Zabrane

 

Politički procesi: progon reči i misli u doba diktature (4)

 

Sudska, partijska i samoupravna krivica

 

Obimnim istraživanjem srpskog književnika i publiciste Marinka Arsića Ivkova, objavljenim pod nazivom "Krivična estetika", detaljno je opisan mehanizam gušenja stvaralačkih sloboda u nekadašnjoj Jugoslaviji, a posebno u Srbiji, od kraja Drugog svetskog rata pa sve do današnjih dana. Uloga partijskih sudova i tužilaštava u službi političkog progona umetnika i umetničkih dela, slobode govora i slobode mišljenja, zabrane knjiga i kontrole štampe, temelj su ove, od javnosti prerano sakrivene knjige. Jer, ništa tako slikovito ne svedoči o kontinuitetu ovdašnjih diktatura, kao što svedoči rad poslušnog pravosuđa, kako onog jednopartijskog, o kome je ovde, na samom početku reč, tako i današnjeg, višestranačkog, zapravo, takođe jednoumnog, u službi vlastodržaca, o čemu "Krivična estetika" upravo i govori...

 

Marinko Arsić Ivkov

 

 

Da bismo razbili sumnju onih koji ne veruju da u ovom predgovoru ima tako malo mašte a tako mnogo stvarnosti, pozvaćemo u pomoć suvoparne činjenice... Poređaćemo, vremenski, progone o kojima smo govorili, ali i one koje nismo pominjali, kao svojevrstan kalendar života druge polovine XX veka. Nije nam namera da damo sveobuhvatan popis žrtava represije, mada je takav spisak više nego neophodan, naročito ako se ima u vidu da jednog dana mora da otpočne rehabilitacija žrtava i osuda dželata. Ta rehabilitacija ne može da se postigne pukom, uopštenom amnestijom ili priznanjem "grešaka".

Do sada nije načinjen konačan spisak žrtava represije. To je veoma težak, ali, čini se, neodložan posao.

Izuzmemo li sudske zabrane (1945-1991), tačan broj zabranjenih i cenzurisanih dela teško je utvrditi, najčešće zbog nepostojanja pisanih tragova i dokumentacije. Cenzura je, prema jednom istraživanju, sasekla 1.300 dela, među kojima je oštricu zabrane osetilo 570 knjiga, 380 novina i časopisa, 76 filmova, 70 pozorišnih predstava, pedesetak narodnih i novokomponovanih pesama i šlagera, 5 izložbi slika, nekoliko radio i tv-emisija, dosta karikatura, aforizama. 

Sudovi i tužilaštva su izrekli 340 trajnih i privremenih zabrana pojavljivanja dela u javnosti, dok su politički forumi prekratili embargom život 330 naslova. Jedino je samoupravna  cenzura bila skromna, sa oko 150 osuđenih umotvorina našeg duha. Ali ne zato što je ona tako htela, već zato što je njene cenzorske poteze teško dokučiti. Uspevala je svoje tragove dobro da sakrije. Za četrdeset i pet godina, na granici Jugoslavije je "uhapšeno" 500 dela nastalih u emigraciji i inostranstvu.  U ,,našim duhovnim tamnicama" čami velik broj zatočenih dela: ,Samo u tzv. specijalnim fondovima Narodne biblioteke Srbije i SANU ima 2.500 "uhapšenih" naslova! A da o sudskim i policijskim arhivima i ne govorimo. Sledeći broj je još provokativniji, mada je očigledno da je prilično proizvoljan: među beogradskim kulturnim radnicima pominjana je čak i cifra od petnaestak hiljada cenzurisanih dela za pola veka postojanja socijalističke Jugoslavije. 

Ta cifra se, sigurno, ne može smatrati konačnom, čak i ako se tretira aproksimativno...Podaci koje Želimir Kešetović navodi u svojoj studiji Cenzura u Srbiji , verodostojni su, ali je očigledno da se odnose samo na slučajeve koji su proverljivi i o kojima postoji nekakva dokumentacija (mada ovaj autor ne navodi izvor podataka).

Izvesno je, međutim, da je Kešetovićev broj mnogo manji od stvarnog broja slučajeva koje proučava. Prema tabeli "Zabranjene publikacije u Srbiji u periodu od 1945-1990. godine", ukupno je zabranjeno 148 publikacija (sudski 69, samoupravno 14, politički 65). Od toga broja književnih dela je 47, istoriografskih, političkih i sličnih publikacija 56, naučno-teorijskih dela 18, ostalo 27.

