Feljton

Stogodišnjica ujedinjenja Srpske pravoslavne crkve (5)

Skrivena istina o ubistvu patrijarha

Svečano proglašenje obnovljene patrijaršije 1920. godine održano je u sabornoj dvorani Patrijaršijskog dvora u Sremskim Karlovcima, koja je za tu priliku bila posebno ukrašena slikama iz novozavetne i nacionalne istorije. Bilo je tu i originalno Miroslavljevo jevanđelje, kao i srebrni pehar kneza Lazara i kneginje Milice. Na stolu, za kojim je sedelo petnaest arhijereja, stajao je krst cara Dušana iz Visokih Dečana. Saborsku odluku o vaspostavljanju Srpske patrijaršije saopštio je mitropolit Dimitrije, a pročitao je tuzlanski mitropolit Ilarion. Svečanost je završena blagodarenjem u patrijaršijskoj crkvi, Sabornom Hramu Svetog Nikolaja u Sremskim Karlovcima. Time je Srpska pravoslavna crkva postala jedna od prvih velikih crkvenih organizacija koja je prilagodila svoju unutarnju svetovnu organizaciju novouspostavljenom svetskom poretku nakon Prvog svetskog rata.

Stevan Zivlak

Ubistvo Patrijarha srpskog Lukijana Bogdanovića, poslednjeg Arhiepiskopa karlovačkog, u septembru 1913, bilo je, danas je izvesno, uvertira u Prvi svetski rat. Ubijen je u okviru priprema Austrougarske za konačan obračun sa Srbijom, a taj zločin je godinama, iako je u pitanju visoki crkveni velikodostojnik, prećutkivan.

Akademik Vasilije Krestić navodi da je patrijarh Bogdanović došao na patrijaršijski presto 1908, posle smrti patrijarha Georgija Brankovića, bio je mađarski državljanin, Mađari su ga i postavili i podržavali kao čoveka od poverenja. Međutim, u balkanskim ratovima dokazao je da nije mađarofil. Uz njegovu pomoć i blagoslov otpremana je ogromna pomoć Srba iz Ugarske braći preko Save i Dunava.

To je jedna od stvari koju bečki dvor nikako nije mogao da mu zaboravi. Od njega je, zbog lakše kontrole, traženo i da sedište patrijaršije iz Sremskih Karlovaca premesti u Budim, što je odbio. Takođe mu nije oprošteno što je za episkopa budimskog izabran Georgije Zubković, a ne ugarski favorit Georgije Vidicki.

Priča o patrijarhovoj smrti počinje u leto 1913. godine, kada je pošao na lečenje u Joakimovu banju, blizu Karlsbada, odakle je produžio u Badgaštajn.

Srpska pobeda u balkanskim ratovima remetila je ravnotežu i planove Austrougarske. Patrijarh je pošao kod cara u Beč da objasni razloge svoje podrške i pomoći Srbima, i usput svratio u banju na odmor. Ugari su odlučili da ga likvidiraju. Postoje dokazi da su ga ubila dva policajca na mostu. Jedan mu je išao u susret spreda, drugi otpozadi. Završio je u potoku, navodi Vasilije Krestić.

Patrijarh je, 2. novembra, sahranjen u Sremskim Karlovcima, ispod oltara Gornje crkve. Car Franjo Josif je na sahranu poslao carskog i kraljevskog podmaršala Adolfa barona Remena-Barenfelda, a srpski kralj generala Božu Jankovića.

Po rečima akademika Krestića, Srbija je dužna da se brani od pokušaja prekrajanja istorije i da publikuje sva dokumenta koja dokazuju njenu nevinost. Međutim, iza nemačke istoriografije, baš kao i iza njihove ekonomije, stoji daleko više novca. „Oni su do sada objavili više od 200 knjiga, dok smo mi jedva dobili pare da objavimo svoju građu. Srbija i tu kasni jer su sve sile već objavile svoju diplomatsku građu 1903-1914, koja pokazuje njihovu ulogu u predvečerje rata „ kaže Krestić.

