevu, zgrada do danas uopšte nije spomenički valorizovana od strane službe zaštite, niti je za to pokazan ikakav interes, čime je bio otvoren put za brojne izmene i pregradnje objekta uslovljene hipertrofijom javnih službi.

Naime, osim gradskih službi, u zgradi opštine su smeštene i službe Južnobanatskog okruga kao i službe republiikih ustanova, te su zbog toga vršene adaptacije i pregradnje svih raspoloživih prostora za kancelarije.

Iako je zgrada projektovana sa mogućnošću dobre prirodne ventilacije i sa brisolejama, čitava fasada je unakažena sa preko 300 kutija za klima-ureraje, a najveća šteta je naneta postavljanjem plastičnih cevi za odvod kondenzata duž svih fasada prvog sprata, kao i čak 12 vertikala za staromodnu gromobransku instalaciju a sve to bušenjem mermernih ploča. U režiji same gradske uprave devastirana je fasada prvog sprata, gde su zbog navodne dotrajalosti povremeno zamenjivani originalni prozori.

Umesto da se ispoštuje prvobitni izgled, svaki put stavljani su sasvim drugi samo zato jer je služba za javne nabavke namestila posao izvođaču koji je ugrađivao ono šta je znao, a ne ono što je trebalo, te sada fasada prvog sprata izgleda iskrpljeno, jer su na njoj ugrađene čak četiri različite vrste prozora.

U vreme dok su gradsku vlast držali socijalisti veliki deo zgrade iznajmljen je privatniku uz nadoknadu u vidu polovnog fotokopir-aparata. Ubrzo su početi i još brže prekinuti radovi te je taj deo zgrade stojao demoliran pošto je oko ovog prostora sa privatnikom duže od 10 godina vođen sudski spor nakon koga je u njemu uređen gradski uslužni centar.

Inače, ubrzo po dolasku tzv "demokratskih snaga" na vlast 1996 ubrzalo se sa daljom devastacijom objekta pa se tu "proslavila" gradonačelnica Borislava Kruška kojoj službeni kabinet nije bio dovoljno veliki za terevenčenje sa svojom klikom pa je lepo srušila zid da bi kabinet proširila i na balkon.

Poslednjih godina na zgradi Većnice učinjeno je više štetnih intervencija koje su itekako osim što su zadirale u autorsku koncepciju arh. Ostrogovića, pravile i nemerljivu štetu samom objektu: nestručno postavljanje gromobrana, velikog broja erkondišna i dugačkih cevi za kondenz na fasadi.

Zatim po nalogu Službe za javne nabavke SO Pančevo, nakaradno je započeta zamena izvorne bravarije - prozora na prvom spratu, pri čemu firma koja je dobila tender uopšte nije bila u stanju da obezbedi bravariju identičnu prvobitnoj. Potom je u dnevnom listu Danas izašao oglas Direkcije za izgradnju Pančeva za tender za radove na rekonstrukciji prizemlja i prvog sprata Većnice.

Prema izvorima iz same SO Pančevo, predviđena je bila radikalna promena prostorne dispozicije ove dve etaže, uz dogradnju nekoliko prostorija na nivou drugog sprata koje nikada nisu postojale; bilo je predviđeno uklanjanje kamene oplate zidova enterijera i zamena alubondom, kameno popločanje se zamenjuje keramičkim pločicama, a predviđena je i delom realizovana kompletna zamena postojeće bravarije na fasadama koja je uglavnom bila u dobrom stanju.

Po nepoznatim kriterijumima, bez raspisanog konkursa za izradu projekta rekonstrukcije uslužnog centra, angažovan je arh. Bojan Grubanov iz Pančeva koji je donekle ispoštovao Ostrogovićevu spoljnju arhitekturu. Srećom od svega toga jedino je uređen uslužni centar u ionako zapuštenom prostoru ali su zato uništeni stubovi zvezdastog preseka u prostoru ispod velike dvorane koja je u poslednjoj „obnovi" totalno devastirana!

