Razaranje

Kako se već duže od 25 godina razvlače radovi na dovršenju Crkve sv. Save u Beogradu (I)

 

Između dobra i zla Crkva izabrala Zlokovića

 

Kako je i kada započela gradnja Crkve sv. Save u Beogradu. - Kada je gradnja prekinuta a kada nastavljena. - Čija je sujeta bila povređena gradnjom kupole na zemlji i njenom montažom. - Kome je bilo u interesu pravljenje afere "radioaktivni granit". - Kako je izvršen "puč" i zašto je rukovođenje gradnjom crkve oduzeto prof. Branku Pešiću. - Ko je zatekao opustelo i devastirano gradilište. - Kako su radovi nastavljeni 1999. godine

 

Stanislav Živkov

 

Jedan od najzahtevnijih restauratorskih poduhvata ikada izveden svakako je bila obnova moskovske crkve Hrista Spasitelja, koja je izvedena za svega pet godina! Ova crkva je spomenik Moskvi i svim nevoljama što su ovaj grad zadesile u 20. veku. Izgradnja je dovršena 1997. godine, a crkva je podignuta donacijama školaraca, penzionera, javnih službenika i bogatih dobročinitelja, a sve na poticaj gradonačelnika Jurija Luškova. Nalazi se na mestu izvorne crkve koja je sagrađena u spomen pobede nad Napoleonom. Staljin je 1930. godine naredio rušenje da bi se izgradio neboder. Nakon što je otkriveno da je tlo premekano za takav zahvat, umesto nebodera na tom prostoru je izgrađeno popularno kupalište. Za razliku od ove crkve, od koje nije ostao doslovce ni kamen na kamenu, a koja je obnovljena za svega pet godina, nastavak gradnje Crkve sv. Save u Beogradu razvlači se kao trakavica već duže od 25 godina, pri čemu se ni ne nazire definitivan završetak radova, umesto čega se samo s vremena na vreme najavljuju novi megalomanski troškovi!

88 pokušaja

 

Iako je po tradiciji telo Rastka Nemanjića spaljeno na Vračaru, nikada nisu izvršena nikakva arheološka istraživanja kako bi se eventualno utvrdilo da li se to na Vračaru uopšte odigralo, a toponimija Beograda u to vreme nikada nije podrobnije istražena. Ipak, 1895. godine, tri stotine godina nakon spaljivanja tela svetog Save, u Beogradu je osnovano Društvo za podizanje hrama svetog Save na Vračaru, čiji je cilj bio da se na mestu spaljivanja moštiju podigne hram. Omanja crkva koja je podignuta na mestu budućeg hrama je kasnije pomerena da bi izgradnja hrama mogla da otpočne.

Godine 1905. raspisuje se javni konkurs za izradu projekta, na koji je stiglo pet radova, koji su zbog lošeg kvaliteta projekata odbačeni. Tokom balkanskih kao i Prvog svetskog rata zaustavljene su sve aktivnosti na izgradnji hrama. Nakon rata, 1919. godine, Društvo je ponovo ustanovljeno, a novi konkurs je raspisan 1926. Na konkurs su stigla 22 projekta. Prva i treća nagrada nisu dodeljene, arhitektonsko rešenje arhitekte Bogdana Nestorovića, koje je osvojilo drugu nagradu, proglašeno je za najuspešnije. Odbor za izgradnju hrama je 1930. poverio izradu projekta arhitekti Nestoroviću, kao i arhitekti Aleksandru Deroku, uz saradnju inženjera Vojislava Zađine.

Izgradnja hrama je konačno započela 15. septembra 1935. godine, kada je patrijarh Varnava izvršio osvećenje temelja. Kada su radovi poodmakli, patrijarh Gavrilo je 10. maja 1939. godine svečano osvetio temelje i u oltaru, uz kamen temeljac, položio povelju.