Događaj je rasvetljen 1922. kada je arhimandrit Georgije Vidicki u „Patrijaršijskom glasniku" obznanio nove činjenice. On je jula 1913. boravio u Karlsbadu. Tada ga je na poverljiv razgovor pozvao jedan neimenovani mađarski grof, koji je pretpostavljao da je Vidicki, posle neuspelog imenovanja za budimskog vladiku, neprijateljski raspoložen prema patrijarhu Lukijanu. Grof mu je poverio planove grupe ugarskih političara da po svaku cenu Lukijana Bogdanovića onemoguće, „moralno ili fizički", da dalje obavlja dužnosti.

Ideja je bila da se ovim ubistvom srpski korpus u Austrougarskoj obezglavi i odvoji od Srbije, posebno zato što je bilo dosta Srba među oficirima. Srbija je posle balkanskih ratova postala mala regionalna sila, koja se širila na jug. S druge strane Save i Dunava radilo se na pokatoličenju i mađarizaciji srpskog življa. Veliki su bili pritisci i na srpsku crkvenu autonomiju, smatra istoričar Žarko Dimić.

Karlovačka patrijaršija je čvrsto organizaciono okupljala oko sebe pravoslavne narode na Balkanu i podržavala njihovu težnju za izgradnjom nacionalne države Južnih Slavena. To je bio veliki problem za narasle kolonijalne apetite Nemačke carevine i Austrougarske, koji su jedini pravac svojih kolonijalnih osvajanja i ekspanzionističkih težnji videli upravo prodor na jug preko reke Save i Dunava i dolazak do Bosfora i Dardanela. U tome im je velika smetnja bila upravo Karlovačka patrijaršija koja je organizujući u kontinuitetu ogromnu pomoć u novcu, dobrovoljcima , oružju, hrani i opremi svojoj braći južno od Save i Dunava, presudno pomogla Prvi i Drugi srpski ustanak i Balkanske ratove te omogućili izrastanje nezavisne Srbije u regionalnu silu na Balkanu.

Akademik Krestić dodaje da je priča o Lukijanu Bogdanoviću dugo bila „namerno zaboravljena", jer su vlasti posle Drugog rata pokušale ideološki da obezvrede crkvu, koja je u to vreme bila ne samo verski, no i nacionalni stub društva. Zato je značajno da se šira javnost, a posebno s obzirom na nemačke i austrijske pokušaje revizije istorije, obavesti i o ovom događaju.

Uticaj vladike Nikolaja

Neizmerna je uloga Svetog Nikolaja Velimirovića u Ujedinjenju Srpske pravoslavne crkve.

O njegovom životu i obimnom bogoslovskom naučnom delu je mnogo govorio i pisao episkop šabački Lavrentije, koji je sačuvao i učinio dostupnim čitaocima naučni opus Svetog Nikolaja, ovom prilikom nećemo mi ponavljati te poznate činjenice.

Malo je poznata uloga Svetog Nikolaja u burnim istorijskim zbivanjima kao i njegovom neprocenjivom delovanju u vezi Ujedinjenja Srpske pravoslavne crkve i stvaranja Kraljevine.

Nikola je u mladosti, kao izuzetno nadaren, talentovan i zadojen pravoslavljem, bio izabran od strane Crkve da sa drugim pitomcima, državnim stipendistima, pođe na dalje školovanje, studiranje u Evropi, na starokatoličkom fakultetu u Bernu, a zatim je prošao studirajući i Nemačku i Englesku, a nešto kasnije i Rusiju.

Studije u Bernu Nikolaj je, u 28. godini, okončao doktoratom iz teologije, odbranivši disertaciju pod naslovom „Vera u Vaskrsenje Hristovo kao osnovna dogma Apostolske Crkve" . Sledeću 1909. godinu Nikola je proveo u Oksfordu, gde je pripremao doktorat iz filosofije i zatim ga u Ženevi, na francuskom, i odbranio („Filosofija Berklija").

Vrativši se iz Evrope Nikolaj se, u jesen 1909, razboleo od dizenterije i u bolnici ležao oko šest nedelja. On se uskoro monaši u manastiru Rakovici i postaje jeromonah Nikolaj (20. XII1909).

