Feljton

Stogodišnjica ujedinjenja Srpske pravoslavne crkve (8)

Diplomatska čudesa vladike Nikolaja

Svečano proglašenje obnovljene patrijaršije 1920. godine održano je u sabornoj dvorani Patrijaršijskog dvora u Sremskim Karlovcima, koja je za tu priliku bila posebno ukrašena slikama iz novozavetne i nacionalne istorije. Bilo je tu i originalno Miroslavljevo jevanđelje, kao i srebrni pehar kneza Lazara i kneginje Milice. Na stolu, za kojim je sedelo petnaest arhijereja, stajao je krst cara Dušana iz Visokih Dečana. Saborsku odluku o vaspostavljanju Srpske patrijaršije saopštio je mitropolit Dimitrije, a pročitao je tuzlanski mitropolit Ilarion. Svečanost je završena blagodarenjem u patrijaršijskoj crkvi, Sabornom Hramu Svetog Nikolaja u Sremskim Karlovcima. Time je Srpska pravoslavna crkva postala jedna od prvih velikih crkvenih organizacija koja je prilagodila svoju unutarnju svetovnu organizaciju novouspostavljenom svetskom poretku nakon Prvog svetskog rata.

Stevan Zivlak

Srbi u Kaliforniji su formirali društveno-kulturne organizacije, crkve i škole, zajednice i parohije. Oni su u početku bili ujedinjeni sa Rusima i Grcima i na taj način su bili deo mešovite pravoslavne parohije. Ruskim duhovnicima nije smetalo to što je srpska parohija imala različite običaje od njih kao npr. jezik, tradiciju, krsnu slavu i sl.

Danas, najveći broj Srba u Kaliforniji živi u Los Anđelesu. U Filadelfiji pominje se 1838. godine Srbin Segedinac, Nikola Belan. Obogatio se tamo, prodavao je drago kamenje.

Čikago se smatra srpskim uporištem u Americi.

Tokom 1872. godine u Čikago stiže prvi Srbin, Ivan Vučetić. Prva srpska organizacija u Čikagu, „Obilić", osnovana je davne 1878. godine. Već 1893. godine je održana prva srpska parada u Čikagu na aveniji Mičigen. Mihajlo Pupin je živeo u Čikagu i ostavio trajan trag u životu srpske zajednice. Njegovo zalaganje za srbsku stvar za vreme Prvog svetskog rata je dobro poznato i presudno je uticao svojim ugledom, da njegov rodni Banat ostane u granicama Kraljevine SHS/Jugoslavije, a da pravoslavna crkvena srbska organizacija na tlu Severne Amerike dobije sopstvenu eparhiju 1921. godine, odmah nakon Ujedinjenja.

U Čikagu je srpski jezik četvrti po zastupljenosti, posle engleskog, španskog i poljskog. Upravo u Čikagu, srbskoj prestonici u Sjedinjenim Državama, već 1913. godine, organizovan je Crkveno narodni sabor koji je doneo Odluku da se srbsko misijsko područje u Severnoj Americi izdvoji iz jurisdikcije Ruske pravoslavne crkve i pripoji jurisdikciji Mitropoliji Srbskoj koja je bila autokefalna crkva Kraljevine Srbije.

Ta odluka je pozitivno primljena od Mitropolita i Sinoda, koji su započeli konsultacije sa državnim vlastima Kraljevine Srbije, kao i sa ruskim crkvenim vlastima na koji način bi se izašlo u susret želji i očekivanjima srbske pravoslavne zajednice u Severnoj Americi da imaju sopstvenu eparhiju i svoga srbskog episkopa, kao i da pripadaju jurisdikcijski, duhovno i svetovno srbskom pravoslavlju i svetosavlju.