Početak Drugog svetskog rata prekinuo je građevinske radove, a do tada su izgrađeni temelji hrama i podignuti zidovi do visine od sedam i 11 m. Već postavljeni kameni stubovi i kapiteli provizorno su zaštićeni zidovima od opeke, a oko zidina crkve ostao je veliki broj pripremljenih blokova kamena za građu fasada, koji je kasnije nemilice razvlačen.

Nemačka okupaciona vojska, partizani i Crvena armija redom su koristile prostor unutar nedovršenog hrama kao parkiralište, a razna preduzeća su potom koristila prostor kao magacin. Na čelo Srpske pravoslavne crkve 1958. godine dolazi patrijarh German i nakon 88 ponovljenih molbi - i isto toliko odbijanja - dozvola za nastavak gradnje je dobijena tek u leto 1984. i od republičke i od gradske vlasti. Profesor Branko Pešić, koji je imenovan za novog arhitektu hrama, prepravio je prvobitni projekat da bi se bolje iskoristili novi materijali i građevinske tehnike.

 

Deroko spasao planove

 

Patrijarh German je 30. aprila 1985. godine, u prisustvu svih srpskih arhijereja, ponovo osvetio hram, položivši povelju o nastavku radova u novim istorijskim prilikama. Dvanaestog maja 1985. patrijarh, 20 episkopa i brojno sveštenstvo služili su svečanu liturgiju, kojoj je u unutrašnjosti zidina hrama prisustvovalo oko 12.000 vernika, dok je u porti bilo još oko 80.000 ljudi. Izgradnja je ponovo otpočela 12. avgusta 1985. Zidovi su podignuti do pune visine od 40 m. Akt o odobrenju nastavka gradnje potpisao je tadašnji predsednik Predsedništva Srbije Dušan Čkrebić, koji je u znak zahvalnosti od SPC dobio Orden svetog Save, 2007. godine. Prema tadašnjim procenama pretpostavljalo se da bi crkva mogla građevinski da bude završena za pet godina uz trošak od najviše 10 miliona dolara, a uređenje enterijera očekivalo se da traje još toliko.

Najveće postignuće je bilo podizanje centralne kupole teške 4.000 tona. Ona je bila napravljena na zemlji, a zatim je, zajedno sa pokrivačem od bakarnog lima i velikim pozlaćenim krstom, visokim 12 metara i teškim četiri tone, podignuta i postavljena na zidove. Podizanje, koje je trajalo 40 dana, završeno je 26. juna 1989. godine.

Na predlog tadašnjeg patrijarha Germana, pozvan je arhitekta Branko Pešić da preuzme na sebe nastavak projektovanja i gradnje Hrama svetog Save, što podrazumeva i organizaciju svih pripremnih radova, osnivanje gradilišta i sve što je potrebno da se nastavi gradnja napuštenog hrama.

Deo planova originalne crkve sačuvao je koprojektant Aleksandar Deroko, koji ih je predao patrijaršiji a arh. Pešić ih je koristio kao polaznu osnovu. Koliko sutra Pešić je pokušao da poseti napušteno gradilište crkve, ali nije uopšte mogao da uđe unutra jer su sva vrata bila - zazidana. Pozvani su zidari da sruše provizorne zidove u vratima crkve oko koje su bili razbacani blokovi granita kao i nedovršeni kapitel koji je ležao bačen od 1941.

Poseban problem za nastavak radova bila je činjenica da su tokom rata nacisti uništavali sve što je imalo ikakve veze sa gradnjom hrama. Srećom, deo planova je spasao arhitekta Aleksandar Deroko, tako što ih je zakopavao u zemljani pod podruma svoje kuće, a nakon rata predao Patrijaršiji.

Kako bi se nastavila gradnja hrama bilo je potrebno izvršiti više pripremnih poslova, od kojih je svakako bilo najvažnije ustanoviti u kakvom su stanju bili zidovi sagrađeni do 1941. kao i stubovi. Takođe je bilo potrebno oformiti idejni projekat hrama po današnjim propisima, tražiti urbanističko-tehničke uslove nastavka gradnje pa tek onda izraditi glavni projekat, koji je trebalo da dobije sve saglasnosti i građevinsku dozvolu.