Razlozi zabrane su: ličnost autora ili prevodioca (32), neistine, lažne vesti, uznemirenje građana i slično (32), nacionalizam ili šovinizam (16), drugi političko-ideološki razlozi (48), pornografija i moral (4), ostalo (16).

Dok je četrdesetih i ranih pedesetih godina razlog za zabranu ili progon umetničkih dela mogao da bude i, uslovno rečeno, čisto estetički ("formalizam", "hermetična metaforika", "melanholična i bolesna osećanja..."), u narednom periodu, kako primećuje filozof  Predrag Matvejević, u pitanju su isključivo ideološki razlozi i, ponekad, međunacionalni sukobi.

 To, manje-više, potvrđuju i navedeni podaci iz Kešetovićeve tabele. Naš skraćeni letopis, čija je svrha podupiranje i oživotvorenje naših teorijskih razmišljanja, obuhvata sve značajnije i za ovu knjigu relevantnije slučajeve progona i zabrana. Ako je neki takav slučaj izostavljen, a sigurni smo da jeste, reč je o propustu, a ne o nameri.

 

Hronoligija i način kažnjavanja

 

1944.

 

Streljani zbog umetničkog i naučnog rada u okupiranom Beogradu književnici Grigorije Božović i Svetislav Stefanović; profesori Miloš Trivunac i Ilija Pražić; glumci Aleksandar Aca Cvetković, Jovan Tanić, Ljuba Vasiljević, slikar Branko Popović. U Nišu su streljana sedmorica glumaca Narodnog pozorišta. U Novom Sadu streljan književnik i novinar Velislav Spasić.

 

1945. 

 

Književnik Sima Pandurović osuđen na pet godina gubitka nacionalne časti, zbog objavljivanja tekstova i učestvovanja u književnom životu za vreme okupacije. Glumica Žanka Stokić zatvorena, otpuštena s posla i osuđena na osam godina gubitka nacionalne časti zato što je glumila za vreme okupacije, zatvoren profesor filozofije i prevodilac Kanta Nikola Popović (umro nakon puštanja iz zatvora, 1950). Sudski zabranjena edicija stripova Tri ugursuza za vreme okupacije. Vojni sud Komande grada Beograda osudio pozorišnog reditelja i pisca Josipa Kulundžića (zato što je za vreme okupacije radio svoj posao u ,,Umetničkom pozorišu") na tri godine prisilnog rada, tri godine gubitka građanske časti nakon izdržane kazne i konfiskaciju imovine.

Rukovodioci Radio-Beograda na indeks pesama zabranjenih za emitovanje stavili su narodnu pesmu ,"Vino piju dva mila jarana", šlager ,"Ti plaviš, zoro bajna" i druge...

Za politički nepodobne i nepoželjne za objavljivanje proglašene su pesme Jovana Jovanovića Zmaja ,,Nema Srba" i , "Novi izbori u Srbiji".

1946.

 

Radovan Zogović napao časopis Književnost posvećen Svetozaru Markoviću zbog bibliografskih jedinica Slobodana Jovanovića. Obustavljena distribucija časopisa. Muzička drama Knez od Zete Petra Konjovića skinuta s repertoara beogradskog Narodnog pozorišta zbog ,"lažnog i mističnog tretiranja narodne prošlosti". Pozorišna predstava Pigmalion Bernarda Šoa skinuta s repertoara beogradskog Narodnog pozorišta zato što proletere prikazuje kao pijanice!

U istom pozorištu skinuta je s repertoara, zbog formalizma i dekadencije, i Krležina drama U agoniji

Vojno veće Vrhovnog suda FNRJ osudilo, u odsustvu, Slobodana Jovanovića na kaznu lišenja slobode s prinudnim radom u trajanju od dvadeset godina, konfiskaciju celokupne imovine i gubitak državljanstva. Njegova Sabrana dela (objavljena 1940) zabranjena za dalju prodaju odlukom političkih organa...

1947.

 

Slobodan Jovanović brisan iz članstva Srpske akademije nauka. Film Vladimira Pogačića Priča o fabrici pre prikazivanja cenzurisali su Aleksandar Ranković i Svetislav Stefanović-Ćeća. Javno tužilaštvo FNRJ zabranilo list Jež (broj od 20. septembra) zbog nekih karikatura koje imaju ,"uvredljiv karakter".

1948.

 

Na zahtev Sjedinjenih Američkih Država, bunkerisan dokumentarni film Radivoja Lole Đukića Grčka deca.

 

1949.