Treća armija

Aprila meseca 1915. godine Srpska vlada je uputila vladiku Nikolaja Velimirovića u posebnu Misiju u anglosaksonski svet iz Niša u Ameriku i Englesku (gde je ostao do aprila 1919) u cilju rada na nacionalnoj srpskoj i jugoslovenskoj stvari. To je bio dalekovidan potez srbskih vlasti i mitropolita srbskog Dimitrija, koji je već tada vukao dalekosežne poteze, pripremajući ujedinjenje svih srbskih pravoslavnih oblasnih crkvenih organizacija, i u najtežim istorijskim okolnostima po srbsku crkvu, narod i državu, pošalje vladiku Nikolaja Velimirovića u istorijsku misiju. Vladika Nikolaj je po Americi, i zatim Engleskoj, držao brojna predavanja: u crkvama, univerzitetima, hotelima i po drugim ustanovama, boreći se na taj način za spas i ujedinjenje Srba i južnoslovenskih naroda.

Već avgusta 1915. godine on je na velikom zboru u Čikagu objedinio i pridobio za jugoslovensku stvar (program Jugoslovenskog odbora) veliki broj naroda i sveštenstva, i to ne samo pravoslavnog, nego i rimokatoličkog, unijatskog i protestantskog, koji su tada javno izrazili želju za oslobođenjem i ujedinjenjem sa Srbijom. Veliki broj dobrovoljaca iz Amerike otišao je tada na Solunski front, ispravno je izneto mišljenje od engleskog načelnika armije da je „otac Nikolaj bio treća armija" za srpsku i jugoslovensku stvar, jer je njegov doprinos tada bio dragocen. Nikolaj je u ovo vreme iznosio i ideju o ujedinjenju svih hrišćanskih crkava, zalažući se za ekumenski dijalog.

Posebno je produbio i učvrstio odnose sa Anglikanskom i Episkopalnom crkvom, kao i raznim protestantskim denominacijama širom anglosaksonskog sveta, uspostavio odnose sa visokim slojevima, političarima, verskim dostojanstvenicima, institucijama i intelektualcima.

Vrativši se u Srbiju, vladika Nikolaj je predao iscrpan izveštaj mitropolitu, izneo je svoje gledanje na prilike u američkom srbskom pravoslavlju i na zakonodavnom odboru i na saborima arhijereja prilikom rada na ujedinjenju u Srpsku pravoslavnu crkvu. Bilo je nesporno da će taj deo srpskog naroda, koji je već tada brojao stotine hiljada vernika, prvom prilikom biti u kanonskom području Srpske pravoslavne crkve a da će to misijsko područje biti uzvišeno u rang eparhije. Iz razloga oportuniteta, čin osnivanja američke eparhije je ostavljen za vreme posle Ujedinjenja i obavljen je već naredne 1921. godine.

Srpska pravoslavna crkva je 2021. godine proslavila i taj značajan jubilej, stogodišnjicu osnivanja Kanadsko-američke eparhije i njeno ujedinjenje u Srpsku pravoslavnu crkvu. Ovom prilikom treba istaći značaj, nesebičnu pomoć i činjenicu da je rusko pravoslavlje, delujući na američkom kontinentu sa Aljaske koja je nekada pripadala ruskom pravoslavnom carstvu dinastije Romanov, okupilo pod svoje okrilje bratski srbski narod, ali i grčki, cincarski, jermenski, bugarski rumunski i druge, pomoglo im da opstanu i da razviju svoje crkvene opštine te na taj način nesebično pomoglo pravoslavnoj emigraciji da očuva svoj nacionalni, verski i kulturni identitet.

Treba se sa zahvalnošću sećati velike misije koju je Ruska pravoslavna crkva činila za svetsko pravoslavlje na američkom kontinentu u tim vremenima.

Doseljavajući se u Sjedinjene Američke Države, srpski narod je sa sobom doneo i izoštrenu svest o svojoj pravoslavnoj veri i svom nasleđu. Zahvalno prihvatajući američki odnos prema slobodi veroispovesti, sa kojom se tada susreo, hitao je i da podigne crkve, i položi temelje svome novom, zajedničkom domu i životu.

Prva srpska pravoslavna crkva u Americi sagrađena je 1894. godine u gradu Džeksonu, u saveznoj državi Kaliforniji, pod pokroviteljstvom prepodobnog arhimandrita Sevastijana (Dabovića), prvog pravoslavnog sveštenika iz iseljeničke porodice, rođenog u Americi. Crkvu su podigle ruke srpskih rudara sa Zapadne obale, koji su svoj novi hram posvetili Svetom Savi.