Istovremeno se naručuju i postavljaju novi prozori kome god kako i kada i gde padne na pamet tako da je sada čitavi visoki deo zgrade unakažen raznoraznim prozorima, kubicima klima ureraja i crevima za kondenz. Ni u unutrašnjosti pojedinih spratova stvari ne stoje mnogo bolje jer su menjane instalacije i to tako što nisu vršena štemovanja nego su po nižim spratovima razorene takve količine instalacija navodno radi umrežavanja kompjutera da su po svim zidovima nasarene kanalice veličine cigli starog formata!

Za čitavo to vreme pančevački Zavod za zaštitu spomenika kulture uopljte nije preduzeo apsolutno ništa na konzervatorskoj valorizaciji ovog značajnog spomenika moderne arhitekture, niti je dao odobrenje za ove radove. A sada ih je Većnica naprasno prozanimala jer i nju proglašavaju za spomenik od posebne spomeničke vrednosti!!!

Pošto se odustalo od gradnje drugog dela zgrade, u ulaznom holu šezdesetih godina uređena je privremena šalter-sala koja je nakon otvaranja uslužnog centra postala nepotrebna i bilo je logično da se hol vrati u prvobitno stanje, što je na kraju i učinjeno.

Međutim, pošto opština Pančevo očigledno nije znala šta će sa novcem, nekome jako pametnom je pala na pamet ingeniozna zamisao - da grad raspiše poseban konkurs za preuređenje ulaznog hola zgrade i pruži mladim i neiživljenim arhitektama priliku da "kreativno" doprinesu daljoj devastaciji zgrade.

Ispostavilo se da su svi učesnici pokazali neverovatnu količinu umišljenosti i sujete pošto apsolutno niko nije respektovao originalne kvalitete zgrade i plemenite materijale koji su u nju ugrađeni. Naime, svim učesnicima su jako smetali odlično očuvani zidovi i podovi obloženi poliranim kamenom, stubovi obloženi mozaikom, i umesto toga su zamislili da se sve ukloni i zameni čelikom i aluminijumom.

Naravno, sve ovo bilo je moguće iz više razloga: pre svega zbog činjenice da je u to vreme direktor pančevačkog zavoda za urnisanje spomenika kulture bio etnolog Nikola Vlajić, koji je dopuštao ama baš sve, a na višekratna urgiranja za zaštitu Ostrogovićeve zgrade odgovarao je da u Zavodu "ta zgrada nikoga ne interesuje", čime je otvoreno pitanje da li se zaštita spomenika radi po službenoj dužnosti ili samo zato jer nekoga nešto interesuje.

Drugi razlog je bila potpuno sumanuta ideja da se mladima mora u svemu izaći u susret, što u prevodu znači da ako im pružite prst oni traće ruku do lakata, a kasnije do ramena a u vreme pokojnog Ćurog preduzeća je u Pančevu postojao svojevrstan hitlerjugend okupljen oko demokratske omladine i opskurne galerije Elektrika gde su se okupljali opijali, duvali I baniili raznorazni opskurni, umišljeni i nadobudni likovi koji su zamislili da su uhvatili boga za onu stvar. U svakom slučaju, na kraju je, uz vrlo skromna sredstva, napokon uređen hol Gradske većnice u Pančevu, koji je postao najreprezentativniji javni prostor u gradu.

Zbog ovakvog ponašanja vlasti prema ovoj zgradi, autor ovog teksta stupio je u kontakt sa naslednicom autorskih prava, ćerkom arhitekte Ostrogovića, od nje dobio potpisano punomoćje i preuzeo na sebe zastupanje i zaštitu autorskih prava i same zgrade od daljih devastacija, čime se automatski zamerio pančevaikom arhitektonskom hitlerjugendu, o čemu najbolje govore sledeći događaji. O zaštiti autorskih prava obaveštena je najpre gradska uprava, a potom i autor prvonagrađenog projekta devastacije, čime je nastala prava uzbuna u krugovima arhitektonskog hitlerjugenda.

Tako se odjednom stvorio izvesni nadobudni arhitekta Marko Salapura, koji je autora ovog teksta napao jer štiti autorska prava koja po njemu ne postoje i time ometa izvođenje projekta njegovog prijatelja.

