Feljton

Zbignjev BŽEŽINSKI: Rođenje i kraj komunizma u XX veku (10)

Neočekivane posledice

Napomena autora i izrazi zahvalnosti

Ova knjiga je završena avgusta 1988. godine. S obzirom na ubrzanje istorijskog raspada komunizma, vjerovatno je da će se zbiti dalji važni događaji prije nego ona dopre do čitalaca. Vaskrsavanje nacionalizma u Istočnoj Evropi i unutar Sovjetskog Saveza postavlja osobeni razvojni izazov pred komunistički sistem kakav smo znali. Uprkos svemu, vjerujem da će istorijska građa obrađena u njoj izdržati probu vremena i pružiti čitaocima korisno oruđe za razumijevanje onoga što se događa unutar sve uskomješanijeg Komunističkog svijeta.

Ona predstavlja, u izvjesnom pogledu, povratak na neka pitanja koja sam postavio prije gotovo trideset godina u svojoj knjizi Sovjetski blok: jedinstvo i sukob. U ovoj knjizi tvrdio sam -tada nasuprot vladujućem shvatanju - da su snage sukoba počele sve više da se afirmišu nad elementima jedinstva u svijetu kojim su dominirali Sovjeti. Gotovo deceniju kasnije, u djelu naslovljenom Između dva doba, naveo sam da Sjedinjene Države uranjaju u novo tehnotronsko doba a da će Sovjetski Savez zaostati, ideološki i sistemski zaglibljen u industrijskoj fazi svog razvoja. Ova teza je i tada bila predmet polemike. U ovoj knjizi predviđam moguću smrt komunizma - unutar istorijski sagledivog perioda - kao što je ovaj vijek to počeo da spoznaje.

Zbignjev Bžežinski

Nenamjerno - i bez "predrasuda", da upotrebimo još jedan marksistički izraz - Gorbačovljeva politika tako doprinosi izgradnji potencijalno revolucionarne situacije. Njegove reforme stvaraju činioce promjene. One su nesputane nade koje su gotovo osuđene da se izjalove. One izazivaju iščašenja koja su, u međuvremenu, odista pogoršala kvalitet života prosječnog čovjeka. One takođe smanjuju nivo političke zebnje - iako podižu nivo društvenog razočarenja. Takva kombinacija je bitno eksplozivna.

Kao odgovor na teškoće koje se javljaju moglo bi doći do daljih ustupaka i gotovo očajničkih promjena - možda čak i dramatičnih reformi u poljoprivredi ili do simboličnih činova, kao što je dobro-došlica priređena Aleksandru Solženjicinu. Ipak, nije vjerovatno da su institucionalna zbrka i društveno otrježnjenje time olakšani. Naprotiv, takvi koraci su vjerovatno otežali nastupajuću političku krizu. Činjenica da je neuspjeh privredne reforme primorao Gorbačova da političkoj promjeni da prioritet pomogla je da se istakne istorijski revolucionarni sud - koji Gorbačov nije mogao otvoreno izložiti - da je osnovna mrlja sovjetskog sistema njegovo lenjinističko nasljeđe.

Ipak bi uklanjanje ovog nasljeđa - uz pretpostavku da sada ne postoje ni doktrinarna ni organizaciona alternativa - moglo dati maha moćnim silama koje su svojstvene truleži, frustracijama i nagomilanim antagonizmima savremenog sovjetskog života. Istrajavanje na perestrojci bi moglo zapravo da pojača ove protivrječnosti zato što su tražene reforme vjerovatno lišile sovjetske radnike značajnih koristi koje su uživali u postojećem sovjetskom sistemu - to jest sigurnosti radnog mjesta i stabilnih primanja bez obzira na rezultat rada - a nijesu im donijele bilo kakve odgovarajuće koristi. Gradski proletarijat je klasa koja je vjerovatno najviše pogođena kratkoročnim društvenim posljedicama preustrojstva - kao što su inflacija, skuplja stanarina (sa zakupninama zamrznutim od 1928) i vjerovatno isto tako nezaposlenost - a, u izvjesnoj mjeri, skoro je sigurno da će naći načina da izrazi svoja nezadovoljstva. Prema tome, povremeni i možda revolucionarni nemir bi mogao doći od politički budnijih sovjetskih radnika koji će morati ozbiljnije da shvate socijalističke parole o radničkoj demokratiji i koji bi mogli takođe da padnu pod uticaj primjera poljske radničke Solidarnosti.