 

Veliki obrt

 

Građevinsko preduzeće Rad izvelo je pripremne radove, uređenje terena, formiranje gradilišta sa odgovarajućim barakama za rad projektanata i gradilišta. Napokon su probijeni zidovi na ulazima u hram, a u njegovoj unutrašnjosti zatečeni su ostaci provizornih zidova garaža i magacina, prava džungla obrasla visokom travom, sve zapušteno i prepuno smeća, epruveta i špriceva koje su ostavljali narkomani koji su tu imali sklonište. Preduzeće Rad je preduzelo sve što je potrebno da dovede u red ceo teren u hramu...

Početkom maja 1985. započeta je izrada glavnog projekta na osnovu kojeg je kasnije dobijena građevinska dozvola. Tokom izrade glavnog projekta radilo se i na izradi projekata uređenja lokacije i urbanističko-tehničkih uslova za nastavak izgradnje Hrama sv. Save. Na osnovu izrađenog glavnog projekta u sedam knjiga-elaborata sa svim prilozima. Opštinski komitet za komunalne građevinske i stambene poslove opštine Vračar u Beogradu izdao je odobrenje za izgradnju 30. maja 1986. godine. Takođe je izrađen i projektni tender za licitaciju svih radova na hramu, a sama licitacija završena je do kraja 1985. godine.

Već tokom pripremnih radova projektni tim bio je neprijatno iznenađen. Naime, projektanti konstrukcije hrama, iz projektne organizacije Dragiša Brašovan, inženjeri Vojislav Marisavljević i Dušan Arbajter, zatražili su da se ispita dužina izvedenih šipova koji su izvedeni pre rata. Na sveopšte zaprepašćenje, ispostavilo se da su šipovi, umesto projektovanih 12 metara bili dugački svega šest metara, što je pokazalo da se još pre 1941. godine - kralo! Nažalost, odmah je bilo jasno da postojeći šipovi uopšte ne mogu da nose stubove sa kupolom, jer bi se sve naprosto urušilo od opterećenja. Stoga je bilo potrebno izraditi projekat statičke sanacije postojećih zidova i spuštanje temelja izvođenjem armirano-betonskih "bunara" na dubini od 12 m, ispod četiri noseća stuba glavne kupole. Po nalogu konstruktora su izvedene "dilatacije", odnosno fizičko odvajanje dela koji nosi kupolu od nižih delova hrama, tri apside i oltarskog dela. Takođe je konstatovano da temelji zidova apsida i oltarskih zidova ne odgovaraju propisima, jer su urađeni od opeke. Po projektu sanacije izveden je armirano-betonski kostur po vertikali i horizontali svih zidova apside i oltara, i armirano-betonskom konstrukcijom izvedeni su novi temelji pripratskih zidova. Ovim dragocenim intervencijama doveden je hram u konstruktivno ispravno stanje da može da primi veliku kupolu, takođe da odgovara svim građevinskim propisima i zemljotresu do osam stepeni Rihterove skale.

Sve išlo glatko

 

Za projekat konstrukcije velike kupole projekat su izradili glavni konstruktori, odnosno odgovorni projektanta za konstrukciju hrama, od strane izvođača Trudbenika: V. Marisavljević, D. Arbajter i M. Marjanović, ali je drugi autorski tim, predvođen prof. Đorđem Zlokovićem takođe izradio zaseban projekat. Kako bi se izabrao izvođački projekat izvršena je ekpertiza oba projekta te se pokazalo da je najekonomičnije rešenje trojke na čelu sa inž. Marisavljevićem, sa duhovitom, smelom i, takođe, prvi put na svetu izvedenom konstrukcijom, odnosno sa kupolom sagrađenom na zemlji, koja se potom diže 40 m uvis na svoj projektovani položaj. Ovo rešenje je bilo dobro i za pokrivačke radove na kupoli, a pogotovo za podizanje velikog krsta od četiri tone i 12 m visine. Stoga je odlučeno da se izvede rešenje sa podizanjem kupole, čime je bila povređena sujeta inž. Zlokovića, koji je od tada stalno upozoravao da će već postavljena kupola pre ili kasnije pasti, da bi 1996. godine pokazao svoje pravo lice organizujući svojevrsni "puč" i pokušavajući da preuzme radove na crkvi!

