Razgradnja

 

Manastir Manasija: Ko to želi da jedan od najznačajnijih spomenika srpske srednjovekovne kulture postane karikatura

 

 

Gospodo, kokošinjci su negde drugde

 

Čitav manastirski kompleks je urbanistički degradiran gradnjom dve ogromne zgradurine tačno ispred glavnog ulaza u manastirski kompleks. Štaviše, oko zgrada je postavljena žičana ograda i natpis "privatan posed". Manastirsko podgrađe prema reci Resavi podseća na prašumu, jer je potpuno zaraslo. Danas žbunje i manje, pa čak i veće drveće slobodno raste na svim mogućim mestima na samim bedemima i kulama zahvaljujući krajnje nesolidno obavljenim radovima na konzervaciji kojima je rukovodila Gordana Simić

 

Stanislav Živkov

 

Manastir Manasija (Resava) jedan je od najznačajnijih spomenika srpske srednjovekovne kulture i najznačajnija građevina koja pripada takozvanoj moravskoj školi... Manastir je podigao despot Stefan Lazarević, poznat i kao Visoki Stefan. Gradnja je trajala između 1407. i 1418. godine. Nešto kasnije dograđena je i priprata. Odmah posle osnivanja, Manasija je postala kulturni centar despotovine. Njena resavska škola bila je prepisivačka radionica i bila je izvor pisanih dela i prevoda i posle pada despotovine, kroz ceo 15. i 16. vek. Od prvobitnog manastirskog kompleksa danas su sačuvani glavna crkva posvećena Svetoj Trojici, velike trpezarije ili takozvana resavska škola, tvrđava sa 11 kula, od kojih je najveća donžon kula poznatija kao "Despotova kula", kao i spoljni odbrambeni pojas. U toku viševekovne turske okupacije, manastir je više puta pustošen i razaran. Sa crkve je skinut olovni krov, pa je više od jednog veka crkvena građevina prokišnjavala i veliki deo fresaka je nepovratno propao.

Jedno vreme Turci su zapadni deo crkve, takozvanu pripratu koristili kao barutanu, te je  prilikom jedne eksplozije u 18. veku teško oštećena. Današnja priprata je većim delom sagrađena prilikom kasnije obnove u 19. veku oponašajući izgled prvobitne. I pored svih tih stradanja, u priprati je očuvan vredan pod od raznobojnih kamenih ploča, sličan krupnom mozaiku.

 

Preduzimačka posla

 

Iako teško oštećen, živopis Manasije spada u red najvećih domena srednjovekovnog slikarstva. Od očuvanih fresaka najzanimljivija je kritorska kompozicija na zapadnom zidu glavnog dela crkve, na kojoj despot Stefan drži u jednoj ruci povelju, a u drugoj model manastira. Na toj fresci je on u vladarskim odorama sa vladarskim insignijama.

Ako se izuzme rad na obnovi priprate u 19. veku, prvi radovi na obnovi manastira Resava vršeni su tridesetih godina dvadesetog veka i to sa katastrofalnim rezultatima, jer je preduzimač koji je angažovan na obnovi tvrđave obnovio Despotovu i još četiri kule tako što im je srušio kruništa na vrhu, poravnao zidove i sve još zalio betonom. Neke od ovih kula, nažalost, ni do danas nisu obnovljene. U teškim vremenima nakon Drugog svetskog rata najnužnije radove na obnovi manastira izveo je profesor Slobodan Nenadović koji je sanirao najugroženije delove tvrđave i manastirsku crkvu. Izbačen je šut iz Despotove kule, uređena je unutrašnjost sa drvenim galerijama i postavljen je krov kako bi se sve zaštitilo od kiše i snega. Delimično su obnovljeni konaci i sanirana je fasada crkve, čiji su se kameni blokovi doslovce raspadali. Istovremeno je utvrđeno da su zidovi priprate sačuvani u gotovo punoj visini, a restaurisan je i dragoceni pod u njoj. Takođe je postavljen novi krov na čitavoj crkvi, a prilikom uklanjanja starog krova ispod njega je pronađeno i uklonjeno više od 40 kubika ptičjeg izmeta koji je kroz oštećen krov spirala voda i oštećivala freske. Pronađen je i uklonjen veliki broj osinjaka koji su bili ispod krova. Iz manastirske porte izbačeni su svinjci i kočine.