Intenziviranje nacionalnih i vjerskih sukoba ili separatističkih težnji među ne-Rusima, vjerovatno će takođe doprinijeti mogućoj fragmentaciji sistema, i biće više nego bolno za stalnu moskovsku dominaciju. Sovjetski Savez ne može da izbjegne period nacionalizma, koji je nerazdvojno povezan s raskolom, a sada se manifestuje u prividnom sukobu uzavrelih nacionalnih osjećanja koja su mu inherentna. Zahtjev za većom lokalnom privrednom autonomijom već neizbježno eskalira u zahtjeve barem nekih ne-Rusa za većom političkom

autonomijom, ako ne čak i za istinskom nezavisnošću. Takvi zahtjevi su vjerovatno u početku bili skriveni iza socijalističkih i demokratskih parola, ali će njihov krajnji domet za Sovjetski Savez biti smrtonosan. Kremlju neće biti lako da izađe na kraj s takvim aspiracijama bez izvjesnog pribjegavanja sili.

Sve veće slamanje poretka bi možda moglo voditi udaru u centar, koji bi preduzela vojska, uz podršku KGB-a. Rukovodstvo za takav udar bi najvjerovatnije moglo biti regrutovano iz saveza nezadovoljnih velikoruskih oficira, uplašenih partijskih funkcionera iz centra i uvrijeđenih službenika KGB-a, riješenih da obnove disciplinovano "nacionalno jedinstvo" više u ime ruskog nacionalizma nego sovjetskog socijalizma. Oni bi mogli da potraže istorijski legitimitet za takvu akciju pozivajući se na patriotizam i prizivajući imperativ discipline pred unutrašnjim haosom. Komunizam bi kao ideologija time još više izgubio ugled.

Ukratko, kobna dilema komunističkog sistema u Sovjetskom Savezu jeste da njegov privredni uspjeh može jedino biti postignut po cijenu političke stabilnosti, dok se njegova politička stabilnost može jedino održati po cijenu privrednog neuspjeha.

Odbacivanje organa

Samo jedna presudna činjenica jeste ključ za razumijevanje budućnosti komunizma u Istočnoj Evropi: marksizam-lenjinizam je tuđa doktrina nametnuta regionu od strane imperijalne sile čija vlast je kulturno nespojiva sa potčinjenim narodima. Prema tome, proces odba-civanja komunizma od strane istočnoevropskih društava - fenomen sličan odbacivanju presađenog organa iz ljudskog tijela - upravo se odvija. Ovaj proces se stvarno odigrao u nadmetanju između nacionalnih snaga koje traže puteve za oslobođenje svojih društava od moskovske dogme i sovjetskih pokušaja da razvije nove načine da zadrži konačnu vlast nad sudbinom regiona.

Mada je marksizam najprije bio začet u Zapadnoj Evropi, njegovo prilagođavanje na rusku istočnjačku despotsku političku kulturu onečovječio je njegovu prvobitno humanističku orijentaciju. Kada je Staljin silom nakalemio komunizam sovjetskog tipa na zemlje Istočne Evrope, presadio je marksizam-lenjinizam-staljinizam na društva koja su sebe u velikoj mjeri poistovjećivala sa zapadnoevropskim kultur-nim, vjerskim i duhovnim nasljeđem. Prema tome, sovjetsko carstvo u Istočnoj Evropi je gotovo jedinstveno u imperijalnoj istoriji: Vladajuću naciju potčinjeni narod ne smatra kulturno superiornom.

Kulturna superiornost, čak i ako je nerado i potajno priznata od strane podanika, bila je presudni činilac u sposobnosti rimskih, bri-tanskih ili francuskih imperija da potraju tako dugo. Nasuprot tome, sovjetska imperija je u Istočnoj Evropi smatrana - s pravom ili ne - kao nazadno podjarmljivanje od strane kulturno inferiornije nacije. Tako, čak četrdeset godina nakon Staljinovog nametanja sovjetske vladavine, istočnoevropska društva se još uvijek bune pod svojim komunističkim režimima.

Izvjesno vrijeme, međutim, komunistička ideologija je uspijevala da kompenzuje takvo stanje. Pa i ako je većina Istočnoevropljana gledala na rusku dominaciju kao na pomak unazad mnogi su vjerovali da komunističko učenje sadrži mogućnost za bržu modernizaciju i industrijalizaciju. Pošto je Sovjetski Savez u to vrijeme smatran uzorom komunizma u praksi, ideologija je služila da se opravda ne samo podražavanje Sovjetskog Saveza nego i prihvatanje -kao pozitivne nužnosti - dominacije Kremlja.