Oslanjajući se na postojanu zaštitu Svetog Save, srpski imigranti su se molili očekujući neprestani rast svojih novih zajednica u Sjedinjenim Državama. Nakon toga, podignuta je i crkva u gradu Galvestonu, u saveznoj državi Teksas, a do 1919. godine, podignuto je još 30 crkava u državama: Pensilvaniji, Aljasci, Ilinoju, Indijani, Mičigenu, Kanzasu, Montani i Ohaju, kao i u Kanadi. Pre uspostavljanja Srpske pravoslavne eparhije u Americi i Kanadi 1921. godine, naše parohije bile su pod privremenom jurisdikcijom Ruske pravoslavne mitropolije, po ugledu mladog Rastka, koji je primljen i postrižen u ruskom atonskom manastiru Svetog Pantelejmona. U tome ima velike simbolike, koju rusko pravoslavlje i danas poštuje, baštini i obeležava, treba im biti zahvalni na tome.

Vladika Nikolaj (Velimirović) postavljen je za administratora novoformirane Srpske Eparhije u Severnoj Americi, 1921. godine, kao najzaslužniji za tu dalekosežnu i važnu odluku, uostalom na njoj je intenzivno radio skoro deset godina pre toga. Njega je nasledio sveti Mardarije (Uskoković), čovek nenadmašne žrtve i vizije, koji je 1923. godine postao prvi episkop Eparhije američko-kanadske, Srpske pravoslavne crkve. On će kasnije podići prvi srpski pravoslavni manastir u Sjedinjenim Američkim Državama, u gradiću Libertivilu, u saveznoj državi Ilinoj. Ovaj manastir, posvećen Svetom Savi, u početku je služio kao sirotište, a ubrzo zatim je postao duhovni epicentar cele naše Crkve na ovom kontinentu.

Episkopi u SAD-u

Sledeći isti primer, pojedinci poput Nikole Tesle i Mihajla Idvorskog Pupina, i mnoge druge značajne ličnosti američkog društva, u velikoj meri su osigurali temelje srpsko-američke zajednice. Mihajlo Pupin, kome je ličnost Svetog Save poslužila kao inspiracija u njegovom naučnom radu, istakao se kao veliki dobrotvor manastira Svetog Save u Libertivilu. U Njujorku, sveti vladika Nikolaj, osnovao je Srpski biblijski institut. Kao plodonosan autor, 1951. godine je objavio delo "Život Svetog Save" na engleskom jeziku, koje je, po rečima profesora Veselina Kesića, „delo o čudesnom svecu, koje je napisao čudesni episkop".

Slavnu istoriju Svetosavske crkve na Severnoameričkom kontinentu su posebno obeležila tri kanonizovana srbska sveca iznikla na tom kontinentu: Sveti arhimandrit Sebastijan (Sevastijan) Dabović, koji je prvi rođeni Amerikanac kanonizovan 2015. godine, mošti su mu pohranjene u Džeksonu Kalifornija; Sveti vladika Nikolaj Velimirović, prominentni svetski teolog , koji je kanonizovan 2003. godine i čiji je rad i delo vezano za taj kontinent; i Sveti Mardarije Uskoković koji je bio prvi srbski pravoslavni episkop za Ameriku i Kanadu i koji je kanonizovan 2015. godine.

Sve aktivnosti kao administrator episkop Nikolaj je obavljao uz saradnju sa nadležnim ruskim episkopima, kako bi obezbedio nesmetan razvoj nove eparhije koja je obuhvatala ogromnu površinu Severnoameričkog kontinenta. Od 1923. godine, episkopa Nikolaja zamenjuje kao administrator Patrijarh srbski Dimitrije, koji za svog zamenika postavlja arhimandrita Mardarija Uskokovića, pripremajući ga pažljivo i očinski za budućeg episkopa, koji to postaje 1926. godine.