Definitivno je usvojen sistem podizanja glavne kupole hrama, sa težinom od 4.000 tona, potiskivanjem hidrauličnim presama, što je predstavljalo inženjerski poduhvat kako u sferi modernog građevinarstva, tako i u oblasti sakralnog građevinarstva. Tako je kompletan sklop kupole prečnika 35 m, visine zajedno sa krstom 40 m, a ukupne težine od 4.000 tona, podignut na visinu od 40 m za svega 20 dana. Kupola se dnevno podizala za po 2,5 m. Poslednja operacija dizanja kupole obavljena je na visini od 36,69 m, kada je istovremeno krst kupole bio na visini 80 m, čime je izbegnuto da se bilo šta radi na visini preko 40 m, s obzirom na to da su radovi oko pokrivanja kupole bakarnim limom, kao i montaža krsta već obavljeni dok je kupola bila na zemlji. Povezivanjem kupole sa glavnim lukovima i izradom trajnih oslonaca, posao oko kupole na hramu bio je završen 1989. godine. Sa početkom raspada SFRJ, smanjuje se intenzitet radova, ali je ipak završeno oblikovanje i spoljnih i unutrašnjih gabarita hrama u osnovnoj konstrukciji. Na čitavoj crkvi postavljena je potrebna limarija, krovovi su opšiveni bakarnim limom, čime je crkva zaštićena od kiše i snega.

Izrađeno je i zastakljeno 130 prozora raznih oblika i veličine ukupne površine 874 kvadratna metra. Za konačni izgled fasade hrama bilo je još jedino potrebno nabaviti i ugraditi masivne granitne potkrovne vence na četiri zvonika, na osam malih kula, na pet konhi i na tri kosa krova portala.

 

Slučaj "radioaktivnog" granita

 

Nekako istovremeno, na Novom Beogradu u završnoj fazi bila je gradnja nove zgrade Kineske ambasade, na kojoj je prema projektu trebalo da bude ugrađen veliki broj elemenata od uvoznog granita, što je samo po sebi veliki izvođački, ali i finansijski zalogaj. Pošto se kod nas oduvek primenjivala poslovica "da komšiji crkne krava", nekome je palo na pamet da upropasti posao dobavljaču granita te je to učinjeno izmišljanjem afere "radioaktivni granit", koja je u javnost plasirana preko nedeljnika NIN. Odavno je poznato da u Srbiji postoji prava antinuklearna histerija predvođena tzv. "ugljarskim lobijem", koja je svojevremeno rezultirala zabranom gradnje nuklearnih elektrana. Uglavnom, usledio je čitav niz tekstova po raznoraznim novinama i veliki pritisak u javnosti te je navodno"opasni" radioaktivni granit na kraju uklonjen iz zgrade Kineske ambasade da bi prema nekim izvorima, isti taj granit, kao donacija, bio ustupljen i prenet na gradilište Hrama svetog Save! Kada se nakon više od 15 godina retroaktivno pogleda čitav ovaj slučaj, čini se da je sve zapravo učinjeno kako bi se rukovodilac gradnje prof. Branko Pešić po svaku cenu kompromitovao.