Tako je propast sovjetskog modela imala potencijalno razorne posljedice po sovjetsko imperijalno područje. To je ubrzalo slabljenje komunističke doktrine kao kohezionog faktora imperije. To takođe pojačava neraspoloženje prema spoljašnjoj dominaciji, koja se sve više smatra izvorom sve većeg društvenog i kulturnog zaostajanja regiona. To nameće Moskvi sve veću potrebu da imperiju okrijepi novim vezama. To je, zauzvrat, podstaklo dodatno nacionalno neprijateljstvo protiv centralne vlasti Kremlja.

Posljednjih godina, Kremlj je nastojao da iskuje nove vojne i ekonomske veze s Istočnom Evropom. Pojačao je svoju kontrolu nad Varšavskim paktom kroz povećanu zavisnost mnogih nacionalnih armija od sovjetske Vrhovne komande. U isto vrijeme, da bi unaprijedio obnovu sovjetske privrede, Gorbačov je odredio posebnu premiju za unošenje kapitala, novu tehnologiju, pa čak i stručno osposobljenu radnu snagu iz Istočne Evrope. Ove inicijative su takođe bile odgovor na rastuću spoznaju Moskve da prinudno nametnuta moć ideologije slabi, da je u porastu

nacionalizam u Istočnoj Evropi i da je Sovjetski Savez izgubio mnogo od svog istorijskog prestiža.

Kao posljedica toga, dva protivrječna uticaja su prenapregla zdanje sovjetskog carstva u Istočnoj Evropi. S jedne strane, proces samo-oslobođenja od sovjetske ideološke kontrole prijetio je da oslabi - ili čak prekine - imperijalne veze. S druge strane, napori koje su Sovjeti uložili da ojačaju vojno-ekonomsku integraciju težili su da pariraju tim centrifugalnim kretanjima. Ono prvo je tako povuklo za sobom organ-sko odbacivanje komunizma u većem dijelu Istočne Evrope. Drugo po-vlači za sobom napore da se pojača zavisnost Istočne Evrope kad je riječ o njenom ekonomskom blagostanju i njenoj teritorijalnoj bezbjednosti od dobre volje i odluka Kremlja.

Ideološko presađivanje i preoblikovanje

Česlav Miloš je, u svojoj čuvenoj knjizi, Zarobljeni um, pokazao koliko je u početku marksističko-lenjinističko učenje imalo snažan uticaj čak i na nekomunističke Istočnoevropljane, poražene od Hitlera, a onda oslobođene od Staljina. Osjećaj neodoljive moći je zračio iz staljinističkog režima. U isto vrijeme, demokratski Zapad je pokazao ravnodušnost prema sudbini Istočne Evrope. Skupa s monumentalnim opsegom društvenog eksperimenta koji je preduzeo Sovjetski Savez, to je stvorilo osjećaj istorijske nužnosti sovjetizacije regiona. Izgledalo je da sudbina nalaže stav prihvatanja pa čak i preobraćanja.

Vatreni fanatizam među istinskim vjernicima - novoustanovljenom komunističkom elitom vlasti - bio je još izrazitiji. Oni su sebe smatrali perjanicom istorije. Oduševljeni usklik na sjednici centralnog komiteta vladajuće poljske partije, jula 1948, jednog od njenih najvatrenijih stalji-nističkih lidera, Mječeslava Močara, savršeno je dočaravao preovlađu-juće raspoloženje među disciplinovanim vjernicima: "Za nas, partijce, Sovjetski Savez je naša domovina, a naše današnje granice ne mogu da odredim, danas dalje od Berlina, a sjutra na Gibraltaru."

Postojale su, uostalom, kao što je svima poznato, izvjesne nepo-bitne dodirne tačke za region u početnom komunističkom preo-bražaju. Prema tome to nije sve bilo pitanje apstraktne ideološke privlačnosti. Istočna Evropa je izašla iz rata opustošena i vrlo svjesna svog srazmjernog zaostatka u poređenju i s industrijski naprednijom Zapadnom Evropom i s nedavno industrijalizovanom staljinističkom Rusijom. Od Sovjeta nametnuta komunistička elita izabrala je za svoj glavni cilj da poveže željene društvene reforme, posebno dugo zahtijevanu agrarnu reformu, sa brzom industrijalizacijom. Oni su za ispunjenje toga roka odredili dvije decenije da bi po proizvodnji teške industrije nadmašili naprednije zapadnoevropske privrede. Zapravo, brze stope industrijskog rasta tokom početnog perioda za kratko vrijeme su bile ostvarene.