 

Bolestan u odbranu manastira

 

Radovi na manastirskom kompleksu nastavljeni su 1962. godine pod uzornim vođstvom arhitekte Ivana Kostića, koji je potpuno obnovio tri kule tvrđave i na osnovu pronađenih fragmenata delimično obnovio prozore na samoj crkvi. Izvršena je i nova rekonstrukcija krova na crkvi, koji je napokon dobio svoj prvobitni oblik. Po projektu Ivana Kostića takođe su na mestu starih u dva navrata sagrađeni novi manastirski konaci. Međutim, Ivanu Kostiću nije bilo suđeno da nastavi rad na obnovi crkve.

Naime, 1986. godine, za vreme dok je Ivan Kostić bio na bolovanju, navodno zbog urgentnosti radova, kolege iz arhitektonskog odseka Republičkog zavoda su mu samovoljno uzimale jedan po jedan objekat na kojima je do tada radio. Na vest da će mu uzeti rad na njegovom životnom delu, kompleksu manastira Resava, Ivan Kostić je, iako teško bolestan, prekinuo bolovanje, napustio bolnicu i otišao u Republički zavod kako bi pokušao da zadrži rad na tom projektu - obnovi manastira Resava. Nažalost, od pretrpljenog stresa i poniženja koja je tada doživeo u samom Zavodu, Ivan Kostić je u Zavodu preminuo od infarkta. Radove je preuzela Gordana Simić. Pošto se pokazalo da je Gordani Simić veoma naporan rad na čitavom manastirskom kompleksu, jer je ona samu sebe proglasila stručnjakom isključivo za obnovu raznih tvrđava i bedema, radovi su kasnije podeljeni i obnovom crkve nastavio je da se bavi arh. Dragoljub Todorović.

 

Slikovitost ruševine

 

Simićeva je nastavila sa obnovom manastirskih utvrđenja, ali tako da danas na svemu onome što je ona konzervirala treba ponovno raditi praktično sve ispočetka. Tako je, recimo, u periodu od 1991. do 1995. godine izvedena sanacija svih fasada Despotove kule. Pošto Simićeva nije u početku bila sigurna šta zapravo hoće, fasada prema dvorištu je obnavljana čak dva puta, jer je prvobitno obnovljen samo zid sa dva odbrambena balkona-mašikule, dok su preostala tri, u skladu sa zavodskom politikom da na objektima treba da se vidi slojevita i teška istorija srpskog naroda, samo konzervirana. Nakon toga su obnovljene preostale tri fasade sa svim mašikulama, da bi na kraju ponovno bila podizana ogromna skela samo da bi se na dvorišnoj fasadi obnovile preostale tri mašikule, što je, naravno, izazvalo nepotrebne troškove, jer je i to u skladu sa zavodskom politikom otezanja radova. Uostalom, zašto se posao koji je moguće završiti u jednoj građevinskoj sezoni ne bi razvukao na nekoliko godina. Simićeva je potom nastavila da obnavlja druge kule utvrđenja, ali posao ni do danas nije završen. Koliko je "temeljno" planiran rad na obnovi manastirskog utvrđenja može se videti iz činjenice da su tokom radova na obnovi bedema i kula, svaki put skele postavljane na prošireni postament zidova, koji je bio i ostao nekonzerviran i još potpuno zarastao u korov i žbunje. Čitav manastirski kompleks sa veće daljine danas je gotovo nesaglediv, jer je njegova najbliža okolina u potpunosti zarasla.

Malo je poznato da se ispred monumentalnih manastirskih bedema nalazio spoljni pojas utvrđenja koji do danas uopšte nije konzerviran i potpuno je zarastao u šipražje i šumu koje iz dana u dan svojim korenjem razaraju stare nekonzervirane zidove. Urbanističkim uređenjem kompleksa čak je dozvoljeno da se prilazni put provede kroz suvi rov utvrđenja, pri čemu je srušen jedan deo zidova. Čitav manastirski kompleks je urbanistički degradiran gradnjom dve ogromne zgradurine tačno ispred glavnog ulaza u manastirski kompleks. Štaviše, oko zgrada je postavljena žičana ograda i natpis "privatan posed". Manastirsko podgrađe prema reci Resavi podseća na prašumu, jer je potpuno zaraslo. Danas žbunje i manje, pa čak i veće drveće, slobodno rastu na svim mogućim mestima na samim bedemima i kulama zahvaljujući krajnje nesolidno obavljenim radovima na konzervaciji kojima je rukovodila Gordana Simić.