Prvi Ustav eparhija američko-kanadska dobija 1928.godine, čiji je tekst izmenjen 1939. godine za vreme episkopa Damaskina Grdaničkog. Episkop Damaskin je 1938. godine premešten po svom pristanku na katedru Eparhije američko-kanadske, mnogo je radio na razvoju crkvene prosvete uopšte i po dolasku je razvio sistem nedeljnih crkvenih škola širom Amerike, što je bilo od velikog značaja za našu dijasporu. Po svom pristanku, on 1939. godine odlazi za episkopa banatskog, gde ga zatiče i Drugi svetski rat.

Posle administriranja patrijarha srbskog Varnave i potom episkopa dalmatinskog Irineja Đorđevića, za eparhijskog arhijereja 1940. godine izabran je Dionisije Milivojević.

Procenjuje se da su najnoviji talasi migracije danas na prostore Sjedinjenih Država i Kanade doveli stotine hiljada pravoslavnih Srba, koji sa potomcima stare emigracije broje preko 2,5 miliona srbskih pravoslavnih vernika, lojalnih, vrednih i cenjenih državljana Kanade i SAD, koji igraju izuzetno veliku pozitivnu ulogu u životu tih svetskih sila.

Kralj protiv Crkve

U Kraljevini Srbiji, početkom dvadesetog veka, Srpska crkva je uživala privilegovan položaj, visok ugled i veliki nacionalni i kulturni značaj. Ustavom iz 1903.godine, pravoslavlje se definiše kao zvanična državna religija, veronauka je obavezan školski predmet, državni praznici se obeležavaju crkvenim obredima, sve članove jerarhije i službenike Crkve, država izjednačava sa državnim službenicima i na državnom su platnom spisku. Pravoslavlje je deo službene kulture i zvaničnog moralnog sistema vrednosti. Istini za volju, od Prvog srpskog ustanka pa sve do osnivanja Kraljevine SHS, u Srbiji je bilo dosta nesporazuma između crkve i države, koja se nije odricala prava da se meša u crkvene poslove, naročito u kadrovsku politiku, što je izazivalo krize i ozbiljnije društvene sukobe.

Na prostorima Austrougarske monarhije, zvanična državna religija je bio habsburški rimokatolicizam, ali su sve srpske crkvene oblasti, posebno Karlovačka patrijaršija, uživale širok sistem privilegija. Odnosi Habsburške dinastije i Karlovačke patrijaršije su bili tradicionalno dobri i u funkciji očuvanja hrišćanskih stubova Monarhije i njenog feudalnog karaktera.

Skoro potpuna simfonija koja je vladala u Kraljevini Srbiji je bila eliminisana Krfskom deklaracijom iz 1917. godine, posebno proklamacijom kralja Aleksandra iz 1919. godine u kojoj naglašava ravnopravnost svih priznatih konfesija u budućoj Jugoslaviji.

Vidovdanskim Ustavom iz 1921. godine proglašeno je načelo slobode vere i osigurana je ravnopravnost verskih zajednica, a priznate konfesionalne zajednice su dobile javnopravni status sa specijalni položajem i privilegijama.

Stvaranjem Kraljevine SHS, 1. decembra 1918.godine, objedinjeni su skoro svi delovi obnovljene Pećke patrijaršije, sve pomesne crkvene oblasti Srpske pravoslavne crkve, s tim da je ujedinjena SPC imala kanonsko područje šire od državnih granica Kraljevine (Zadar, Skadar i sever Albanije, Mađarska, Slovačka, deo Temišvarske eparhije, Sjedinjene Američke Države itsl.).

Vaspostavljanje duhovne jurisdikcije i Ujedinjenje je započelo krajem januara 1918. godine u Sremskim Karlovcima , na konferenciji predstavnika svih delova Srpske pravoslavne crkve, tom prilikom su započete aktivnosti za ujedinjenje svih oblasti u obnovljenu Pećku patrijaršiju.

Odluku arhijereja o ujedinjenju Srpske pravoslavne crkve proglasio je regent Aleksandar kraljevskim ukazom od 17. juna 1920. godine. Zvanični naziv srpskog patrijarha je bio: Srpski Patrijarh Pravoslavne Crkve Kraljevine SHS.