Prva decenija komunističke vladavine u Istočnoj Evropi bila je takođe vrijeme brzog društvenog napretka za društveno obespravljene. Naročito je tako bilo u manje naprednim zemljama, kao što su Rumunija i Bugarska, ali isto tako u manjoj mjeri u Poljskoj i Mađarskoj. Sve su one imale mnogo seoske sirotinje, kao i vrlo radikalizovane industrijske radnike, koji su bili voljni pa čak i nestrpljivi da se poistovjete s novim režimom. Za njih je početak komunističke vladavine otvorio vrata ka brzom napredovanju kroz veće obrazovne mogućnosti, kao i u novim institucijama vlasti, naročito vojsci i policiji. U manjoj mjeri, to je takođe bilo tačno i za Čehoslovačku i Istočnu Njemačku, mada je u ovim zemljama industrijska radnička klasa obezbjeđivala obilniji izvor regrutovanja za revolucionarni režim.

U početnom periodu komunističke izgradnje, novi vladaoci su bili sposobni isto tako da iskoriste entuzijazam nekih segmenata intelektu-alne zajednice očarane idejom društvenog upravljanja podržavanog od strane države i pseudo-naučnom vizijom komunizma. Novi poredak je tokom prvih godina takođe mobilisao podršku velikog broja mladih lju-di, privučenih vizijom novog doba, grandioznim urbanim i industrijskim projektima i humanitarnim ciljevima društvene reforme. Zamisao o izgradnji novog i pravednog društvenog poretka na ruševinama prošlosti bio je zaista privlačan za ljude traumatizovane Drugim svjetskim ratom, koji su tragali za nekim čvrstim ali idealističkim smislom istorijskog usmjerenja.

Iako veoma zavisni od sovjetske vlasti, novi istočnoevropski komunistički režimi nijesu bili bez izvjesne autentične društvene pozadine. Mada sasvim uopšteno, moglo se reći da je

komunizam u početku uzivao najveću unutrašnju podršku u Čehoslovačkoj i Bugar-skoj, a najmanju u Poljskoj. U ovim prvim, jaki komunistički pokreti su postojali još prije dolaska sovjetske vojne vlasti, skupa sa vrlo izraženim tradicionalnim simpatijama za Ruse. U kasnijem razdoblju, nacionalni otpor sovjetizaciji je bio snažan i istrajan.

Mada su komunisti uživali izvjesnu podršku, ona nigdje nije bila većinska. Zapravo, za vrijeme ove početne faze, novi vladaoci su bili zaokupljeni gušenjem i potpunim eliminisanjem bilo kakve unutrašnje političke alternative. Koncept klasne borbe, pojačan Staljinovom "dijalektičkom" doktrinom da se borba zapravo pojačava sa sve većim uspjehom u izgradnji socijalizma, bio je iskorišćen za opravdavanje produžene primjene terora staljinističkog tipa širom čitavog regiona. Posebno nasilne bile su godine 1948-53, tokom kojih je Istočna Evropa bila izložena veoma jakoj sovjetizaciji. Komunistički režimi su likvidi-rali na desetine hiljada ljudi, utamničili su stotine hiljada, organizovali montirane procese i primjenjivali masovno zastrašivanje.

Staljinistički teror je bio ne samo nemilosrdan već isto tako ponekad i bizaran. Njemački autor, Hans-Hajning Pecke, objavio je knjigu naslovljenu Andersdenkende in Ungarn, koja je sadržala intervjue sa raznim ličnostima mađarskog disidentskog pokreta. Jedna od njih je bio Laslo Rajk, sin komunističkog partijskog vođe istog imena koji je bio uhapšen sredinom 1949. godine, mučen, prisiljen da prizna da je bio cionistički špijun i obješen kasnije te godine. Sinovljev izjveštaj o vlastitoj sudbini dramatično ilustruje ljudske i birokratske izopačenosti terora kao društvene politike.

