Tajna društva

Srpski književni Glasnik i Masoni (prema SKG 1901-1914, u obradi književnika Dragiše Vitoševića)

Evropski uzlet mlade građanske klase

Knjiga Zorana D. Nenezića Masoni u Jugoslaviji (1764 - 1980), sa mnoštvom malo ili nimalo poznatih o radu ove međunarodne organizacije na našem tlu, postavlja i pitanje odnosa SKG prema njoj. Iz knjige proizlazi da je dobar srpske i hrvatske inteligencije, krajem XIX i početkom XX veka, a naročito onaj iz "evropskog" i potom jugoslovenskog pokolenja i opredeljenja pripadao ložama slobodnih zidara i da su one bile od priličnog uticaja u našem javnom i političkom životu.

Priredio: Miodrag K. Skulić

Sa tradicijom još iz XVIII veka, od samog Dositeja Obradovića i nekih ljudi iz prvog ustanka, slobodni zidari su svojim liberalnim idejama („sloboda, jednakost, bratstvo") i apstrahnim humanizmom, otporom prema svakoj tiraniji i etičkim momentom i merilima, kao i nadstranačkom i nadnacionalnom opredeljenošću, bili bliski i našoj mladoj građanskoj inteligenciji, naročito onoj školovanoj na strani, koja je često tamo ulazila u te kružoke. Ipak, bilo je, s druge strane, i vrlo ozbiljnih kritičkih primedbi i rezervi. Na primer, povodom knjige Slobodno zidarstvo, njegov cilj i principi, njegova prošlost i sadašnjost od Sretena Stojkovića (tada potpisanog samo prepoznatljivom šifrom S.r.) Jaša Prodanović je u Delu 1893. ispoljio ne samo veliku uzdržanost prema tom pokretu („slobodno je zidarstvo utopija") nego i simpatiju prema sasvim drugoj vrsti ljudi, „kojima je određeno da menjaju društveno uređenje".

Ipak, u to doba Obrenovića masonske lože su retka mesta gde inače politički oštro suprotstavljeni: naprednjaci, liberali, radikali, kao i oni izvan stranaka, a uz njih i pojedini Jevreji i stranci koji su živeli kod nas.

Već samo to druženje i „bratstvo" učlanjenih moralo je biti blisko našim mladim intelektualcima, u duše patrijarhalizma, jer su svi oni, manje-više, iz našeg starog zadružnog reda. S druge strane, u tom znaku bile su i mnoge naše veze s Evropom, počev od Dositeja Obradovića (koji je takođe bio slobodni zidar) ili Njegoša (čiji su gotovo svi inostrani prijatelji i učitelji-masoni). Masoni su bili skoro svi propagatori i prevodioci naše poezije u Evropi (Fortis, Gete, Valter, Skot, Šarl Nodije itd.). Pored te mogućnosti intelektualnih, posebno inostranih veza, saznanja i uticaja, tu se izražavao i nov mladalački ideal duhovnog plemstva, elitizma i kulturnog predvodništva; sve to s osnovnom težnjom da se postojeće građansko društvo poboljša a pre svega-očuva.

S tim oreolom nečeg naprednog, evropskog, slobodarskog i korisnog po šire nacionalne interese, slobodno zidarstvo je moglo biti privlačno i za „evropejce" oko SKG. Štaviše iskrsava pitanje: nije li i ono neobično okupljanje Glasnikovog uredništva s raznih strana i iz raznih struja moglo doći, i to najprirodnije, po toj masonskoj liniji?

Odgovor je ipak odrečan. Osnivač SKG Svetislav Simić nije bio slobodan zidar i njegovo se ime u Nenezićevoj knjizi čak i ne pominje. Verovatno je da je u tom času osnivanja niko iz te grupe (osim, možda Ljubomira Stojanovića) nije bio mason.

Međutim, politički događaji i prilike početkom XX veka u Srbiji, a naročito aneksijom Bosne i Hercegovine dovešće i tu do promena. Godina 1908., prelomna za srpsku inteligenciju, bila je to, izgleda, i za srpsku masoneriju. Članstvo u tom posvećenom redu i ulaženje u njega omogućuje da se prodre i u najveće međunarodne krugove i da se i time koristi našoj zemlji i njenim interesima.

I zaista, srpski slobodni zidari, kako iz Nenezićeve knjige vidimo, čine mnoge plodne napore u pridobijanju evropskog javnog mnenja za našu nacionalnu stvar. Tom mogućnošću razumevanja i pomoći slobodno zidarstvo (posebno ono francusko) postaje za nas uveliko privlačno i, po svemu sudeći, upravo u to vreme, srpska inteligencija masovno ulazi u masone. Pred opasnošću po sam opstanak zemlje, odjednom se gube razna, pravoslavna i druga, zaziranja, i još jednom se ostvaruje slavna rimska izreka: „Spas otadžbine-najviši zakon".

Nije slučajno, i nije samo malo značajno, da se u Beogradu, početkom 1909, osniva nova slobodnozidarska loža pod takođe nimalno nevažnim nazivom "Ujedinjenje", i to prva i jedina u nas koja je dvojna, srpsko-francuska, potčinjena neposredno Velikom Orijentu Francuske. U njoj će se naći, od stranaca, ljudi od najvišeg političkog značaja u Beogradu: francuski i engleski poslanik, i američki konzul, a od naših, nekoliko uglednih profesora univerziteta i političara (dr Bogdan Gavrilović, dr Božidar Marković, dr Kosta Stojanović, dr Milan Gavrilović itd.), zatim nekoliko naših uglednih Jevreja i - četvorica od glavnih glasnikovaca (pri čemu i svima njima, pogrešno u zvaničnom spisku bila prikačena titula "dr"!): Bogdan i Pavle Popović, Slobodan Jovanović i Ljuba Stojanović. Valja naglasiti da su prva trojica do toga, za Srbiju, dramatičnog, vremena bili van svih stranaka i struja, što će ostati i dalje. Za Stojanovića, politički jedino aktivnog, saznajemo da je, iako nemački đak, bio "vezan izuzetno mnogo za francusku masoneriju", pa je moguće da je on i uveo svoje drugove u taj red.

