Dokumenti

Smrtnost u Srebrenici pre jula 1995. - neobrađena i nepostavljena pitanja

Razmnožavanje mrtvih

Iz očiglednih i opravdanih razloga, jedno od težišta rasprave o Srebrenici do sada bio je pokušaj da se što preciznije utvrdi stvarni broj pogubljenih zarobljenika. U nedostatku dokaza „specifične namere" da se muslimansko stanovništvo uništi „kao takvo" na verskoj ili etničkoj osnovi, pobornicima zvanične verzije događaja preostaje jedino da insistiraju na cifri od „8.000 streljanih muškaraca i dečaka," u nastojanju da dramatizuju svoju tvrdnju i pribave joj izgled kolike tolike verodostojnosti.

***

Posmatrano u širim demografskim razmerama, broj od osam hiljada jedva da bi se mogao okvalifikovati kao genocid, čak i pri postojanju nečega nalik na neophodnu nameru na lokalnom planu. Ali ukoliko se ne bi išlo dalje od stanovništva Srebrenice od oko 40.000 u julu 1995, čak i ta cifra mogla bi da deluje sugestivno. Za propagandu, emotivni utisak, kako god stvoren, sasvim je dovoljan.

Nijedna od ovih cifara ne može se utvrditi precizno, ali i na osnovu raspoloživih podataka u oba slučaja moguć je visok stepen verovatnoće.

Međutim, postoji i treća, do sada u potpunosti zanemarena kategorija demografskih gubitaka u enklavi (opet, posmatrajući Srebrenicu i daleko manju Žepu kao celinu) a to se odnosi na približnu smrtnost od svih uzroka od pre jula 1995.

Ovo pitanje je važno usled propagandnog i političkog značaja Memorijalnog centra u Potočarima. Mada je sadržaj tabuta koji se svake godine tamo ukopavaju - zagonetka (pod izgovorom da je to isključivo versko pitanje onemogućeni su uvid i ispitivanje svima koji se nalaze izvan islama, pa čak i kriminalističkim službama sekularne države) ipak, pod pretpostavkom da se u tabutima nalaze razni delovi ljudskih ostataka, legitimno je postaviti pitanje: odakle se ti ljudski ostaci sakupljaju? Pored stvarno streljanih osoba, za koje nemamo razlog da sumnjamo da su tamo zastupljeni, drugi znatan izvor ljudskih posmrtnih ostataka u Memorijalnom centru su već pomenuta lica koja su poginula u proboju. Između te dve kategorije prilikom ekshumacije ne pravi se apsolutno nikakva razlika. Poginuli su proglašeni za žrtve „genocida" i tako se i prikazuju, jednako kao i streljani.

Množe se dokazi da je u ovom kontekstu prisutna još jedna statistički značajna kategorija ljudskih posmrtnih ostataka, a to se odnosi na umrle i poginule u enklavi u periodu od pre jula 1995.

Da je takvih između 1992. i 1995. moralo biti intuitivni je zaključak, pogotovo uzimajući u obzir činjenicu da se radi o stanovništvu čiji je broj u trogodišnjem ratnom periodu varirao između oko 37,000 i 60,000. Određeni broj ljudi morao je umreti od prirodnih uzroka, a pošto su se uporedo odvijala i borbena dejstva, to je verovatno takođe doprinelo ukupnim ljudskim gubicima u ovom razdoblju.

Nekoliko dokumenata lokalnih vlasti iz enklave, kao i izjave njenih tadašnjih stanovnika, ubedljivo potvrđuje intuitivnu pretpostavku o smrtnosti u enklavi pre jula 1995. Ova građa je zanimljiva za proučavanje Srebrenice zato što u odnosu na pitanje o „žrtvama genocida" paralelno pokreće pitanja i o tome gde se nalaze posmrtni ostaci ovih ljudi čija smrt nije ni u kakvoj vezi sa događajima iz jula 1995?

Prikazaćemo nekoliko relevantnih dokumenata i svedočanstava.