Mladi Rajk je imao samo četiri mjeseca kada je njegov otac uhapšen. Takođe su bile uhapšene i njegova majka i baba, a dječačića je bila "zaplijenila" država i smjestila u dom za odgoj, koji je bio pun druge djece političkih zatvorenika. Kada je stariji Rajk obješen, majka djeteta je bila osuđena na dugogodišnju robiju, ali njena porodica nije bila obaviještena što se s njom dogodilo. Nije se znalo da li je živa, a vlasti nijesu htjele da odgovore na bilo kakvo raspitivanje. Majčina sestra se uporno raspitivala za sudbinu dječaka, ali odgovora nije bilo, uprkos dugim časovima čekanja po raznim policijskim ustanovama. Molbe su dočekivane s neprijateljstvom i ćutanjem.

Jednoga dana, poslije Staljinove smrti, tetka je primila poruku od tajne policije da označenog dana i utvrđenog sata bude na uglu određene ulice u Budimpešti. Tada su se zaustavila službena kola i iz njih je istjeran četvorogodišnji dječak. Kola su se potom brzo udaljila. Tetka, koja još uvijek nije znala što se dogodilo s majkom, usvojila je dječaka i otkrila tokom sudskog postupka da je njegovo ime, isto kao i osuđenog oca, bilo promijenjeno u sasvim drugo. To je bilo učinjeno, prema zvaničnim dokumentima, "na njegov lični zahtjev" u vrijeme kad je bio star samo četiri mjeseca. Dijete zapravo nije imalo predstavu o svom identitetu i saznalo ga je tek nekoliko godina kasnije kad je njegova prava majka konačno bila puštena iz zatvora.

Da ne bi nadugačko raspredali o neizmjernim ljudskim patnjama, poslužićemo se s malo statističkih podataka da dočaramo stepen terora koji je bio uključen u sovjetizaciju Istočne Evrope. U Mađarskoj, koja je u to vrijeme brojala oko šest miliona stanovnika, između 1950. i 1953. godine je oko 387.000 navodnih političkih protivnika - ili više od 5 procenata svih Mađara - bilo zatočeno, prema brižljivo urađenoj evidenciji koju je iznio Paul Lendvai u knjizi Das Eigenwillige Ungarn (1987). Poslije gušenja mađarskog ustanka 1956, režim Janoša Kadra koji su postavili Sovjeti likvidirao je između 2.000 i 4.000 političkih protivnika. Za vrijeme Praškog proljeća iz 1968, komunistički režim je sam pokrenuo istraživanje svoje prošlosti, iznoseći pri tom na vidjelo neke zapanjujuće statističke podatke:

Tokom 1951. godine, u relativno pokornoj Čehoslovačkoj, u koncentracione logore je bilo zatvoreno preko 100.000 ljudi (uključujući više od 6.100 svještenika, kaluđera i kaluđerica), dok su krvave unutarpartijske čistke rezultirale likvidaci-jom najistaknutijih partijskih rukovodilaca. U Poljskoj, slamanje oružanog otpora komunističkoj vlasti rezultiralo je s oko 45.000 mrtvih, uz približno 5.000 likvidiranih različitih političkih protivnika. Ovome se mora dodati nepoznat broj - ali koji zasigurno iznosi više desetina hiljada - onih koji su bili deportovani u sovjetske koncentracione logore i koji se nikad nijesu vratili.

Poljski komunistički režim je bio posebno riješen da iskorijeni sve znake i simbole nezavisnog političkog rukovodstva. Uz aktivnu pomoć savjetnika sovjetske tajne policije, poljski režim je usredsrijedio najveći dio svog nasilja na preživjele lidere antifašističkog pokreta otpora, naročito na bivše zapovjednike i oficire Otadžbinske armije, najveće tajne organizacije u Drugom svjetskom ratu. Oni su bili izloženi posebnoj surovosti, a montirani procesi su bili smišljeni da ih žigošu kao nacističke "saradnike". Tokom dugih i često nasilnih ispitivanja, čiji je cilj bio da se iznude priznanja, neki od njih su bili prekrivani uzorcima kukastih krstova isječenim iz novina. Drugi su smišljeno držani u ćelijama s licima osuđenim na smrt pod optužbom da su nacistički ratni zločinci.