Osim toga Salapura je zahtevao da mu se preda sva raspoloživa arhitektonska dokumentacija, jer on navodno priprema spektakularnu izložbu posvećenu arhitekti Ostrogoviću i njegovim gradskim većnicama u Zagrebu i Pančevu, gde je predviđen i dolazak arhitekte Idisa Turata iz Rijeke, koji je doktorirao i objavio monografiju o Ostrogoviću u izdanju Društva hrvatskih arhitekata, na čijoj pripremi je, uzgred budi rečeno, sarađivao i autor ovog teksta. Uz to je najavljen i performans koji bi navodno trebao da bude prenošen video linkom odnekuda.

Bio je dovoljan samo jedan jedini telefonski poziv u Rijeku da bi se ispostavilo da Salapura patološki laže i da je čitava stvar bila samo plod njegove bolesne mašte. Sve je rezultiralo time da je Salapura otišao kod svojih zaštitnika u opštinu da se žali da se neko drznuo da siroma njemu ne izađe u susret, i da traži utehu za svoje patnje koju će ubrzo i dobiti!

Osim toga po liniji žutog preduzeća učinjeno je još nešto te je na preporuku člana gradskog veća Filipa Mitrovića (DS) kasnije poznatog po telefonskom računu od 550.000 za službeni mobilni Salapura sa još nekoliko pripadnika jurišnika žutog preduzeća u okviru programa volonterstva stigao u bivlju direkciju za urnisanje grada Pančeva, gde volonteri mesecima nisu radili ama baš ništa sve dok nisu dodijali zaposlenima pa su onda upućeni na rad na teren da bi svoju eminentnu arhitektonsku karijeru Salapura završio u preduzetnlikoj radnji Marko Salapura PR agencija za konsultantske usluge Zaštita Salapura za koju na dan 31.12.2018 uopšte nema podataka o pravnom licu odnosno preduzetniku u evidenciji obveznika!

Pošto do sada ni u jednom trenutku ni za koje radove nije tražena saglasnost od nosioca autorskih prava iza pokojnog arhitekte Ostrogovića, njegove kćerke gđe Zrnke Ostrogović Kulenović iz Zagreba biće jako zanimljivo videti koliko će koštati ogromna devastacija zgrade, odnosno kršenje autorskih prava arhitekte Kazimira Ostrogovića.

Biografija velikog majstora

Kazimir Ostrogović, hrvatski arhitekta, rođen je 7. aprila 1907. godine u Svetom Vidu na Krku pored Malinske. Usled velike nemaštine i neizvesne budućnosti čitava porodica početkom I. svetskog rata odlazi u Koprivnicu. O malom Kazimiru brigu preuzima lokalna grofovska familija. Kazimir iz Koprivnice odlazi na fakultet u Zagreb, gde od 1927. do 1932. godine studira na Arhitektonskom odsjeku Tehničkog fakulteta u Zagrebu. Diplomirao je 27. lipnja. 1934. godine s projektom modernog hotela u Zagrebu, a pod mentorstvom Ede Ljena.

Nakon završenih studija, Ostrogović profesionalnu karijeru počinje radom u privatnim projektnim biroima. U Zagrebu za vreme studija ponovo susreće buduću suprugu i glavnog saradnika Božicu Janelj iz Koprivnice, koja je htela upisati matematiku ali ju on nagovara da upiše arhitekturu koju je završila i do kraja Ostrogovićevog života bila je njegova supruga ali i najodaniji saradnik i koautor.

U periodu 1937-1941. radi samostalno na Sušaku, gde vodi realizaciju Hrvatskog kulturnog doma i hotela. Osim toga radio je i u Crikvenici i Malinskoj. Nakon ratnog perioda, koji delom provodi u zatvoru, Ostrogović karijeru nastavlja kao načelnik Saveznog ministarstva građevina (1944-1946), a nakon toga kao šef odeljenja Arhitektonsko-projektnog zavoda. Od 1951. godine pa do smrti bio je na čelu projektnog biroa "Ostrogović" u Zagrebu. Među objektima realizovanim do Drugog svetskog rata treba istaći kuću "Kauzlarić" na Sušaku, hotel Malin u Malinskoj, kao i projekat za naselje Vinovrh u Zagrebu.