Na sednici Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve 12. novembra 1920 . godine izabran je dotadašnji mitropolit Srbije Dimitrije Pavlović za prvog patrijarha obnovljenje srpske patrijaršije. Ugled patrijarha Dimitrija je bio veliki, on je prošao sa Kraljem, Vladom, vojskom i narodom albansku golgotu aktivno hrabreći vojsku i narod i doprinoseći pobedonosnom završetku tog velikog krvavog sukoba.

Sam način izbora prvog patrijarha je naznačio realne odnose između crkve i države, koji su krenuli ne putem simfonije, već na žalost putevima modifikovanog tzv.cezaropapizma, odnosno supremacije države nad crkvom.

Naime, Vlada Kraljevine SHS nije priznala prvobitan izbor patrijarha od strane SA Sabora, već je izdala Uredbu o izboru prvog patrijarha ujedinjene Srpske pravoslavne crkve kojom se određuje da se on bira od strane Izbornog sabora između trojice kandidata koje predloži Sveti arhijerejski sabor. Izborni sabor, osim episkopa i drugih članova jerarhije, sačinjavao je veliki broj visokih državnih funkcionera, bez jasnog kriterijuma o njihovoj konfesionalnoj pripadnosti. Takav postupak nije činjen ni prema jednoj od brojnih konfesija u Kraljevini i značio je neskrivenu nameru vlasti da vaspostavi čvrstu kontrolu nad SPC kao najznačajnijom organizacijom srpskog društva i naroda.

Time je napravljen veliki otklon od načela Simfonije odnosa između crkve i države, koje je preuzeto iz pravnog sistema Romejskog carstva (Vizantije), a Sveti Sava je to načelo ugradio u Zakonopravilo ili Nomokanon.

Kraj Prvog svetskog rata, Srpska pravoslavna crkva je dočekala sa velikim ljudskim i materijalnim gubicima. Zverski i mučki je ubijen Karlovački patrijarh Lukijan Bogdanović, od 3000 sveštenika koliko ih je bilo početkom rata, umrlo je i nestalo 1056, znači više od jedne trećine. Mnogi hramovi i manastirska zdanja su oštećeni i devastirani, fondovi i zadužbine i novčani depoziti crkve oduzeti.

Tokom 1920. godine, svi zemljišni posedi Srpske pravoslavne crkve su došli pod udar agrarne reforme. Tim činom, vlasti Kraljevine su bespravno i krajnje nedolično oduzeli ogromne komplekse zemljišta Karlovačke patrijaršije i drugih crkvenih oblasti, koje je narod u tuđinskoj Habsburškoj monarhiji vekovima sabirao i poklanjao svojoj Crkvi, kao garanciju opstanka na tim prostorima.

Cinizam kraljevske vlasti je posebno bio u tome što su zemljišni posedi prenošeni na nove korisnike bez upisa u poreske i katastarske knjige, te je Srpska pravoslavna crkva godinama, sve do Drugog svetskog rata u brojnim slučajevima plaćala ogromne poreze na imovinu koja je dodeljena drugima.

U Sremu i Istočnoj Slavoniji, na crkvenim posedima je naseljeno hrvatsko stanovništvo i u manjem broju srpski dobrovoljci, te je tim činom menjana i nacionalna struktura stanovništva na tim delovima Vojne srpske krajine.

Vaspostavljanje čvrste kontrole nad Srpskom pravoslavnom crkvom i kršenje njene autonomije je sistematski vršeno donošenjem pravnih propisa Kraljevine. Proklamacijom regenta Aleksandra od 6. januara 1919. godine ukinut je povlašćen položaj Srpske pravoslavne crkve i zamenjen ravnopravnošću priznatih veroispovedi.

Ustavom Kraljevine SHS koji je donet na Vidovdan 1921. godine, usvojeni su principi Krfske deklaracije po pitanju ravnopravnosti vera, preciznije, u sedmoj tački je bilo navedeno da će se sve priznate veroispovesti vršiti slobodno i javno.