Putem ovog golemog i organizovanog nasilja, komunističke vođe su uspjele da nametnu novi totalitarni sistem sovjetskog tipa u Istočnoj Evropi. Oni su satrli postojeća društva i tako učinili mogućim stvaranje novog društvenog i političkog poretka. Ali bi bilo pogrešno vidjeti u organizovanom teroru karakteristike svakodnevne stvarnosti pod totalitarnim sistemom. Intenzivni i široko rasprostranjeni teror je bio korišćen i kao sredstvo društvenog preustrojstva i kao oruđe za konačnu uspostavu sistema. Ali, jednom ustanovljen, taj sistem postaje obilježen sveprožimajućom i sitnom birokratizacijom svih vidova normalnog života. To je bio slučaj u mjeri i na način koji površni posmatrač sa pluralističkog i demokratskog Zapada nije mogao da razumije.

U Istočnoevropskom reporteru (t. 2, br. 3, 1987), čehoslovački disident, Vaclav Havel, iskazao je više nego dobro suštinu komuni-stičkog sistema koja je proizašla iz sistematske i nemilosrdne primjene terora: "Totalitarizam je nešto što čovjek mora iskusiti iz prve ruke. To je nešto što je nevidljivo iz daljine... U našem sistemu, nasilje je prije duhovno nego fizičko. Drugim riječima, prikriveno, tajno. Život ovdje strancima djeluje sasvim normalno. Možete vidjeti ljude kako šetaju ulicama, idu u kupovinu - na površini ništa ne izgleda pogrešno i nema znakova masakra. Nasilje našeg sistema nikada neće uočiti turista ili posjetilac."

Havel je išao na to da ukaže da bi Zapadnjaci, da bi iskusili ugnje-tavanje sistema, morali da žive pod njim, da stalno budu "na milosti svemoćne birokratije, tako da za svaku sitnicu moraju da se obrate jednom ili drugom činovniku. Onda bi utvrdili postepeno razaranje ljudskog duha, osnovnog ljudskog dostojanstva... Ljudi žive svoje živote u stanju stalnog poniženja. To su karakteristike totalitarnog sistema koje niti mogu biti snimljene televizijskim kamerama niti lako biti objašnjene posjetiocima. Da bi se sagledale one moraju da se iskuse."

Nevolje koje je Istočnoj Evropi nanio sistem sovjetskog tipa doveo je do uspona nove vladajuće klase, one koja je sve dugovala komu-nizmu uopšte a sovjetskoj vlasti posebno. Uz to, što je ona uživala manju društvenu podršku, to je više nastojala da se poistovjeti sa Sovjetskim Savezom, njenim pokroviteljem i zaštitnikom. Moskva je mogla da računa na odanost, zapravo servilnost, onih čiji je opstanak tako neposredno zavisio od Kremlja. Lični interes, kao i ideologija, tako su stvorili tijesnu vezu lojalnosti i zavisnosti, sa Staljinom obogotvo-renim na vrhu disciplinovane piramide vlasti.

Ali prividna spoljašnja kohezija sovjetskog bloka je prikrivala ispod toga unutrašnju krhkost novih režima. Ta krhkost je izbila na površinu ubrzo pošto je Staljin umro. Do početka pedesetih godina, sjaj privida marksističko-lenjinističke grandiozne simplifikacije bio je već počeo da se rastače pred surovom stvarnošću. Ograničeno početno oduševljenje komunizmom je u velikoj mjeri izblijedilo pošto je puzajuća svijest o mnogo bržem oporavku Zapadne Evrope dovela do otriježnjenja i ogorčenja. Uz to, iznenadni nestanak Staljina 1953. lišio je sovjetsko rukovodstvo golemog i zastrašujućeg ličnog obilježja.

Čim su se unutar kremaljskog rukovodstva javili politički raskoli i čim su sovjetske vođe stale da se upliću u staljinističko nasljeđe, u Isto-čnoj Evropi su naglo nikle krize. Ustanak do kog je došlo u Istočnoj Njemačkoj 1953, praćen silnom političkom nestabilnošću u Poljskoj i opsežnim nasiljem u Mađarskoj 1956, zasigurno bi doveli do kraha komunizma u čitavoj Istočnoj Evropi da nije bilo neposredne sovjetske vojne intervencije.

Čak i u zemlji koja je u početku bila naklonjena Moskvi kakva je Čehoslovačka, iskustvo sa sistemom sovjetskog tipa je dovelo do potpunog otriježnjenja. Praško proljeće 1968. godine, koje je ugušila sovjetska armija, pokazalo je istrajnu nevoljnost naroda da prihvati politički i društveno-ekonomski sistem tako izričito izveden iz tuđe tradicije. Sovjetska vojna okupacija je zauzvrat dalje dramatizovala stanje istrajne zavisnosti i status marioneta istočno-evropskih komunističkih režima.