Pod hitno je od Instituta za medicinu rada i radiološku zaštitu Dr Dragomir Karajović, istog koji je konstatovao radioaktivan granit na Kineskoj ambasadi, zatraženo da ispita i granit koji je stigao na gradilište hrama. Naravno, nekome je bilo u interesu da se dodatno podstakne radioaktivna histerija pa se pokazalo da su rezultati ispitivanja bili isti, odnosno da je prirodna radioaktivnost granita bila dva i po puta veća od zakonski dozvoljenog zračenja, pri čemu niko nije uzeo u obzir činjenicu da je granit eruptivna stena koja sama po sebi ima povišenu prirodnu radioaktivnost. Institut je dodatno pojačao paniku zahtevom da se "prostor na kome su odložene granitne ploče ogradi te da se preduzmu i posebne mere zaštite za radnike...". Rešenjem Ministarstva za zaštitu životne sredine od 4. maja 1995, koje je potpisao tadašnji ministar dr Jordan Aleksić, utvrđuje se da se granit "...ne može koristiti kao građevinski materijal u visokoj gradnji... da se prostor na kome se nalazi mora ograditi... da se granit ne može koristiti u predviđenu svrhu, odnosno, ne može se dalje stavljati u promet...", što je sve samo po sebi besmislica, a iza svega je očito stajao nečiji interes da se iz posla izbaci firma Teratrejd, kako bi se od drugog dobavljača dobavio drugi granit. U sve se još umešala i Građevinska inspekcija koja je takođe zabranila rad sa ovim granitom i naložila dalja uputstva za rukovanje njime. Naravno, nastala je pauza duža od godinu dana da bi na kraju isto ministarstvo 19. juna 1996. uputilo dopis koji je potpisao isti ministar, kojim se, nakon opširnog objašnjenja na kraju dozvoljava ugradnja uvezenih granitnih ploča na spoljašnju fasadu Hrama sv. Save u Beogradu.

 

Đavolji bojkot

 

O tome da je akcija kompromitovanja prof. Branka Pešića bila dobro isplanirana i sprovedena najbolje dokazuje dopis Svetog sinoda od 15. jula 1996, kojim se ingerencija prof. arh. Branka Pešića prenosi "na Savetodavnu komisiju hrama na čelu sa akademikom dr Đorđem Zlokovićem..." i da će se to izvršiti 16. jula 1996. u prostorijama u kojima radi prof. Pešić.

O tome da je sve ovo bila dobro izmontirana stvar najbolje svedoči dopis Sv. Sinoda od 16. jula 1996. godine:

"Poštovani gospodine profesore, Sveti arhijerejski sinod visoko ceni Vaš trud i rad oko nastavka izgradnje hrama Sv. Save u Beogradu. To cene i svi ljudi dobre volje. Izgradnja hrama je uspešno nastavljena, uspešno podignuta velika kupola na toliku visinu, hram pokriven, postavljeni prozori, primetno dobra akustika, itd. u čemu ste Vi učestvovali i rukovodili, ostaće trajno vezano za Vaše ime i Vaših saradnika. No imajući u vidu Vaše zdravstveno stanje kao i uzbuđivanje oko pitanja granita roso balmoral, Sveti arhijerejski sinod je odlučio da Vas oslobodi daljeg rukovođenja oko toga, i trud oko hrama prenese na više stručnih i mlađih ljudi na čelu sa akademikom dr Đorđem Zlokovićem.

Određenoj Komisiji u prisustvu Patrijarha i člana Svetog arhijerejskog sinoda, nj. Preosveštenstva Episkopa niškog G. Irineja, predaćete kompletnu dokumentaciju oko izgradnje hrama Sv. Save. Još jednom Vam hvala na svemu dobrom i uspešnom što ste učinili za ovu našu najveću svetinju.

S blagoslovom Patrijarh srpski Pavle".

Pod navodnom brigom za zdravstveno stanje nastalo uzbuđivanjem oko pitanja granita "rosso balmoral" prof. Pešić je uklonjen sa daljeg rada na gradnji Hrama sv. Save, a kao zamena određen je akademik Đorđe Zloković, upravo onaj čiji projekat gradnje kupole svojevremeno nije prihvaćen i koji je od tada stalno i uporno tvrdio da će kupola da padne sa ciljem da on sagradi novu, svoju kupolu.