U periodu nakon Drugog svetskog rata u svojim daljim projektima uspešno je povezao tradicije moderne s tendencijom novog vremena. Ovde pre svega valja istražiti objekte zagrebačke Gradske vijećnice (delimično realizovano), banke u Paromlinskoj (pregrađeno), instituta Ruđer Bošković, vile Zagorje u Zagrebu (danas Predsjednički dvori), zgrade banke na Korzou u Rijeci. Bavio se arhitektonskom publicistikom, napisao je i više stručnih članaka, a umro je u Zagrebu 1965. godine.

Slučaj partijskog lažnog kustosa, lažnog konzervatora i pravog kradljivca autorskih prava

Da je kod nas moguće ama baš sve najbolje svedoči sramna priča o namernoj krađi autorstva zgrade koju je izvela izvesna Milana Veinović, istoričarka umetnosti poreklom iz Županje, član SK od mladosti, koja je u Pančevu posao dobila isključivo po partijsko krevetskoj liniji, a njen diplomski rad je, opet po istoj liniji, nagrađen nagradom Pavla Beljanskog. Opet po toj liniji, polagala je pripravnički ispit pred internom komisijom Muzeja, a stručni ispit nikada nije položila, a nakon 10 godina rada u struci, bez polaganja stručnog ispita, dobila je i zvanje konzervatora. Kasnije je, iako uopšte nije imala radni staž kao kustos, dobila i zvanje višeg kustosa, sa kojim je iz Pančevačkog zavoda za zaštitu spomenika kulture verovatno zbog nestašice muškaraca, prešla u Galeriju Matice srpske u Novom Sadu, gde je 1999. godine dobila otkaz. Odlaskom Veinovićeve u Novi Sad, iz Zavoda je nestala kompletna načina dokumentacija: planovi, fotografije i negativi svih objekata na kojima je ona radila.

Nakon toga, preko tadaljnjeg Ministarstva kulture, Milana Veinović je vršila stalan pritisak da joj se pronađe posao u nekoj od ustanova kulture u Pančevu, što su svi direktori redom odbili jer nisu želeli da trpe seksualno uznemiravanje zaposlenih.

Od 1999. godine Veinovićeva je direktno od Ministarstva dobijala novac za rad na dva projekta i izdavanje knjige o starim razglednicama Pančeva. Od tog novca ona je plaćala staž i socijalno, renovirala dva stana, otišla u penziju, prodala stanove i verovatno zbog većeg izbora muškaraca kupila stan u Beogradu. Veinovićeva je najveći projekat Zavoda, restauraciju kompleksa manastira Vojlovića, umesto da za izradu projekata angažuje arhitekte i arheologe iz same Jedinice za zaštitu spomenika kulture, iz Beograda angažovala svog tadašnjeg ljubavnika, arhitektu dr Vojislava Matića, kao i niz drugih spoljnih saradnika. Istovremeno je Veinovićeva sa dr Pavlom Vasićem započela rad na izradi Umetničke topografije Pančeva, za što je kao saradnike angažovala niz mlađih kolega koji su obavili kompletan terenski rad.

Veinovićeva je i iz ovog posla profitirala: osim što je kompletnu dokumentaciju prikazala kao svoj autorski rad, bez navođenja podataka o tome šta je ko uradio, za sebe je uzimala i proviziju od 75 odsto za sve honorare koji su isplaćivani saradnicima. Veinovićka je iskoristila objavljivanje Umetničke topografije da izvrši pravi falsifikat i ukrade autorstvo zgrade Kazimiru Ostrogoviću, iako u samoj zgradi postoji ploča sa imenom pravog projektanta, iako je objekat objavljen u stručnoj periodici, iako su delom sačuvani i originalni projekti. Veinovićki to nije ni malo smetalo da namerno u Umetničkoj topografiji objavi da je zgradu SO Pančevo projektovao apsolutni anonimus - njen ujak.