O tome koliko su nesolidno ovi radovi obavljeni svedoči i činjenica da daleko manje žbunja raste iz zidova kula poravnatih 1930. godine, nego iz onih na kojima je Gordana Simić vršila konzervaciju. Očigledno je da spojnice između kamenih blokova nikada nisu bile temeljno očišćene niti je iz njih bio ispran nataložen humus, već su radovi obavljeni ofrlje tako da biljke i biljčice neometano rastu i korenjem razaraju zidove, ali time doprinose pitoresknosti manastirskog kompleksa. Ista je stvar i sa zidovima stare manastirske trpezarije iz kojih, iako su u nekoliko navrata vršeni konzervatorski radovi i dalje raste razno žbunje i drveće doprinoseći slikovitosti ruševine u centru manastirske porte.

 

Svaki deo priča za sebe

 

Danas ni crkva nije u mnogo boljem stanju. Nakon najnužnijih radova na obnovi o kojima je već bilo reči, poslednih godina obnovom crkve bavi se arh. Dragoljub Todorović. Danas crkva izgleda užasno. Još od pedesetih godina u nekoliko navrata vršena je zamena propalih blokova peščara kojima su građene fasade crkve, tako da su danas fasade crkve mestičave, jer najčešće nije vršena zamena kompletnih površina već samo pojedinih blokova, koji sada svojom daleko svetlijom bojom odudaraju od patiniranih partija originalne fasade. Do danas uopšte nije konzerviran gornji deo prvobitne zapadne fasade crkve, koji je vidljiv iznad kasnije dograđene priprate i koji se danas doslovce kruni i raspada.

U vreme dok je rukovodio radovima, Ivan Kostić je otpočeo sa prikupljanjem fragmenata skulptura i reljefa sa vrata i prozora crkve koji su bili razvučeni po čitavoj manastirskoj porti, a i van nje, i izvršena je delimična rekonstrukcija nekih od prozora. Nakon smrti Ivana Kostića na ovome se više nije radilo i dragoceni fragmenti moravske plastike čekaju da se neko smilostivi i obradi ih kako bi se napokon mogla temeljno obaviti rekonstrukcija plastike. Poslednjih godina izvršena je obnova priprate crkve. Naime, tokom ranijih radova ustanovljeno je da su bočni zidovi originalne priprate sačuvani gotovo u provobitnoj visini dok je zapadni zid obnovljen u 19. veku. Tokom poslednjih radova u šutu je pronađena jedna jedina arkada potkrovnog venca priprate što je pokazivalo da se na nekoj visini nalazio arkadni friz, ali se nije moglo utvrditi mesto gde se friz zapravo nalazio. I pored toga, kako bi se opet pokazala istorijska slojevitost spomenika, napamet je izvršena rekonstrukcija malog dela arkadnog venca na zapadnoj fasadi priprate, deo zida iznad toga je izidan opekom i omalterisan tako da čitava fasada danas izgleda kao karikatura, jer su na njenim krajevima venci na različitim visinama, a čitav donji zid je obložen kamenim pločama kako bi se scenografski ujednačio sa originalnim bočnim zidovima, a čitav ansambl upotpunjuje omalterisani zabat fasade.

Manastirska porta je priča za sebe i totalna arheološka nepoznanica, jer do sada nikada nisu vršena sistematska arheološka istraživanja čitave porte, a obnovljeni konaci su sagrađeni na raznim nivoima a da teren na kome su građeni nije ispitan i snižen na prvobitni nivo. Stara manastirska trpezarija je delimično arheološki ispitana krajem pedesetih godina, a od tada se ništa više nije radilo tako da danas čitava ruševna zgrada izgleda utonulo jer je zasuta kasnijim nanosima zemlje. S obzirom na to da se niveleta terena u porti poslednjih godina zbog raznoraznih radova parcijalno menjala, a da nije ustanovljena prvobitna, na istočnom delu crkve nivo terena je toliko spušten u odnosu na prvobitni da se u crkvu ulazi preko stepenica sklepanih od čeličnih profila i fosni, tako da taj ansambl podseća na ulaz u kokošinjac. Iz istih razloga već niz godina se u planovima rada Zavoda stalno traže sredstva za prepravke postojećih ili izradu novih pešačkih staza po čitavoj porti.