U dokumentu Komande 8 OG (zvanični naziv 28. divizije do preimenovanja 1994. godine) od 23. 08. 1993. godine, upućenom pod oznakom „strogo povjerljivo" predsedniku predsjedništva Republike BiH Aliji Izetbegoviću (lično na ruke), a u vezi sa do tada pretrpljenim gubicima konstatuje se, između ostalog:

"U bespoštednom jednogodišnjem ratu, pod komandom Nasera Orića, naše snage su uspjele pobiti 2.500 četnika i toliko ih izbaciti iz stroja, međutim, u toku rata imamo na Srebreničkoj, Bratunačkoj, Zvorničkoj i Vlaseničkoj opštini 1.405 poginulih boraca, 2.603 ranjenih boraca. Svi ovi poginuli i ranjeni borci su u oko 80% slučajeva poginuli ili ranjeni uglavnom od granata. Na ovoj teritoriji imamo poginulih 632 civila i 554 ranjena".

Na stranu procena gubitaka na srpskoj strani, procena za ARBiH i civile iz enklave ne deluje preterano s obzirom na opseg i žestinu vođenih vojnih dejstava.

Na istu temu imamo i svedočanstvo bivšeg komandira snaga ARBiH u enklavi, Nesiba Burića, koje je sarajevski list „Dani" objavio u broju od 18. januara 1999.

Burićev iskaz glasi da je iz njegovog bataljona od 320 izginulo 280 momaka. Zašto smo se borili? Ja znam da sada oni idu na ponižavanje Srebreničana, pa pričaju kako se nismo borili, već smo se predali i izginuli pri napuštanju Srebrenice. Niko ne može poreći da u samoj općini Srebrenica nije ostalo dvije hiljade zakopanih boraca. Niko ne može demantovati koliku smo slobodnu teritoriju bili napravili, ali bez ičije pomoći nismo mogli u tom okruženju dugo izdržati."

Ako je na teritoriji Srebrenice ostalo „2.000 zakopanih boraca," kao što Burić tvrdi, gde se nalaze njihovi grobovi? Da li su oni još uvek netaknuti i ne izmešteni u Memorijalni centar u Potočarima, uvažavajući okolnosti i pre svega datum njihove pogibije?

Takođe je, u vezi sa smrtnošću koja prethodi „genocidu," važno obraćanje Izvršnog odbora SDA za Bratunac predsedniku Aliji Izetbegoviću 09.06.94. godine, zavedeno pod brojem 01-03/94. Tu, između ostalog, stoji:

„Mi stari članovi SDA Bratunac aktivirali smo rad našeg Izvršnog Odbora 16. o4. 94. god. Na ovoj teritoriji ostalo nas je šest starih članova IO-SDA među kojima se nalazi Predsjednik i Sekretar IO-SDA Bratunac. Svi ostali su pobjegli izdavši ovaj narod. Izvršni Odbor smo popunili sa još 19 novih članova. Počeli smo koliko toliko normalno rad. Problemi sa kojima se susreće naš izbjeglički narod su veliki,od smještaja, ishrane i uopšte preživljavanja.Trenutno na ovoj slobodnoj teritoriji živi oko 12,500 stanovnika sa naše opštine,a ostalo je oko 2000 ubijenih i poginulih. U Tuzlu je otišlo oko 4500 stanovnika,a oko 2500 ljudi je otišlo van Rep. BiH."

Potpisnik obraćanja predsedniku je predsednik IO-SDA Bratunac, Mirsad Kavazbašić.

Cifre koje se ovde navode u opštoj su saglasnosti sa ciframa koje iznosi Nesib Bursać i takođe ukazuju na statistički značajan obim smrtnosti od pre jula 1995. Ista pitanja i dalje važe za lokaciju i moguće korišćenje ovih posmrtnih ostataka.

Iz obližnje Vlasenice, imamo sledeći izveštaj lokalnog odbora SDA generalnom sekretaru te stranke sa sedištem u Srebrenici, Mirsadu Čermanu, od 15.06.1994, a pod rednim brojem 09-1/94, „NA PAŽNJU GOSPODINA PREDSJEDNIKA ALIJE IZETBEGOVICHA SARAJEVO":

„Na ovim prostorima živi 5.804 naših građana, Evidentirano je poginulih 638 naših građana bez grada Vlasenice i ostalih mjesta (Kladanj, Tuzla i dr. gradovi). Evidentirano je 408 ranjenih naših građana."