 

Zbog satiričnog teksta Moše Pijade ,,Krilov ili Ezop" (potpisanog pseudonimom Psić Zubatić) 6. septembra sudski zabranjene Književne novine.  Odlukom političkih organa zabranjena za prodaju i izdavanje u bibliotekama dela Grigorija Božovića, Nike Bartulovića, Sime Pandurovića, Tina Ujevića, Todora Manojlovića, Vlastimira Petkovića,

Stojana Živadinovića i drugih ,,neprijateljskih" pisaca. Ministar Nikola Popović zabranio igrani film Radivoja Lole Đukića Jezero.

1950.

 

Žestoki napadi na satiričnu Jeretičku priču Branka Ćopića, objavljenu u Književnim novinama. Najoštriju osudu izrekli Josip Broz Tito, Milovan Đilas i drugi visoki funkcioneri. Krajnji ishod ove kampanje je dalekosežan: nadzor nad umetničkim tekstovima je pojačan, jer je umetnost i definitivno svrstana u oružje za borbu protiv komunističke vlasti.

Agitprop zabranjuje dokumentarni film Olge i Žorža Skrigina Kragujevac ili Velike žrtve. Zabranu je potpisao književnik Čedomir Minderović.

1951.

 

Sudski zabranjena brošura-esej Živorada Stojkovića 0 jednom ćutanju u književnosti (autorovo izdanje).

1952.

 

Odlukom partijskih foruma, ugašene Književne novine i časopisi Svedočanstva i Zapisi.

Pod pritiskom partijskih funkcionera Mitre Mitrović-Đilas i Moše Pijade, u Jugoslovenskom dramskom pozorištu skinut s repertoara Anujev Bal vampira u režiji Soje Jovanović, zato što sa simpatijama prikazuje sitne lopove! Na zahtev Leona Daviča u Beogradu zabranjen koncert "Ulicama velegrada", zato što širi dekadentnu džez-muziku. Zbog ,,antikomunizma" s Medicinskog fakulteta u Beogradu udaljen profesor Aleksandar Đ. Kostić, autor Medicinskog rečnika i drugih značajnih stručnih knjiga. U progonu učestvovale mnoge njegove kolege, kao i partijski funkcioneri Milka Minić i Mitra Mitrović.

1953.

 

Ukinute dotacije časopisima Revija, Crveno jeste i Nova misao, posle čega su prestali da izlaze. Dokumentarni film Jovana Jovanovića Titova štafeta u zavodu za rehabilitaciju bunkerisala je Komisija za pregled filmova zbog vređanja ugleda predsednika Republike.

1954.

Po naređenju načelnika policije, jer izvrće ruglu narodne funkcionere. U kragujevačkom Pozorištu, skinuta s repertoara komedija Miodraga Đurđevića Nasledstvo, u režiji DimitrijaĐurkovića.

1955.

 

Posle pretpremijere u Ateljeu 212, Mira Trailović kao politički nepodobnu skinula je s repertoara dramu Radovana Ivšića Kralj Gordogan. Milovan Đilas osuđen je na osamnaest meseci zatvora (uslovno na tri godine). Vladimir Dedijer osuđen na šest meseci zatvora (uslovno na dve godine).

1956.

Drama Semjuela Beketa Čekajuči Godoa, u režiji Vasilija Popovića, skinuta sa repertoara Beogradskog dramskog pozorišta. Milovan Đilas osuđen na tri godine zatvora.

1957.

Sudski zabranjena knjiga Milovana Đilasa Nova klasa. Film Nikole Radoševića Atomska bajka, prema scenariju Miroslava Antića, bunkerisala savezna Komisija za pregled filmova (u komisiji bili Ivo Andrić, Milka Minić, Zdenko Ćengić, Dušan Timotijević, Milisav Lukić), zato što "pruža aluziju da je narod marioneta politike".

 

1966.

 

Sudski zabranjen Rečnik savremenog srpskohrvatskog jezika Miloša Moskovljevića, zbog toga što definicije nekih odrednica mogu da izazovu "uznemirenje građana". Pokretač zabrane bio je visoki partijski funkcioner Mirko Tepavac.

Dokumentarni film studenta Jovana Jovanovića Studentski grad uništen odlukom ,,unutrašnje cenzure" Akademije za pozorište, film, radio i televiziju, odnosno profesora, s Vjekoslavom Afrićem na čelu.

Producent ,,Avala-film" odustao od snimanja filma Živojina Pavlovića Gluvi barut, prema romanu Branka Ćopića, zbog politički neprihvatljivih ideja u scenariju. Partijski ,,ideolog" Milojko Drulović sprečio objavljivanje Knjige o Peneziću Dragoljuba Golubovića-Pižona i Živote Milićevića, jer iznosi neistine o revolucionaru.

1967.

