Podsećanja

Uspon i pad Četvrtog rajha (1)

Uvek su uz firera

Ujedinjenjem nemačkog naroda u jedinstvenu državu, početkom devedesetih prošlog veka, stvoren je Četvrti rajh. Iako je nastao na ideološkim temeljima koji su u potpunosti negirali nacističku prirodu Trećeg rajha, novo nezvanično nemačko carstvo tri decenije je dominiralo Evropom. Pod njegovim uticajem oblikovana je Evropska unija, sa svim njenim prednostima i nedostacima. Nemački uspon je trajao dok su se kreatori političke i ekonomske strategije držali Adenauerove devize „bez eksperimenata". O nastanku, usponu i ''zastoju'' Četvrtog rajha piše istraživač Goran Petrović

Priredio: Goran Petrović

Pad je počeo kad su njegovi naslednici Kol, Šreder i Merkelova odbacili taj moto i pokrenuli seriju političkih eksperimenata, koji su promenili granice evropskih država i njihove privredne i društvene sisteme. Kao i svi prethodni, i ovaj, četvrti, pokušaj nametanja nemačke imperijalne moći doživeo je neuspeh, čije posledice već trpi cela Evropa.

Ujedinjenju Zapadne i Istočne Nemačke prethodile su ozbiljne političke i ekonomske pripreme. Tokom 1989. godine, u kojoj su građani Zapadne Nemačke slavili četrdesetu godišnjicu demokratskog ustava, stvoreni su uslovi za ispunjenje tog cilja. Ustav SR Nemačke definisan je kao "prelazno rešenje, koje će važiti sve dok celokupni nemački narod slobodnim samoopredeljenjem ne dovrši jedinstvo i slobodu Nemačke".

Istočnonemačka demokratska revolucija, kao i ukupne promene u Istočnoj Evropi, naglo su i nenadano postavili na dnevni red pitanje ujedinjenja Nemačke. U vreme istorijskih političkih promena, koje su dovele do mogućnosti da se ujedini nemački narod, poseban značaj dobilo je pitanje rasporeda međustranačkih odnosa na političkoj sceni SR Nemačke.

Početkom osamdesetih godina prošlog veka, raspala se vladajuća koalicija socijal-demokrata (SDP) i liberala (FDP), što je izazvalo dugotrajnu krizu SDP-a. Lideri te uticajne stranke objašnjavali su da je do problema došlo usled "iscrpljivanja političkih i idejnih potencijala" u svim evropskim socijal-demokratskim organizacijama. Pad unutarstranačkog integriteta i aktivnosti doveo je do pada podrške birača. Model socijalne i ekonomske politike, koji je primenjivan prethodne decenije, potpuno je iscrpljen i postao je neefikasan. Dok su razlike među najjačim strankama postajale sve veće, s političke scene povukle su se harizmatske ličnosti poput bivših kancelara Vilija Branta i Helmuta Šmita.

Dok su ga oni predvodili, SPD je osvajao oko 43 odsto glasova na izborima. Posle njih, podrška toj stranci je pala za pet odsto, što je dovelo do krize nemačke socijal-demokratije. Istovremeno, prateći političke trendove u Velikoj Britaniji i Sjedinjenim Američkim Državama, na nemačkoj političkoj sceni počele su da jačaju konzervativne ideje, pa se deo biračkog tela pomerio udesno.

Na izborima 1983. godine nemački konzervativci iz sestrinskih stranaka Hrišćansko-demokratske i Hrišćansko-socijalne unije (CDU-CSU) osvojili su čak 48,8 odsto glasova, što im je bio najveći uspeh. Značajno je i to što su liberali zadržali svoj birački potencijal i tako sačuvali status političkog aktera bez kojeg u SR Nemačkoj nije moguće formirati parlamentarnu većinu.

Drugi značajan fenomen je pojava Zelenih, kao nove stranke u nemačkom političkom sistemu. u prvom pokušaju, te 1983, Zeleni su preskočili cenzus i ušli u savezni parlament. Vreme je pokazalo da uspeh nije bio prolazni fenomen. S druge strane političkog spektra, značajno je porasla podrška radikalnoj desnici i ksenofobičnim republikancima.