Radi se o izveštaju izmeštenog odbora SDA za Vlasenicu, pošto je Vlasenicu tada kontrolisala srpska strana. Ovde nije potpuno jasno da li su predmet izveštaja samo poginuli Vlaseničani ili i drugi pored njih. Ali bez obzira, u pitanju je priličan broj poginulih pre jula 1995.

Relevantnost pitanja, gde se tačno nalaze posmrtni ostaci ovih osoba čija smrt prethodi „genocidnim događajima" iz jula 1995, jasno se ocrtava iz sledećeg dokumenta koji potiče od organa bezbednosti komande 8 OG (kasnije 28. divizije) iz Srebrenice. Dokumenat je zaveden pod brojem 130-13-56/94 i nosi datum 07.07.1994. Dostavljen je odseku bezbednosti komande Drugog korpusa u Tuzli, u čijem se operativnom sastavu nalazila 8 OG. U ovom dokumentu stoji:

„Dana 02.07.1994. godine grupa od 6 lica koji su samovoljno napustili demilitarizovanu zonu vraćajući se iz Žepe ka Srebrenici naišla je na srpsku zasjedu u Gornjim Grabićima rejon Podravanje pri čemu su 4 lica poginula,1 ranjeno i 1 izgrebano. ...

Dana 04.07.1994. godine ista lica su izvučena, izvršen uviđaj na licu mjesta vizuelni opis leševa i lica su sahranjena u Srebrenici.

Pom. K-danta za bezbjednost, Bektić Nedžad"

Ovde se sa posebnim naglaskom mora postaviti glavno pitanje: gde se nalaze njihovi grobovi? Lica koja su, kako ovde stoji, „sahranjena u Srebrenici," imenovana su, što znači da nije reč o anonimnim gubicima. Neki trag o njima, rođenju, ličnim ispravama, porodičnim vezama, itd. negde mora da postoji. Gde se u Srebrenici nalazi mesto njihovog ukopa i da li su njihovi posmrtni ostaci još uvek tamo? Ako nisu, gde se nalaze i pod kakvom su legendom ukopani? Precizni odgovori na ova pitanja od izuzetne su važnosti po integritet celokupne operacije ukopa stvarnih srebreničkih žrtava u u Potočarima.

Dalje, raspolažemo sa izveštajem Ratnog predsedništva izmeštene muslimanske opštine Bratunac upućenim Predsedništvu i Vladi RBiH u Sarajevu, sa datumom od 11.07.94. „strogo poverljivo" i pod rednim brojem 01-111/94 gde stoji:

„Za vrijeme trajanja oružanih akcija na ovom području sa Bratunačke opštine poginulo je 523 borca, 66 boraca vode se kao nestali, a 860 boraca je teže i lakše ranjeno. U istom periodu poginulo je, ili ubijeno 1.400 civila, a 211 civila se vode kao nestala lica. U ove cifre ne ulaze gubici naših boraca, angažovanih u drugim jedinicama Drugog Korpusa, koji su dali veliki doprinos borbi za BiH.

Za Ratno Predsjedništvo opštine Bratunac, Predsjednik Alić Zajko dipl. ing."

I u ovom izveštaju iz 1994. godine govori se o oko 2.000 poginulih boraca i civila. Ista pitanja i dalje važe o mestima gde su ta lica sahranjena i o tome da li je pravljena ikakva razlika između njihovih posmrtnih ostataka, i ostataka nastalih posle 11. jula 1995.

U okviru iste problematike interesantan je takođe i izveštaj komandanta žepske brigade 28. divizije 2. korpusa ARBiH, Avda Palića, svome pretpostavljenom i načelniku štaba ARBiH, generalu Enveru Hadžihasanoviću u Kaknju (lokacija glavnog štaba ARBiH) od 21.11.1994. a pod rednim brojem 02-1/1438-1.

U svom dopisu Palić dostavlja „1. Spisak poginulih boraca, šehida na teritoriji Opštine Žepa čije porodice žive u Žepi" i „2.Spisak poginulih boraca, šehida na teritoriji Opštine Žepa,a čije porodice ne žive na području Opštine Žepa." U prvoj kategoriji, Palić navodi poimence 78 poginulih, u drugoj 20. Zatim sledi poimenični spisak 126 „lakše i teže ranjenih." Gde se nalaze grobovi poginulih lica, da li su uredno obeleženi i da li su - da upotrebimo izraz haškog Tribunala - „neuznemiravani" (undisturbed) ili se njihov sadržaj sada nalazi na nekom drugom mestu, da bi bio prikazan u nekom drugom svojstvu?