Donošenje Uredbe o centralizaciji upravne i sudske vlasti u srpskoj patrijaršiji, članom 16 se stavljaju van snage sve one odrebe posebnih zakona, odnosno crkvenoautonomnih uredaba, koje su ovoj Uredbi protivne, a važile su u Kraljevini Srbiji.

Uredba o ustrojstvu Ministarstva vera koja je doneta 31. juna 1919. godine, stavila je Srpsku pravoslavnu crkvu pod državnu kontrolu u svim versko političkim poslovima ukoliko spadaju u krug državne delatnosti. Član 3. Uredbe ministru vera daje ovlašćenja da u Srbiji i Crnoj Gori vrši „svu upravnu vlast u vrhovnoj instanci".

Sinod je ulagao brojne predstavke u cilju poboljšanja zakonskih rešenja , no ministartsvo pravde predlaže Zakon o Srpskoj pravoslavnoj crkvi koji se usvaja 8. novembra 1929. godine, kojim se kontrola nad Srpskom pravoslavnom crkvom još više pooštrava.

Crkvena imovina, fondovi, zadužbine ostali su i dalje pod nadzorom države, koja sebi ostavlja pravo da nadalje vrši eksproprijacije preostale crkvene imovine, a kralj zadržava pravo da potvrđuje ili ne potvrđuje izbor patrijarha i pojedinih episkopa. Ministarstvo prosvete i dalje vrši nadzor nad autonomnim crkvenim duhovnim školanma, daje odobrenje na njihovo osnivanje i na nastavni plan i program.

Zakon o izboru patrijarha Srpske pravoslavne crkve od 6. aprila 1930. godine, kopira odredbe Uredbe o izboru prvog srpskog patrijarha iz 1920.godine, osiguravajući vladaru i vlastima veliki uticaj na izbor patrijarha srpskog.

Treba reći da je u materijalnom pogledu Kraljevina izašla u susret Srpskoj pravoslavnoj crkvi u mnogim pitanjima, određena je stalna državna materijalna potpora crkvi, zvanična crkvena prepiska je oslobođena plaćanja poštanskih taksi, u poreskom sistemu kraljevine je ustanovljen „patrijaršijski prirez" na državljane pravoslavne vere.

Ustav Srpske pravoslavne crkve je stupio na snagu 24. novembra 1931. godine. Odredbe o potvrđivanju izbora patrijarha i episkopa ušle su u novi Ustav, a svi činovnici crkvenih nadleštva i ustanova su morali, shodno pravilima za državne činovnike, polagati zakletvu na vernost kralju. Patrijarh je bio član krunskog saveta i imao je privilegije shodno svome visokom položaju.

Poštovana je stara srpska tradicija srpske države u kojoj je patrijarh bio prva ličnost do kralja i uživao naročito poštovanje.

Članovi Patrijaršijskog upravnog saveta su postavljani na predlog ministra pravde, u sporazumu sa patrijarhom i pristankom Ministarskog saveta, postavljenje je vršio kralj, činilo ga je 12 lica svetovnjaka. Patrijaršijski upravni savet je predstavljao „vrhovno uredbodavno predstavništvo u poslovima spoljašnje crkvene uprave ".

Pitanje veronauke se dosta otezalo, rešeno je tek 1933.godine, donošenjem Zakona o verskoj nastavi u narodnim, građanskim, srednjim i učiteljskim školama.

Otrovani patrijarsi

Nasleđena je praksa iz Kraljevine Srbije, da sva korespondencija, dostavljanje i pismeni kontakti Srpske pravoslavne crkve sa licima i ustanovama u inostranstvu se obavljaju preko Ministarstva inostranih poslova Kraljevine SHS, kasnije Jugoslavije. Ova praksa je važila samo za Srpsku pravoslavnu crkvu, druge priznate konfesije su korespondenciju i kontakte vršili u skladu sa svojim autonomnim propisima.

Kada imamo u vidu pravni okvir koji je vaspostavljen za Srpsku pravoslavnu crkvu u Kraljevini, ne čudi da su sukobi na relaciji crkva i država bili ne samo česti, već po nekad i žestoki.