U takvim uslovima, koalicija CDU-CSU napravila je 1987. dobar izborni rezultat, ali sve do kraja 1989, kad je počela istočnonemačka revolucija, pozicije kancelara Helmuta Kola bile su uzdrmane pojavom novog perspektivnog lidera Oskara Lafontena, koji je uspeo da privuče intelektualnu elitu, a da se ne odrekne uobičajenog populizma.

Za posleratni razvoj SR Nemačke karakterističan je raskorak između izuzetnog privrednog prosperiteta, zahvaljujući čemu je ta zemlja dobila status svetske ekonomske velesile, i nedostatka jasno definisanog političkog identiteta nemačke države i naroda.

Kriza identiteta jednim delom je izazvana uspešnom integracijom unutar zapadnog sveta. Hipoteka nacizma i Drugog svetskog rata nije izgubila na značaju.

Interesi Zapada su dugo odlagali rešenje problema nemačkog jedinstva, pa je Nemačka morala da, u zamenu za integraciju, potisne nacionalnu svest. Nemci su na to pristali, pa su čak svoju zapadnu državu nazivali "Savezna Republika" (die Bundesrepublik), kako ne bi isticali nacionalno određenje. Dok su velike evropske sile, poput Francuske i Britanije, vodile politiku državne moći i zaštite nacionalnih interesa, Nemačka je pristala na ulogu evropske provincije, koja je kao jedini svoj nacinalni cilj naglašavala potrebu ujedinjenja nemačkog naroda. Bez obzira na sporednu ulogu, SR Nemačka je bila pouzdan politički saveznik i jedan od najvećih zagovornika integracije Zapada.

Nemačka socijaldemokratska levica, a delom i liberali, insistirala je na očuvanju svesti o strahotama nacističkog pokreta i poretka kao ekstremnog proizvoda nemačkog nacionalizma.

Nedostatak nemačkog nacionalnog identiteta, te stranke su pokušale da nadomeste projektom koji se nazivao "ustavni patriotizam". Tom sintagmom definisana je građanska podrška slobodarskom i demokratskom ustavnom poretku SR Nemačke, što je naročito naglašavalo poštovanje sloboda i prava čoveka, kao i lojalnost državnim institucijama. Ipak, "ustavni patriotizam" bio je i ostao relevantan za leve i liberalne intelektualce, ali ne i za veći deo Nemaca.

S druge strane, krajem osamdesetih pojačao se pritisak desnice, koja je zahtevala definitivan "izlazak iz nacističke prošlosti", dakle za potiskivanje ili ublažavanje svesti o "istorijskoj krivici" za holokaust, kao i za političku nezrelost koja je omogućila stvaranje nacističkog poretka u Nemačkoj.

Takav "izlazak iz prošlosti" omogućio je da se u društvenoj svesti ponovo uspostavi kontinuitet nemačke istorije i izgradi nacionalni identitet, koji su Nemci nevoljno potiskivali. Konzervativna nastojanja za formiranje nove nacionalne svesti otvorila su prostor za višegodišnje polemike među političkim liderima, intelektualcima i istoričarima.

Desno orijantisani intelektualci pokušavali su da dokažu da nacistički zločini nisu bili veći od zločina drugih totalitarnih režima u dvadesetom veku, pre svega staljinističkih, što znači da nacistički poredak nije nikakav izuzetak i da ne postoji istorijska krivica, odnosno hipoteka, nemačkog naroda.

Analiza celokupne nemačke istorije, tada pokrenuta, još traje. Međutim, u ono vreme, kad je započeta, predstavljala je katalizator koji je pomogao da se artikuliše odavno prisutna i sve istaknutija potreba za nacionalnim identitetom. Perspektiva ponovnog nemačkog ujedinjenja pokrenula je istočnonemačku demokratsku revoluciju i zatvorila nemački "istorijski dosije", što je doprinelo stvaranju novog nemačkog nacionalizma.