Pre no što je postao suplent u Bogosloviji, upućen je od mitropolita Srbije Dimitrija u Rusiju, gde je proveo godinu dana, najviše putujući po širokoj Rusiji i upoznajući njen crkveni život, dušu ruskog čoveka i njegove svetinje. Za to vreme napisao je i svoje prvo veće delo, studiju „Religija Njegoševa".

Narodni rad Nikolajev se intenzivirao kada je Srbija započela ratove za oslobođenje i ujedinjenje Srpskog i ostalih jugoslovenskih naroda. U sudbonosnim danima ratova, od 1912. do 1918. godine, Nikolaj kao srbski patriota aktivno učestvuje.

Aprila meseca 1915. godine Srpska vlada je uputila Nikolaja u posebnu misiju u anglosaksonski svet iz Niša u Ameriku i Englesku (gde je ostao do aprila 1919) u cilju rada na nacionalnoj srpskoj i jugoslovenskoj stvari. To je bio dalekovidan veoma uspešan potez srbskih vlasti. On je po Americi, i zatim Engleskoj, držao brojna predavanja: u crkvama, univerzitetima, hotelima i po drugim ustanovama, boreći se na taj način za spas i ujedinjenje Srba i južnoslovenskih naroda. Već avgusta 1915. godine on je na velikom zboru u Čikagu objedinio i pridobio za jugoslovensku stvar (program Jugoslovenskog odbora) veliki broj naroda i sveštenstva, i to ne samo pravoslavnog, nego i rimokatoličkog, unijatskog i protestantskog, koji su tada javno izrazili želju za oslobođenjem i ujedinjenjem sa Srbijom. Veliki broj dobrovoljaca iz Amerike otišao je tada na Solunski front, ispravno je izneto mišljenje engleskog načelnika armije da je „otac Nikolaj bio treća armija" za srpsku i jugoslovensku stvar, jer je njegov doprinos tada bio dragocen. Nikolaj je u ovo vreme iznosio i ideju o ujedinjenju svih hrišćanskih crkava, zalažući se za ekumenski dijalog. Posebno je produbio i učvrstio odnose sa Anglikanskom i Episkopalnom crkvom, kao i raznim protestantskim denominacijama širom anglosaksonskog sveta, uspostavio odnose sa visokim slojevima, političarima, verskim dostojanstvenicima, institucijama i intelektualcima. Pomagao je grupu naših studenata u Oksfordu, gde je jedno vreme i predavao.

Politika i diplomatija

Po završetku rata, dok je još bio u Engleskoj, izabran je (12/25. marta 1919) za episkopa žičkog, odakle je ubrzo, krajem 1920, premešten u Ohridsku eparhiju. Tih godina slan je u mnoge crkvene i narodne misije: u Atinu i Carigrad, u Svetu goru, u Englesku i Ameriku. Nikolaj je učestvovao i na konferencijama za mir, na ekumenskim crkvenim susretima i skupovima, na konferencijama Hrišćanske zajednice mladih u svetu, na Svepravoslavnim konsultacijama.

Kao episkop žički bio je član Sabora episkopa koji su aktivno učestvovali u stvaranju uslova za ujedinjenje srbske Crkve. Pregovaračke sposobnosti i veliki međunarodni ugled Svetog Nikolaja Velimirovića su doprineli da veoma brzo SPC ostvari potpunu nezavisnost od Vaseljenske patrijaršije koja se tada silom istorijskih prilika nalazila pred gašenjem u izuzetno teškim okolnostima, kao i napravi potrebna distanca od ruskog pravoslavlja koje je takođe bilo u teškim neprilikama, sa druge strane obnovljene su stare istorijske veze sa jerusalimskim, antiohijskim i aleksandrijskim patrijarhatima.

Obzirom na istorijske prilike, saradnja u spoljno političkim poslovima SPC bila je u osloncu na Anglikansku crkvu Velike Britanije, na čemu je radio i pre ujedinjenja Nikolaj Velimirović, kome je to i kasnije bio jedan od poverenih poslova.