Takođe je vredan pažnje i dopis generala Envera Hadžihasanovića upućen „OG 8 Srebrenica, na ruke komandanta," što se po svemu sudeći odnosi na Nasera Orića. Hadžihasanović tu potvrđuje dostavljanje evidencije iz enklave Srebrenica o „1377 … poginulih boraca." Evidencija je propraćena zahtevom da se razdeli materijalna pomoć porodicama ovih „šehida." Dokumenat nosi datum 27. 11. 1994. i zaveden je pod rednim brojem 02-1/1497-1, „strogo povjerljivo". Ovaj dopis poprima dodatnu verodostojnost iz činjenice da se može ukrstiti sa spiskom iz istog perioda sa imenima 1,333 poginulih boraca iz srebreničke enklave koji se nalazi u knjizi Nasera Orića, „Srebrenica svjedoči i optužuje," objavljenoj krajem 1994. godine.

Najzad, opet u kontekstu zbrinjavanja porodica poginulih boraca ARBiH, imamo i „dostavu podataka" upućenu „povjereništvu opštine Bratunac u Tuzli," pod datumom 27. 12. 1994. i rednim brojem 04-233/94. U ovom dopisu, u vezi sa srpskim napadom na lokalitet Glogova izvršen 10.05.1992, dostavlja se evidencija o 34 poginule osobe sa ciljem da se obezbedi materijalna podrška njihovim porodicama. I u ovom slučaju na snazi ostaju sva prethodno postavljena pitanja, sa napomenom da su forenzičari tužilaštva i svih veća Tribunala lokalitet Glogova konzistentno tretirali kao mesto ukopa „žrtava genocida," nastalih posle 11. jula 1995. godine. Da li je ovih 34 meštana stradalih 1992. godine bilo sahranjeno na nekom drugom mestu a ne u Glogovi, ili se i oni danas računaju kao žrtve događaja koji se odigrao tri godine posle njihovog stradanja?

Ovo pitanje nije nimalo ironično već je realno, u svetlu solidarne težnje moćnih činilaca koji kontrolišu gotovo svu dokaznu građu o Srebrenici i njeno tumačenje (zadržavajući posebno osetljive delove pod višedecenijskim embargom) a svoje političke i propagandne instrumente bezobzirno koriste da bi se oblikovala klima mišljenja o Srebrenici kao „najstrašnijem zločinu u Evropi posle Drugog svetskog rata". Ipak, njihova kontrola narativa, kao što smo upravo videli, nije apsolutna. Mestimično na videlo izbijaju detalji koji se u projektovanu sliku ne uklapaju i dovode je u pitanje. To je naročito vidno kada se mnoštvo takvih pojedinačno sitnih detalja uoči, i zatim poveže u koherentnu celinu.

Prema raspoloživim podacima, koji se za period od pre 11. jula 1995 uglavnom odnose na nasilnu smrtnost u srebreničkoj enklavi, a ostavljajući po strani prirodni mortalitet kojeg je takođe moralo biti ali je za sada nepoznatog obima, u enklavi je pre „genocida," po konzervativnoj proceni, trebalo poginuti najmanje između 1,500 i 2,000 ljudi. Takvu cifru podržava i istraživanje sarajevskog Istraživačko-dokumentacionog centra Mirsada Tokače, koji je, za godine 1992, 1993 i 1994, za srebreničku enklavu utvrdio ukupnu smrtnost u iznosu od 1.883 osobe

Ozbiljno istraživanje Srebrenice mora postaviti ne samo očigledno pitanje, gde su te osobe sahranjene i da li se još uvek nalaze u svojim grobovima, već i to zašto se tretiraju neravnopravno u odnosu na proglašene „žrtve genocida"? Gde su njihove porodice i zašto su ih zaboravile i ne odaju im nikakvu javnu počast, kao što se to ritualno čini sa žrtvama ukopanim u Memorijalnom centru u Potočarima.