Što je najzanimljivije, u loži "Ujedinjenje" naćiće se i pripadnici buduće poznate organizacije "Ujedinjenje ili smrt", popularno nazvane "Crna ruka", I to dva člana njene Vrhovne centralne uprave: novinar Ljubomir S. Jovanović-Ljuba Čupa i pukovnik Milan Milovanović, zatim kapetan Božin Simić, i dr. Ukupno biće u osmorica "crnorukaša" (od dvanaestorice, koliko ih je inače bilo među slobodnim zidarima). Loža "Ujedinjenje", između 1909. i 1914. godine, broji ukupno 42 člana.

Kako savremeni istraživači utvrđuju, ova je loža "postavila sebi kao glavni cilj akciju na nacionalnom terenu i ujedinjenje sa hrvatskom masonskom ložom".

Zatim, na tom polju nalažen je zajednički jezik sa Hrvatma, među kojima će slobodni zidari biti i Glasnikovi saranici: Vladimir Vidrić, Milan Marjanović, Andrija Milčinović, dr Franko Potočnjak i, najzad, dr Ferdo Šišić, Nenezić pominje "izvesno neprihvatanje Ferda Šišića od strane srpskih slobodnih zidara , je jer on bio jedan od retkih koji je našao opravdanje za austrougarsku aneksiju Bosne i Hercegovine. Otuda neće bti slučajno što se Šišić u SKG pojavljuje tek 1914. godine.

Iz Nenzićeve knjige saznajemo da slobodni zidari nisu bez veze ni sa sarajevskim atentatom da u Skerlićevoj anketi o srpskohrvatskom jeziku "prednjače slobodni zidari" i da je njihova uloga u staranju Jugoslovenskog odbora (1915) i zatim jugoslovenske države-bila značajna. Što se tiče Srpskog književnog glasnika, izvesno je da je i u tome pogledu njegovo ime nije neznatno. Ukažimo ovde samo na jednu malu do sada neprimećenu vezu.

Znamo da se Bogdan Popović sa svojim društvom iz SKG često nalazio u "Grand hotelu", gde su imali svoj poseban-Glasnikov sto. Iz Nenezićeve knjige vidimo da je vlasnik tog hotela-Dušan Milićević, bio jedan od najuglednijih naših masona (u knjizi se pominje na nekih tridesetak stranica) i das u tu takođe "održavani povremeno sastanci članova Vrhovnog vođstva organizacije "Ujedinjenje ili smrt".

Nema sumnje das u se ovi glasnikovci i "crnorukaši", pored svoje lože, sretali još I u "svom" hotelu; i male stešnjene Srbije bile i njihove zajedničke. Bilo bi upravo prirodno da u tom društvu vidimo i Skerlića, ali njega, kako se u Nenezićevoj knjizi neizbežno više puta smopinje u masonskom članstvu - nema. Nema ni Jovana Tomića, Jovana Radonića, omiljenog "Inostranog", Jovana M. Jovanovića "Pižona".

Ali zato, kao slobodni zidari tada se pojavljuju još neki Glasnikovi ljudi: dr Mihailo Gavrilović i Milan Đurčin (ovaj posebno kao priređivač dvaju srpskohrvatskih almanaha, čiji su sardnici pretežno slobodni zidari).

Docnije, u ovim redovima srećemo i Milana Grola, Milana Predića, Branka Lazarevića, Jovana Dučića, Aleksandra Belića, Nikolu Vulića, Jovana Erdeljanovića, čak i episkopa Nikolaja Velimirovića-sve do Tihomira Đorđevića ili Vladimira Ćorovića, Koste Kumanudija, Stanoja Stanojevića, Veljka Petrovića itd. A sa hrvatske strane tu su takođe odani Glasnikovi saradnici i prijatelji: dr Ante Tresić Pavčić, Milan Marjanović, Andrija Milčinović, Vladimir Vidrić, ne izostavljajući Ivana Meštrovića, ni Slovenca dr Nika Županića. Najzad, u jednom dokumentu iz vremena nemačke okupacije u drugom svetskom ratu, u spisku masona, nalazi se i onaj njihov nekad odlučni protivnik iz mladih dana-Jaša Prodanović.

S druge strane, razume se, priličan broj uglednih saradnika SKG, sa Jovanom Cvijićem na čelu, nije pripadao ovom redu. Tako se i ovog puta u SKG ogleda njegova širina, pa i šarolikost, u najmanju ruku neprestano dvojstvo, ali i, izvesno, naročito u nacionalnom i etičkom smislu, primetno duhovno jedinstvo. Bila je to zaista elita mlade građanske klase, puna raznih evropskih izleta, ali i u znaku povratka u, iznad svega, zajedničkog delovanja.

(Dragiša Vitošević, Srpski književni glasnik 1901-1914, izdavači: Vuk Karadžić, Matica srpska i Institut za književnost i umetnost,

Beograd, 1990., strana 133 do 136)