Ključna uloga Svetog Nikolaja je bila u izboru arhiepiskopa Beogradskog i mitropolita Srbije Dimitrija za prvog patrijarha srbskog nakon ujedinjenja.

Zakonodavni odbor Sabora Ujedinjenja sastao se 3/16. septembra 1920. godine. Bili su prisutni arhijereji: Mitropolit beogradski Dimitrije, Episkopi Georgije temišvarski, Kiril zahumsko-raški, Nikolaj žički ( Velimirović ) i Ilarion vikarni. Tom prilikom raspravljalo se veoma detaljno o tome da li je potreban izbor patrijarha.

Zakonodavni odbor je postavio ključno pitanje da li je, posle izvršenoga ujedinjenja oblasnih Crkava u jednu višu crkvenu oblast i posle podizanja takve ujedinjene Crkve na stepen Patrijaršije, uopšte potreban izbor patrijarha.

Zaključeno je: „Da se Njegovo Visokopreosveštenstvo G. Dimitrije kao Arhiepiskop Beogradski i Mitropolit Srbije proglasi Patrijarhom Srpske Crkve, i da se umoli G. Ministar Vera da ovu odluku unese u Minstarski Savet i ishodi Kraljev Ukaz".

U obrazloženju zaključka navedeni su primeri u crkvenoj istoriji kada „po odredbama svetih kanona osnivanje najviše crkvene oblasti u jednoj državi odnosno u njezinoj najvećoj oblasti biva tako, da se katedra prestonice odnosno metropole najveće oblasti podiže na najviši jerarhijski stupanj". Naveden je primer uzdizanja episkopske katedre u Carigradu, Aleksandriji i Antiohiji na stepen patrijaršije.

U nastavku je zaključeno: „Slično tome se postupalo i kod osnivanja nacionalnih avtokefalnih oblasti u svima pravoslavnim državama. Tako su uzdignute katedre na stupanj avtokefalne Arhiepiskopija u prestonim gradovima Atine za Crkvu u Kraljevini Grčkoj, u Beogradu za crkvu u Kraljevini Srbiji, na Cetinju za crkvu u Crnoj Gori, u Bukureštu za Rumunsku, u Sofiji za Bugarsku, a u Rusiji dignut je arhijerejski presto druge prestonice u Moskvi na stupanj Patrijaršije.

I u staroj Srpskoj Crkvi katedra poglavara Crkve, Arhiepiskopija Pećska dignuta je bila na Patrijaršiju, kako pod Joanikijem kod osnivanja, tako i pod Makarijem kod obnovljenja srpske patrijaršije".

Namera je bila jasna, na žalost Vlada Kraljevine je insistirala da se ipak održi izborni Sabor, što je učinjeno, ali na način da je G.Dimitrije izabran za Patrijarha a prvobitna namera Zakonodavnog odbora potvrđena i na ovaj način. To je bio prvi nesporazum sa vlastima, neslaganja će se nastaviti i pojačavati što će dovesti do Konkordatske krize u kojoj je Sveti Nikolaj takođe aktivno učestvovao, braneći interese Pravoslavlja na prostorima Kraljevine Jugoslavije.

Njegova pastirska služba u Ohridskoj eparhiji od 1920. do 1931. godine i potonjoj Ohridsko-bitoljskoj eparhiji od 1931. do 1936. godine, bila je presudna da se južni srbski krajevi vrate pod jurisdikciju obnovljene Pećke patrijaršije bez trzavica. U Žičku eparhiju će biti konačno vraćen 1936. godine, po želji Arhijerejskog sabora i naroda.

Kao episkop ohridski i žički, u obnovljenoj Pećkoj Patrijaršiji, Nikolaj razvija svoju punu i pravu delatnost u svim pravcima crkvenog i narodnog života, ne zanemarujući pritom ni svoj bogoslovsko književni rad. Posebno je na Vladiku Nikolaja delovao drevni Ohrid, i Sveta gora, koju je Vladika svakog leta redovno posećivao. Sveta gora i dela Svetih Otaca, koja je u ovo vreme Nikolaj naročito mnogo čitao i proučavao, izvršili su na njega trajni uticaj. Na Bitoljskoj bogosloviji je sarađivao sa Jovanom Šangajskim i Justinom Popovićem. Drugi je često pomagao i pisao pohvalno o bogomoljačkom pokretu koji je vodio Nikolaj i bio satrudnik na misionarskom polju sa izbeglim pravoslavnim Rusima, ispred Oktobarske revolucije.