Pitanje nacionalnog identiteta i ujedinjenja, iako dominantno na nemačkoj političkoj sceni, predstavljalo je samo deo kompleksnih izazova. Vodeće nemačke stranke pokušavale su da nađu rešenja za integraciju u zapadni politički prostor, kao i da se suoče s posledicama socijalnih i ekonomskih problema, Zaokupljeni tim problemima, lideri SR Nemačke nisu naslutili promene na Istoku.

Zapadni Nemci sa oduševljenjem su dočekali pad berlinskog zida, ali ta osećanja nisu delili političari, ekonomisti i biznismeni, koji su znali da će morati skupo da plate stvaranje Četvrtog rajha.

Procenjeno je da će dovođenje Istočne na nivo ekonomskog standarda Zapadne Nemačke koštati oko 1.200 milijardi maraka, što je bilo ukupno oko dve trećine duga svih zemalja u razvoju. Za otkup istočnonemačkih maraka po kursu 1:1, zapadni Nemci su morali da odvoje 90 milijardi maraka, deset puta više nego što je Bundesbanka nameravala da štampa 1990. godine. Emisija tolike količine novca dovela je zapadnonemačku inflaciju na nivo koji je tada imala i SFR Jugoslavija.

Kroz prve rupe u berlinskom zidu videle su se mnogobrojne razlike između dve Nemačke, koje je objedinjavao samo narod. Ujedinjenje dve države nije bilo moguće bez ogromnih finansijskih ulaganja. Privredni uspon, koji je trajao četiri decenije, naprasno je zaustavljen. Na talasu nacionalnog buđenja, nijedan političar ili ekonomski ekspert nije smeo ni da pomisli da kritikuje potrebu za pružanjem pomoći istočnim sunarodnicima.

U godinama koje su prethodile ujedinjenju, SR Nemačka se obavezala da obezbedi svoj nivo standardama svim Nemcima koji emigriraju iz postkomunističkog DDR-a. Koliki značaj je imalo to obećanje najjasnije pokazuje broj od oko 2.000 Nemaca koji su svakog dana bežali iz Istočne u Zapadnu Nemačku.

Za Zapadne Nemce i njihove evropske saveznike ujedinjenje nije imalo alternativu, bez obzira na cenu. Ta tema je internacionalizovana na konferenciji šefova diplomatija 23 zapadne države u Otavi, sredinom marta 1989. godine, kad je celom svetu poručeno da će Zapad učiniti sve da DDR dovede u svoje političko i ekonomsko okrilje. Takođe, sa istog skupa poslata je poruka da će "pripajanje matici" morati da finansiraju ne samo zapadni Nemci, nego i investitori širom sveta.

Da bi se shvatile razmere razlika i suprotnosti u potencijalu dve države, a i obaveza koje stoje pred finansijerima ujedinjenja, najjednostavnije je objasniti praktičnim primerima, kao što je ishrana. Istočni Nemci su jeli dvaput više krompira nego zapadni i pili su dvostruko više žestokih pića.

S druge strane, Zapadni Nemci su pili dvaput više vina i šampanjca i jeli voća. Na tim razlikama vidi se jaz između nivoa standarda i ekonomskih struktura tih država. Ekonomija DDR-a pripadala je prošlosti, propalom komunističkom sistemu. Polovina zaposlenih radila je u industriji, 35 odsto u uslužnim delatnostima, a 10 odsto se bavilo poljoprivredom. U DDR-u su dominirali prevaziđeni industrijski procesi, zaostala tehnologija proizvodnje s krajnje primitivnim ekološkim standardima, a produktivnost je zaostajala dvadesetak godina za zapadnonemačkom. Oko 20 odsto radno sposobnih stanovnika nije imalo zaposlenje, dok bi racionalizacija, koja bi približila standarde, podrazumevala da svaki drugi istočnonemački radnik ostane bez posla. Premošćavanje tih razlika košalo je oko 30 milijardi maraka.

Posledice monetarne i ekonomske unije osetile su se ne samo u SR Nemačkoj, nego i na budžetima većine evropskih zemalja, pa i u Jugoslaviji.