Trebalo je da prođe više od tri godine da bi tek septembra 1999. godine mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije, kao član Sinoda, obišao gradilište i video istrulele i razvaljene drvene obloge pored kojih je ležao skupo plaćeni mermer i granit, zapuštenu visoku travu i korov koji je na nekim mestima dosezao do pojasa, sablasno napuštene i rđi prepuštene kranove koji su nekada podizali stotine tona materijala na veliku visinu. Obilazak gradilišta nije dugo trajao, jer se nije imalo šta videti osim monumentalnih zidina i kupola sa nezavršenim limarskim radovima sa poklonjenim bakrom, koji su lopovi razvlačili toliko koliko im je trebalo, dok je hram i dalje kisnuo i voda i sneg se ulivali u zidove i temelje. Na kraju su se svi uputili u prostorije projektnog biroa koji je izgledao sablasno prazan. Nekadašnja radna prostorija Branka Pešića, koja je u svako doba dana vrvela od ljudi, delegacija i graditelja, čiji stolovi su bili puni crteža, skica, planova, maketa hrama i njegovih delova velikih fotografija koje su bile letopis gradnje hrama, pretvorena je u praznu prolaznu sobu bez ijednog papira, plana, crteža i olovke. Odmah je nastala velika svađa i konfuzija oko toga šta i kako treba raditi i koliko treba novca kako bi se ponovo pokrenuli radovi, nakon čega je mitropolit Amfilohije, odlazeći prema izlazu sa gradilišta porte zaključio: "Da smo ove ljude imali na početku, ni ciglu na ciglu ne bismo postavili".

 

 

 

Propadanje

 

"Svima je bilo jasno da među ljudima koji bi trebalo da grade hram nikakve saglasnosti nema. Od sedmorice prisutnih domaćina, čula su se četiri različita mišljenja šta valja odmah činiti, i svako je insistirao da mora samo to i da je drugo sporedno, što posredno ukazuje na činjenicu da se autoritet najstarijeg po zvanju, časti i vlasti ovde ne poštuje ili da ne postoji. Ovu činjenicu potvrđuje i očajno stanje hrama, porte i gradilišta, koji ostavljaju utisak nemara, zapuštenosti i nedomaćinskog odnosa prema onome što ranije generacije izradiše, kupiše i ostaviše u nasledstvo, a to se sada rastače, raznosi i prepušta rđi i propadanju."

(Tekst je iz službene beleške koja je dostavljena Svetom arhijerejskom sinodu SPC na dan 5. septembra 1999)

 

 

Dileme oko mesta spaljivanja

 

Na vest da je doneta odluka da se gradi hram svetom Savi nastala je polemika u štampi o tome - gde je sv. Sava spaljen? Verovatno da je o ovome prvu ideju dao Gligorije Vozarević, beogradski knjižar, kod koga su se okupljali ljubitelji knjiga. U narodu, kao i u crkvi, znalo se da su negde na Vračaru spaljene mošti. Rodoljubivi Vozarević podigne krst na mestu gde je on smatrao da se to desilo, u maju 1847. godine, i oboji ga crvenom bojom. Taj kraj je nazvan Crveni krst.

Prof. dr Ljubomir Durković Jakšić, u svojoj knjizi "Podizanje Hrama Sv. Save na Vračaru" opširno piše o pretpostavkama mesta spaljivanja. Takođe, u "Trgovinskom glasniku" razvija se polemika oko mesta spaljivanja. Spominje se mesto na Vračaru "Majdan", to je verovatno mesto koje mi danas zovemo "Tašmajdan", zatim "Čupina Umka", mesto starog groblja koje se nalazilo između Crkve sv. Marka i Seizmološke stanice na današnjem Tašmajdanu, a takođe i prostor između Crkve sv. Marka i današnjeg Parlamenta, koje se u svoje vreme zvalo Batal džamija. Po priči, Sinan-paša je bio poturica, poreklom pravoslavni Srbin, a neki misle pravoslavni Arnaut, pa je u znak kajanja podigao Batal džamiju na mestu spaljivanja. Bilo je i predloga da se, kako ne znamo gde je tačno mesto, hram podigne u centru grada pored Kraljevskog dvora i Narodnog parlamenta.