 

Sudski zabranjena knjiga Aleksandra Cvetkovića Poruka čoveku i čovečanstvu, zbog "iznošenja lažnih i izopačenih tvrdnji te neprijateljske propagande, kojom se veliča prokineska politika"!

Odlukom Opštinskog komiteta SK Kraljeva povučena iz prodaje i uništena knjiga Rastka Zakića Na Ijutu ranu Ijutu travu.

Roman Mladena Markova Večni san mračni sveće u rukopisu je cenzurisao Oskar Davičo i nakon izbacivanja ,,opasnih mesta" objavio pod naslovom Metrovka.

1968.

 

Sudski zabranjeni sledeći listovi i časopisi: Pravoslavlje (br. 21, 1968), Student (brojevi od 4, 8. i 25 juna 1968), Naši dani (15. april 1968), Studentske novine (br. 1,1968), Vidici (br. 121-122,1968), Delo (br. 8-9,1968), Duga feljton (br. 62, 63, 64. i 65,1968).

List Crvene novine (5. jun 1968), koji su izdali studenti Pravnog fakulteta u Beogradu, zaplenili su i uništili partijski aktivisti. Radnici štamparija ,,Politika" i ,,Slobodan Jović" odbili da štampaju omladinski list Susret, posvećen studentskim nemirima. Televizija Beograd bunkerisala dokumentarni film o legendarnom  ,,šezdesetosmašu"  Vladi  Revoluciji  (Vladimiru Mijanoviću), koji su za nju uradili Želimir Žilnik, Dušan Makavejev, Karpo Aćimović Godina i Branko Vučićević. Cenzurisan film Ljubiše Jocića o studentskim nemirima Film o Studentskom gradu.

Bunkerisan film Vuka Babića Breme. Uništen film Tomislava Radića Živa istina.

Cenzurisan film Miroslava Antića Sveti pesak...

Nakon intervencije iz Gradskog komiteta SK Beograda, skinut sa repertoara Ateljea 212 pozorišni komad Aleksandra Popovića Kape dole.

Izdavač "Nolit" zabranio svoje izdanje - roman Čede Vukovića Razvođe.

Na zahtev Prvog opštinskog javnog tužilaštva u Beogradu, sudija za prekršaje kaznio s po petnaest dana zatvora psihologa i novinara Ljubu Stojića i pisca i prevodioca Branka Vučićevića zato što su na Bitefu delili letak ,"Vratite se kući", upućen lenjingradskom pozorišnom ansamblu (u znak protesta protiv upada vojnih snaga SEV-a u Čehoslovačku)...

 

1969.

 

Sudski zabranjene Književne novine (broj od 30. avgusta 1969) zbog teksta Zorana Gluščevića Pet varijacija na temu vrelo praško proleće 68.

Sudski zabranjen humoristički list Čivija. Univerzitetski odbor Saveza studenata Beogradskog univerziteta, kao izdavač, povukao iz štampe knjigu tekstova i dokumenata o

studentskoj pobuni 1968.

Skinut s repertoara film Aleksandra Fetrovića Biće skoro propast sveta. Politički progon filma Želimira Žilnika Rani radovi. Okružni javni tužilac Spasoje Milošev privremeno zabranio prikazivanje filma, ali sudija Okružnog suda u Beogradu Ljubomir Radović zabranu ukida.

Producent CFRZ bunkerisao film Živojina Pavlovića Zaseda. Bunkerisan film Želimira Žilnika Lipanjska gibanja. Programski savet Osnovne organizacije Saveza komunista Ateljea 212, skinuo s repertoara pozorišni komad Aleksandra Popovića Druga vrata levo, u režiji Ljubomira Draškića.

Komunisti Jugoslovenskog dramskog pozorišta, nakon napada režimske kritike i Josipa Broza Tita, skinuli s repertoara dramatizaciju romana Dragoslava Mihailovića Kad su cvetale tikve u režiji Bore Draškovića.

Okružno javno tužilaštvo u Beogradu privremeno zabranilo prodaju časopisa Adam i Eva zbog pornografskih fotografija i dva crteža Pabla Pikasa. Okružni sud ukinuo zabranu.

 

1970.

 

Redakcija Srpske književne zadruge odbija, iz političkih razloga, da objavi zbirku pripovedaka Živojina Pavlovića Cigansko groblje. Na intervenciju Gradskog komiteta SK Beograda, skinut s repertoara film Krsta Papića Lisice. Sudski zabranjene knjige Jovana Zubovića Krajina i Krajišnici i Srbi u prošlosti.