Nikolaj je iz Ohrida i Žiče razvio i mnogostranu međucrkvenu delatnost. Tako je učestvovao 1930. godine na Predsabornoj konferenciji Pravoslavnih Crkava u manastiru Vatopedu. Zatim je radio na obnovi opštežiteljnog načina života u manastiru Hilandaru. Bivao je često na međunarodnim susretima mladih hrišćana u svetu i na više ekumenskih susreta i konferencija u svetu. Nastojao je da održava dobre odnose sa Bugarskim i Grčkim pravoslavljem, kao i dobre međuverske odnose u predratnoj Jugoslaviji.

Nikolaj je bio umešan i u poznatu „ Konkordatsku borbu" kada je iznenada i misteriozno preminuo Patrijarh srpski Varnava. Ostao je između ostaloga poznat Nikolajev telegram i Otvoreno pismo „Gospodinu dr Antonu Korošecu, Ministru unutrašnjih poslova" (avgust 1937) u kojem se žali na „pandurski kurjački napad 19. jula na mirnu pravoslavnu litiju pred Sabornom crkvom u Beogradu" i na gonjenje i hapšenje mnogih nedužnih pravoslavnih sveštenika i vernika širom Jugoslavije.

Uloga Nikolaja Velimirovića u spašavanju Ruske zagranične pravoslavne crkve, njenom vaspostavljanju sedišta u Sremskim Karlovcima, dovođenju generala Vrangela, ruske vojne i carske aristokratije, episkopata i članova jerarhije, ruske inteligencije i njihovo uklapanje u život Kraljevine je bio veoma velik i doprineo spašavanju ruskog pravoslavlja od potpunog uništenja.

Značajna su nastojanja Svetog Nikolaja da se težnje arhijereja konačno ostvare i vaspostavi simfonija između pravoslavne monarhije i pravoslavne crkve u pravoslavnoj kraljevini . Na žalost ta pregnuća nisu ispunjena, Kraljevina Jugoslavija sa aspekta SPC nije ispunjavala te uslove do kraja.

Od samog ujedinjenja pa do početka Drugog svetskog rata, putevi SPC i Kraljevine su se mnogo puta razilazili, nepoverenje i nerazumevanje je bilo sve veće, vrhunac je bila tkzv. Krvava litija uoči Drugog svetskog rata.

Sa druge strane, u tom periodu, međunarodni položaj SPC je izuzetno ojačan, ona je presudnu ulogu odigrala u smirenju međugrčkih pravoslavnih sukoba, u spasavanju ruske zagranične crkve odnosno ruskog pravoslavlja od komunističkog istrebljenja, a posebno u jačanju saradnje sa anglikanskom crkom, starokatolicima u Evropi, i sa ostalim evropskim protestantskim crkvama.

Te međunarodne veze koje su stvorene zahvaljujući pre svega Svetom Nikolaju su mnogo pomogle Srpskoj pravoslavnoj crkvi da opstane pod terorom fašizma i komunizma, omogućile brz razvoj naših eparhija u dijaspori, okupljanju političke, kasnije ekonomske emigracije, i čuvanju srpskog pravoslavlja, kulture, tradicije, jezika i običaja kod raseljenog naroda srbskog. Stvorena je moćna globalna svetosavska organizacija prisutna na svim kontinentima, visoko cenjena kod verujućeg naroda koja je sačuvala sabornost, narodni karakter, autokefalnost , apostolski karakter jerarhije, kao i svetosavlje kao temelj jedinstva.