Sasvim očekivano, neprijateljstvo je najviše ojačalo u grupi država s najdubljim kulturnim vezama sa Zapadnom Evropom: Istočnoj Njemačkoj, Čehoslovačkoj, Mađarskoj i Poljskoj. Sovjetizacija je za njih značila grubi prekid i sa njihovom političkom i kulturnom prošlošću. Za kratko vrijeme, čak i istorija i tradicija mogu biti potisnute i protjerane s površine društvenog života. Geopolitička doktrina zasnovana na dominaciji kroz preovlađujuću silu, kao što je Brežnjevljeva doktrina, može da odredi spoljnu granicu neslaganja, stvarajući privid stabilnosti pa čak i podstičući spoljašnji izgled pomirenosti sa sudbinom.

Za kratko vrijeme, isto tako, kulturni život može da poprimi spoljašnje oblike doktrinarne naklonosti pa mogu da zanijeme čak i nacionalne aspiracije. Ispod svega toga, međutim, srdžba, frustracija i nada nastavljaju da kipe, iščekujući priliku da se ponovo potvrde.

Uspješne sovjetske vojne intervencije su naučile Istočnoevropljane da direktan izazov sovjetskoj nadmoći i njihovim komunističkim sistemima neće uroditi plodom. Zapad im neće priteći u pomoć. Njihove zastrašene komunističke elite će zatražiti sovjetsku pomoć. A imperijalni sovjetski vlastodršci će primijeniti silu da ih savladaju.

Prema tome, moraće da se primijene posrednije i strpljivije metode. Transformacija bi morala da dođe iznutra, da poprimi bitno mirnodopske oblike, da se sve odigra postepeno. U određenom smislu, strategija istorijske prikrivenosti bi morala istrajno da se slijedi. Da bi bila uspješna, morala bi da uključi barem dio vladajuće klase i da povuče za sobom izvjesnu neformalnu saradnju s predlagačima promjena u graničnim istočnoevropskim državama. Ona bi isto tako morala da iskoristi priliku mogućih raskola unutar sovjetskog rukovodstva.

Riješenost Moskve da upotrijebi oružje, ako bude neophodno, da bi održala komunizam na vlasti u Istočnoj Evropi, imala je dalje neočekivane posljedice. To je očigledno umirilo čak i najslabije komunističke elite, kao što je ona u Poljskoj, da Kremlj neće dozvoliti njihovim srditim narodima da se uspješno pobune protiv njih. To je, sasvim prirodno, poslužilo da ojača osjećaj lične i političke sigurnosti domaćih komunista. U isto vrijeme, pretjerani osjećaj sigurnosti elite imao je neobičan uticaj na smanjenje jaza između takvih elita i njihovog naroda.

Njegujući pojačan osjećaj da vladari i podanici dijele istu sudbinu, elite su postale podložnije uticaju zova duboko doživljenih nacionalnih težnji. Postavši politički ušančenija i osjećajući se istorijski samosvjesnija, komunistička vladajuća klasa je postepeno postala nacionalno servilnija.

Staljinistički period je, uz to, bio prekratak da bi potpuno preorao istočnoevropska društva, da bi izbrisao njihov osjećaj kulturnog i nacionalnog identiteta, da bi uništio njihove osobene političke tradicije. Vremenom, ali promjenljivim intezitetom, osjećaj posebnosti sve više izbija na površinu na uštrb sovjetske kontrole. U Istočnoj Njemačkoj, on se usredsredio na povećanu težnju za uspostavljanjem bližih ljudskih veza s ostatkom Njemačke. U Rumuniji je imao za posljedicu pojavu fanatične i lične diktature koja je na mnogo načina podsjećala na predratnog rumunskog fašistu Irona Guarda.

U Mađarskoj se usredsredio na energične napore da se promoviše decentralizovaniji privredni sistem i postepeno ostvarenje društveno-privrednih veza sa susjednom Austrijom. Čak i u krajnje lojalnoj Bugarskoj je poprimio oblik ambicioznog programa za postizanje značajnije ekonomske uloge. Jedino je u obezduhovljenoj Čehoslo-vačkoj, poslije sovjetske okupacije iz 1968. godine izgledalo da tokom Brežnjevljevskih godina preovladava tiha rezignacija.