Sudski zabranjen list Zavičajnog kluba studenata iz Čačka Bumerang. Sudski zabranjena knjiga Dimitrovgradska hronika (na bugarskom jeziku). Redakcija ,,Prosvete" odložila objavljivanje knjige Antonija Isakovića Tren 2. Obustavljeno štampanje romana Slobodana Selenića Pismo - glava.

Sudski zabranjen časopis Vidici (br. 142-143,1970), zbog tekstova o studentskim nemirima.

Sudski zabranjen list Saveza studenata Vojvodine Index, zbog teksta o izgradnji Njegoševog mauzoleja.

Izdavač ICS, na intervenciju partijskog funkcionera Bore Pavlovića, odustao od objavljivanja knjige satiričnih tekstova Milivoja Majstorovića  Biće bolje.

Posle pritiska Univerzitetskog komiteta SK, povučen iz štampe list studenata Filozofskog fakulteta u Beogradu Frontisterion, posvećen studentskim nemirima 1968.

Skinuta s repertoara Jugoslovenskog dramskog pozorišta predstava Aleksandra Popovića Pala Karta. Komunisti Narodnog univerziteta ,"Braća Stamenković"  Beogradu obustavili štampanje knjige Nikole Miloševića Ideologija, psihologija i stvaralaštvo...

 

1971.

 

Sudski zabranjen ilustrovani magazin Fleš (br. 1, 1971) zbog "teške povrede političkog morala" objavljivanjem fotografija iz filma Dušana Makavejeva WR ili Misterije organizma.

Sudski zabranjeni listovi i časopisi: Student (brojevi od 30. aprila i 24. avgusta 1971), Čik (br. 41, 1971), Čik-ekstra (br. 1, 1971), Anali Pravnog fakulteta u Beogradu (br. 3,1971), Stradija (br. 2,1971), Vidici (br. 152,1971), Uj symposion (brojevi 76. i 77,1971), Književne novine.

Zabranjen časopis Kultura zbog teksta Nikolaja Berđajeva (prevodilac Nebojša Popov).

Sudski zabranjena knjiga Dokumentacija I-II (..Neoplanta", Novi Sad, l971).                                          Izdavač ,,Turistička štampa" povukao iz prodaje časopis Umetnost (jul-avgust 1971), posvećen gradnji Meštrovićevog mauzoleja na Lovćenu.

Bunkerisani filmovi Dušana Makavejeva WR ili Misterije organizma, Miroslava Antića Doručak sa đavolom i Ratka Ilića Ambasador je ubijen u Stokholmu.

Televizija Beograd nije emitovala najavljeni dokurnentarni film Božidara Vučurovića Fruškogorski manastiri.

Po nalogu CK SK Srbije i GK SK Beograda, izdavač Narodni univerzitet ,"Braća Stamenković" u Beogradu povukao iz prodaje knjigu Dobrice Ćosića Moć i strepnje, a otpustio direktora Jovana Markovića i urednika Ivana Ćolovića. Skinut s repertoara užičkog Narodnog pozorišta komad Jovana D. Bulajića Balada, na zahtev Komisije za ideološki rad OK SK Titovo Užice.

Nakon intervencije iz GK SK Beograda, s repertoara Beogradskog dramskog pozorišta skinuta drama Aleksandra Popovića Mrak i šuma gusta.

Sprečeno objavljivanje ,,nacionalističkog" stripa o Marku Kraljeviću u Politikinom zabavniku.

Kao politički nepodoban, skinut s repertoara Ateljea 212 mjuzikl Isus Hristos superstar.

Oduzet pasoš Borislavu Pekiću, dobitniku NIN-ove nagrade za roman Hodočašće Arsenija Njegovana. Profesor Pravnog fakulteta u Beogradu Mihailo Đurić osuđen na dve godine zatvora zbog onoga što je izrekao u diskusiji o ustavnim amandmanima (Vrhovni sud Srbije kaznu je smanjio na devet meseci)...

 

 

Iz biografije autora

 

Marinko Arsić Ivkov je rođen 1950. godine u Staparu, na severu Bačke, diplomirao je opštu književnost na Filološkom fakultetu u Beogradu i kao nezavisni intelektualac i književnik bio opozicija Titovom, Miloševićevom i svim režimima do danas, što je dovelo do njihove saglasnosti da njegovo delo marginalizuju ili prećute uz dobru pomoć kritičarskih klanova i nadležnih državnih službi. Autor je nekoliko romana i pripovedaka, a u javnosti je, uprkos svemu, najbolje bila prihvaćena njegova "Antologija srpske udvoričke poezije", koja je uvredila bivšeg, i opomenula sadašnje i buduće diktatore.