Prva žestoka reakcija je bila neposredno nakon smrti patrijarha Dimitrija, 24. marta 1930.godine, kada je istog dana, kralj u tajnosti iza leđa Svetog Arhijerejskog Sinoda potpisao Zakon o izboru patrijarha SPC, kako bi ostvario državnu kontrolu nad postupkom izbora naslednika na tronu pokojnog Dimitrija. Pod predsedavanjem mitropolita crnogorsko-primorskog Gavrila Dožića, Sveti Arhijerejski Sinod je oštro reagovao zahtevajući promenu zakonskog teksta. Dan pre zakazanog Izbornog sabora, Sinod je kolektivno podneo ostavku, kralj i vlada su odstupili i menjajući sporne odredbe uvažili su predloge Srpske pravoslavne crkve. Od tri kandidata koje je izabrao Izborni sabor, kralj je ukazom postavio mitropolita skopskog Varnavu za patrijarha. Time je ovaj ozbiljni sukob na zadovoljstvo Crke uspešno okončan.

Najveći sukob je izbio povodom Konkordatske krize. Konkordat je izglasan bez konsultovanja sa Srpskom pravoslavnom crkvom 23. jula 1937. godine u Narodnoj skupštini, naredne noći je umro pod sumnjivim okolnostima patrijarh Varnava, sumnjalo se da je otrovan. Na žalost, trovanje kao uzrok smrti se vezuje i za njegove naslednike patrijarha Gavrila koji je umro 7. maja 1950. godine, kao i za patrijarha Vikentija koji je umro 5. jula 1958. godine.

Krvavoj litiji i svim događanjima povodom ovih nemilih događaja je mnogo pisano, ovde samo napominjemo da je Srpska pravoslavna crkva tom prilikom ekskomunicirala sve ministre i poslanike pravoslavne vere koji su glasali za Konkordat. Država je za uzvrat uvela cenzuru oglašavanja Svetog Arhijerejskog Sinoda. Došlo je do prekida svih kontakata između Srpske pravoslavne crkve i Kraljevine Jugoslavije. Tek februara 1938. godine, date su pismene garancije da konkordat neće biti ozakonjen, a namesništvo je ukazom, nakon Izbornog sabora postavilo mitropolita Gavrila za patrijarha srpskog.

Osnivanje Banovine Hrvatske kao autonomne teritorijalne jedinice unutar Kraljevine Jugoslavije je kap koja je prelila čašu u odnosima crkve i države. Sporazumom Cvetković-Maček znatan deo jurisdikcije Srpske pravoslavne crkve je potpao pod vlast Banovine Hrvatske, a da nisu obnovljena privilegijarna prava srpskog naroda i crkve koja su uživali na tim prostorima u Habsburškoj monarhiji. To je bio nečuven atak na srpsko pravoslavlje i srpske narodne interese od strane kraljevine u čije osnivanje je srpski mučenički narod položio brojne kosti solunskih heroja.

Sporazumu Cvetković-Maček, Srpska pravoslavna crkva je imala izuzetno negativan stav, s pravom smatrajući da je srpski narod bio izdan i prepušten na milost i nemilost naraslom hrvatskom kleronacionalizmu i nadolazećem ustaškom fašizmu.

tome svedoči Poslanica Svetog arhijerejskog sabora za Božić 1940. godine: "Sveti arhijerejski sabor zna da prilikom preuređenja bivaju i poremećaji i nepravde , jer i do njega dopiru s mnogih strana vapaji i nezadovoljstva; ali veruje da na tome ne može i neće ostati, jer čvrsto veruje da srpska krv, prolivena za stvaranje i veličinu ove otadžbine, za narodno i državno jedinstvo nije uzalud prolivena; veruje da životi prineseni na žrtvu za oslobođenje sve braće Srba, Hrvata i Slovenaca, ne mogu biti prezreni, nego da je nadčovečanskim naporima stečena jednakost i sloboda za svakog brata u domovini ".

(Kraj)