Crkva u Bosni i Hercegovini

Bosna se vekovima smatrala sastavnim delom srpske nacionalne celine. Tokom XIII veka Bosna se organizovala kao jedna od srpskih država zapadno od reke Drine. Srpska crkva u bosanskoj državi bila je u kanonskom i duhovnom jedinstvu sa srpskom crkvom u Srbiji.

Od 1326. godine u sastavu te crkve nalazi se Humska eparhija koju je osnovao Sveti Sava 1220. godine. Kada je Tvrtko I 1373. godine proširio političku vlast nad jednim delom Raške, u sastav Srpske Crkve u Bosni došla je i druga Svetosavska eparhija - Dabarska. Posle izumiranja dinastije Nemanjića, Tvrtko se pojavio u ulozi obnovitelja srpskog kraljevstva. Kao potomak srpske dinastije Nemanjića, unuk ćerke srpskog kralja Dragutina, a pripadajući u isto vreme bosanskoj porodici Kotromanića, Tvrtko I se smatrao legitimnim naslednikom i bosanskih banova i srpskih kraljeva. On se zato krunisao sugubim (dvostrukim) vencem kao simbolom dveju država kojima vlada. Krunisanje je izvršio dabarski mitropolit sa monasima na Mitrovdan 1377.godine u „srpskoj zemlji", u manastiru Mileševi.

Slabljenjem centralne vlasti u Bosni omogućeno je da početkom XV veka dođe do naglog uspona tri vlasteolske porodice (Kosače, Pavlovići, Hrvatinići) i do formiranja njihovih oblasti u zasebne celine kojima su samostalno vladali. Oblast Hrvatinića prostirala se u zapadnoj Bosni, od reke Sane pa do Neretve. Zemlje porodice Pavlovića obuhvatale su prostor od Dobruna na istoku do Vrhbosne na zapadu, s centrima Borač i Olovo. Oblast porodice Kosača proširio je vojvoda Sandalj Hranić, a još više učvrstio njegov sinovac Stefan Vukčić. Njegovu oblast su činile zemlje koje su ranije bile u sastavu srpske države, tj. teritorije od Lima, desne pritoke Drine, do Neretve. Kada je bio na vrhuncu svoje moći, Stefan Vukčić Kosača je 1448. godine uzeo titulu "hercega od svetog Save", a njegovo teritorija je prozvana Vojvodstvo svetog Save. Za njegovo ime vezuje se postanak imena Hercegovina. Humska Eparhija, čije su se granice uglavnom poklapale sa granicama Hercegovine, počela se od tada nazivati Hercegovačkom.

Bosanska srednjovekovna država propala je 1463. godine padom pod tursku vlast. Hercegovina se održala još neko vreme. Srpska crkva u Bosni i Hercegovini došla je pod upravu Ohridske arhiepiskopije. Iako pod tuđom političkom i duhovnom vlašću, srpski monasi neguju pismenost, prepisuju stare i prevode nove knjige različite bogoslužbene sadržine. Uz to, na ovom području niču prve srpske štamparije, u Goraždu i u manastiru Mileševi. Srpski episkopi nisu se mirili sa nekanonskim širenjem duhovne vlasti Ohridske arhiepiskopije. To pokazuje i pokušaj smederevskog mitropolita Pavla u prvoj polovini XVI veka da obnovi Pećku patrijaršiju. Za njegovo ime vezuje se hirotonija episkopa Teofana; Zvornička eparhija u severoistočnoj Bosni, osnovana je još u XIII veku, za vreme kralja Dragutina. Pošto je pokušaj smederevskog mitropolita Pavla završen neuspehom, stanje je ostalo nepromenjeno do obnavljanja Pećke patrijaršije.

Pećka patrijaršija je obnovljena 1557. godine, u njen sastav ulazi i Srpska crkva u Bosni i Hercegovini. Dabarski mitropolit (od sada se naziva dabrobosanski) postao je egzarh pećkog patrijarha za Dalmaciju, „egzarh sve Dalmacije". Sedišta mitropolita bila su po raznim manastirima, dok na kraju mitropolit Melentije Umiljenović (1713-1740) nije preneo sedište u Sarajevo, od kada se ova mitropolija počinje nazivati i Sarajevskom. Posle mitropolita Melentija, pa do dolaska Grka Fanariota nakon ukidanja Patrijaršije 1766, na tronu Sarajevskih mitropolita su se izmenili: Gavrilo II Mihić Mihailović (1741-1752); Pajsije Lazarević (1752-1759) i Vasilije Jovanović-Brkić (1759-1763).