Kao najjači adut u politici pripajanja sestrinske države, Bon je u igru uneo svoju valutu, nemačku marku. Zapadnonemačka marka amblem je zemlje koja je 1989. ostvarila spoljnotrgovinski suficit od 135 milijardi maraka i čiji građani samo na turistička putovanja u inostranstvo svake godine "izvezu" 45 milijardi maraka. Istočni Nemci su, naravno, hteli da dobijaju platu u toj valuti, koja bi im omogućila globalni uticaj i kupovnu moć, bez obzira na razlike u ekonomskom potencijalu dve države.

Tadašnji kancelar Helmut Kol je dobro procenio šta ga čeka, zato je kao prvu temu na dnevni red pregovora o ujednjenju stavio monetarnu uniju. Zbog toga se našao na udaru kritičara, pa i predstavnika vladine komisije, koji su ukazivali da će stvaranje monetarne unije usporiti i oslabiti proces ekonomske tranzicije u DDR-u i istovremeno naneti ogromnu štetu SR Nemačkoj.

Rizik valutnog ujedinjenja, pored ekonomskih parametara, u korenu je imao i strah od mogućnosti da bezvredne istočnonemačke marke preplave Zapadnu Nemačku, što će, kad dođe do konverzije po nerealnom kursu, pokrenuti rast inflacije.

U prvo vreme, primenjivan je "klizni kurs", koji je imao šest nivoa, od zvaničnog 1:1, do crnog, koji se kretao 1:7 u korist DEM. Vodeći ljudi Bundesbanke zalagali su se za primenu kursa 1:3, što su opravdavali konkretnim primerima. Ako bi se plata radnika u DDR-u od 1.200 istočnonemačkih maraka konvertovala u DEM po kursu 1:1, on bi realno primao manje nego pre, što bi ga dodatno stimulisalo da migrira na zapad. Takođe, stručnjaci Bundesbanke ukazivali su na preveliki rizik od rasta inflacije. Na kraju, političari su prihvatili primedbe i pristali na kurs 1:3, ali i to je značilo da SR Nemačka mora neplanirano da 1990. štampa 30 milijardi DEM.

Novac je uzet iz državnog budžeta, što je povećalo deficit i inflaciju od oko četiri odsto. U strahu od inflatornog udara, banke su podigle kameta, što je usporilo ritam privrednih aktivnosti ne samo u SR Nemačkoj, nego u mnogim državama Evope. Usled povezanosti ekonomskih sistema, druge evropske zemlje bile su prinuđene da visokim kamatnim stopama štite svoju valutu. To je smanjilo inflaciju, ali je i usporilo privredni rast.

Drugi razlog za širenje straha i nezadovoljstva u SR Nemačkoj i Evropi predstavljala je opasnost od otvaranja istočnonemačke privrede. Pošto je bila najzdravija među pandanima iz komunističkog bloka, privreda DDR-a je, po ujedinjenju sa SR Nemačkom postala vrlo atraktivna investiciona oaza. Investitori su privučeni velikim i gladnim tržištem, obrazovanom, stručnom i jeftinom radnom snagom, industrijskom tradicijom i karakterističnim "arbeitkultom".

Uz garancije koje je dala snažna zapadnonemačka privreda, investitori iz drugih evropskih država, Amerike ili Japana, nisu imali mnogo dilema da li da kapital ulože u nemački istok, umesto u neke druge evropske zemlje.

Samo za restruktuiranje privrede Istočne Nemačke uloženo je 800 milijardi maraka. Za modernizaciju infrastrukture - autoputeva, železničkih pruga i PTT i električnih komunikacija, izdvojeno je 350 milijardi maraka. Iako ta količina novca izgleda kao s one strane mogućeg, Nemci su pokazali sposobnost i spremnost da toliko plate ostvarenje svog najvažnijeg cilja - ujedinjenja.

Treći značajan aspekt ujedinjenja nemačkog naroda predstavljale su migracije. U prvom talasu, odmah posle najave formiranja zajedničke države, sa istoka je stiglo više od pola miliona Nemaca, a zatim, od 1990. do 1992. godine, još dva miliona. Priliv tolikog broja ljudi stvorio je veliki pritisak na socijalne fondove.