 

Kosti u mikseru

 

Poslednjih godina naša javnost ima izuzetnu priliku da prati prepucavanje između arheologa i antropologa oko toga čije su zapravo kosti pronađene u grobnici otkrivenoj u naosu crkve. Interesantno je pre svega to da su arheolozi ranije već istraživali ovu grobnicu, ali u njoj nisu ništa našli. Ovaj put kopano je znatno dublje i ispod srednjovekovne opeke pronađen je kostur koji je izazvao pravu pometnju u arheološkim krugovima, jer se naprasno zaključilo da kostur Stefana Lazarevića, ranije pronađen u manastiru Koporinu, zapravo nije njegov. Iako se odranije pretpostavljalo da je tu sahranjen Grk Kaloja Rusota, prijatelj despota Stefana, koji je u to doba imao veliki uticaj na srpski dvor, samo na osnovu položaja groba zaključeno je da je ovo grob Stefana Lazarevića.

Iako je ranijim antrolopoškim istraživanjima ustanovljeno da je Lazarević sahranjen u Koporinu, po svaku cenu se pokušalo dokazati da je u novootkrivenom grobu ipak sahranjen Stefan Lazarević. Na kraju se analizom DNK ispostavilo da su u grobu čak delovi dva skeleta: odsečena glava Vuka Lazarevića, mlađeg sina kneza Lazara, i telo bez glave koje do sada nije identifikovano. Očigledno je da jedna od uobičajenih obmana u vezi sa svetim moštima prvi put nije prošla kod vernog naroda.

 

Napomena: oba antrfilea su komentari prof. Živanovića na senzacionalistički tekst

"Novi sjaj Manasije" objavljen u Politici od 29. avgusta 2009.

 

 

 

"Despot" bez dokaza

 

Objavili ste pogrešnu i ničim dokazanu informaciju u članku "Novi sjaj Manasije". Rečeno je da je u grobnici Lazarevića u Manasiji sahranjen sveti despot Stefan, što nije tačno. DNK i druge analize, kao i izveštaji koje je objavio Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Srbije, jasno pokazuju da je u tom grobu nađena odsečena glava Vuka Lazarevića, mlađeg sina kneza Lazara, dok za telo nije dokazano kome pripada. Svetom despotu Stefanu Lazareviću nikada glava nije bila odsečena. Njegove mošti su nađene u ktitorskoj grobnici u manastiru Koporinu i sada se nalaze u ćivotu u crkvi manastira. Ekipa Zavoda za zaštitu spomenika koja je vršila iskopavanja u Manasiji nikada nije uspela da pruži nijedan verodostojan i proverljiv razlog ili pak da pokaže nalaze koji bi govorili u prilog sasvim proizvoljnih tvrdnji da su oni pronašli ostatke sv. despota Stefana baš u toj grobnici u Manasiji.

 

Akademik prof. dr Srboljub Živanović, London

 

 

 

Životna želja

 

DNK analiza koja je solidno urađena pokazuje da je odsečena glava nađena pored skeleta trupa u vladarskoj grobnici Lazarevića u Manasiji pripadala Vuku Lazareviću, sinu sv. kneza Lazara. Nije utvrđeno kome je pripadao trup. Izveštaj antropologa je prepun proizvoljnih tvrdnji koje nisu potkrepljene činjenicama. Arheolog g. Marin Brmbolid mi je lično rekao prilikom moje posete Manasiji da ne poseduje nijedan arheološki dokaz da je nađena grobnica pripadala sv. despotu Stefanu ili bilo kome drugom. On se rukovodio isključivo upoređenjem položaja vladarskih grobnica u drugim manastirima i podacima iz žitija Konstantina Filozofa koji su izgubljeni, pa postoje samo prepisi iz docnijih vekova. Sv. despotu Stefanu nikada nije odsečena glava. Znamo tačno kako je preminuo. Sahranjen je u svojoj zadužbini manastiru Koporinu i to se mora uzeti kao istina sve dok neko ne pruži sigurne i opipljive dokaze i činjenice koje bi govorile suprotno. Za sada skelet nađen u Manasiji ostaje sakriven od stručne javnosti jer se stručnjaci Zavoda za zaštitu spomenika kulture Srbije i uprava manastira boje da ako pokažu nekome šta su u stvari našli, da će se otkriti njihova prevara ili pak njihovo pogrešno tumačenje. Sve tvrdnje koje su izneli zasnivaju se na pretpostavkama i verovanju, ili pak na želji da se otkrije nešto novo i senzacionalno kako je izjavio rukovodilac ekipe Zavoda nedavno na sudu u Beogradu. Tom prilikom je rekao da mu je životna želja bila da pronađe grob sv. despota Stefana u Manasiji i da to pokušava da po svaku cenu dokaže.

 

Akademik profesor dr Srboljub Živanović, London