Hercegovačka mitropolija se jedno vreme delila na dve eparhije. Hercegovačka ili Trebinjska sa sedištem u manastiru Tvrdošu i Limska ili Poluhercegovačka sa sedištem u manastiru Sv. Petra na Limu. Obe eparhije su 1739. godine spojene u u jednu, Zahumsko-hercegovačku. I zahumsko-hercegovački episkopi su menjali sedišta dok Arsenije II Jovanović-Palikuća (1751-1763) nije preneo sedište u Mostar, otkada se ova eparhija počinje nazivati Mostarskom. Neki od hercegovačkih episkopa birani su za patrijarhe obnovljene Pećke patrijaršije (Antonije 1571-1575; Savatije 1587), a neki su aktivno učestvovali u ustancima za oslobođenje od Turaka (mitropoliti Visarion i Silvestar).

U to doba, Otomanska imperija je dala velike privilegije Srpskoj crkvi u Bosni i Hercegovini, koji su u vreme druge Pećke patrijaršije, odlukama turske vlasti zadobili jurisdikciju, duhovnu i svetovnu ne samo nad srpskim narodom već i nad rimokatolicima.O tome svedoči ferman sultana Ahmeda iz 1693. godine, dat mitropolitu Simeonu a iz 1731. godine ferman sultana Mahmuda I., izdat patrijarhu Arseniju IV.. U fermanu sultana Mahmuda se kaže: „A tako isto i sveštenstvo i latinske crkve u Bosni, po kanonu i njenim nevaljalim zakonima i vjeri poganoj, da ga za svoga patrijarha priznaju i da slušaju njegove rječi, koje se tiču njihove vjere, i njemu se obraćaju za sve stvari, koje se tiču zakona". Ti fermani se nalaze u Manastiru Duži koji je bio sedište vladičanstva hercegovačkog sve do ukidanja Pećke patrijaršije.

Ukidanjem Pećke patrijaršije 1766. godine Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini došla je nasilno pod jurisdikciju Carigradske patrijaršije. Od tada su na eparhijama u Bosni i Hercegovini episkopi bili Grci. Prvi Grk mitropolit sarajevski bio je Danilo, koji se pominje 1769, a poslednji Antim (1874-1880).

Život srpskog naroda u Bosni i Hercegovini pod turskom vlašću bio je težak. Zbog nasilja turskih vlasti dignuto je tokom XIX veka nekoliko srpskih ustanaka. Ustanak u istočnoj Hercegovini 1875. godine (Nevesinjska puška) i Oslobodilački ratovi 1876-1878. godine završeni su Berlinskim kongresom 1878. godine. Bosna i Hercegovina je dobila novog gospodara, umesto Turske, Austro-Ugarsku.

Novi gospodari su izdali proklamaciju da će biti zaštićen život, imovina i vera svih stanovnika. Ali to je bilo samo mrtvo slovo na papiru. Nastojali su da izmene dušu ove zemlje i njenog naroda. Koristili su verske podele u cilju dalje dezintegracije srpskog etničkog korpusa, kao što se to čini na ovim prostorima i danas. Tu politiku pravdali su borbom protiv stvaranja navodne velike Srbije. Srbe u Bosni i Hercegovini posebno je pogađala rimokatolička propaganda kojom je rukovodio nadbiskup Štadler. Da bi prozelitizam imao više uspeha, tolerantni bosanski franjevci su zamenjeni jezuitskim redom. Nudili su čak i srpskim episkopima da prime uniju. Zabranjivane su srpske škole i upotreba ćirilice, nastojalo se da se bogoslužbene knjige donete iz Rusije zamene onim štampanim u Monarhiji.

(U sledećem nastavku: Uloga mitropolita Mitrofana Bana)