Pritisak je mogao da se smanji samo na jedan način - novcem. Pored omogućene konverzije Ost-marke u D-marku po povoljnom kursu, izvršena je reorganizacija istočnonemačkog socijalnog osiguranja, što je koštalo oko 15 milijardi godišnje. U isto vreme, izvršena je transformacija penzionih, dečjih, porodiljskih i drugih fondova.

Poreski obveznici u Zapadnoj Nemačkoj skupo su platili nacionalnu svest. Račun su podmirili povećanjem doprinosa, ali i kroz deficit državnog budžeta, odnosno inflacijom koja je obezvredila nadnice i podigla troškove života.

Bez obzira na težak udar, koji je pretrpela ekonomija SR Nemačke, još veću cenu su platili stanovnici DDR-a. Istočnonemačka privreda je, zbog vlastite neefikasnosti, morala da se reši oko tri miliona radnika. Pokrenut je proces prekvalifikacije i promene radnog mesta, a mnogi su morali da prihvate odlazak u prevremenu penziju. Iako su zapadni fondovi podneli ogroman teret socijalne pomoći otpuštenim radnicima, procenjeno je da je i to jeftinije nego da se novac uloži u modernizaciju posrnule istočnonemačke ekonomije.

Ujedinjenje Nemaca izazvalo je posledice i na ostatak Evrope, pa i na Jugoslaviju. Jugoslavija je bila među prvim zemljama koje su, posle Drugog svetskog rata, priznale SR Nemačku. Međutim, 19. oktobra 1957. godine, kad je priznala i DR Nemačku, vlada u Bonu je prvi put u praksi primenila tzv. Halštajnovu doktrinu i prekinula diplomatske odnose s Jugoslavijom. Do otopljenja je došlo sledeće godine, kad je Jugoslavija zategla odnose sa Sovjetskim Savezom. Kao i ostale zapadne sile, Nemačka je podržala jugoslovensko rukovodstvo, kako bi se oslabio komunistički blok.

Obnovljena saradnja napredovala je sledeće dve decenije. Početkom sedamdesetih, posle susreta Josipa Broza i Vilija Branta u Bonu, odnosi između SFRJ i SR Nemačke značajno su se razvili na svim poljima. SR Nemačka je dugo davala značajnu podršku jugoslovenskim interesima u evropskim relacijama, predstavljala je glavnu sponu s Evropom i njenim političkim i ekonomskim centrima moći.

Spajanjem sa Istočnom, Zapadna Nemačka je izgubila interes za saradnju s drugim istočnoevropskim državama, pa i Jugoslavijom. Vlast u Bonu u drugi plan je gurnula razvoj odnosa s Jugoslavijom, a te promene su prihvatile i ostale članice Evropske zajednice, odnosno "dvanaestorka" koja je pripremala uslove za formiranje integralnog evropskog političkog i ekonomskog sistema.

Čim je izgubila interes za saradnju s Jugoslavijom, SR Nemačka je najavila smanjenje robne razmene i investicija, uvođenje viza, otpuštanje radnika i stimulisanje njihovog povratka. Prvi na udaru našli su se jugoslovenski gastarbajteri.

Uz Jugoslovene, pod pritiskom istočnih Nemaca, gostoprimstvo je otazano i radnicima iz drugih zemalja koje nisu članice EZ, pre svega iz Poljske, Turske i nekih arapskih država.

Druga, dalekosežnija, posledica promena koje je izazvalo nemačko ujedinjenje, bilo je smanjenje interesa za investiranje u jugoslovensku privredu, u zajednička ulaganja i industrijsku kooperaciju. Za finansiranje ujedinjenja, Nemačka je odvajala svaku marku, pa je sve poslove preusmerila na istočni deo tek ujedinjenog Četvrtog rajha, koji je postao zona prvorazrednog interesa.

Nemačka je odustala i od političke podrške Jugoslaviji u pregovorima s Evropskom zajednicom. Odluku o tom zaokretu i odricanju od uloge pouzdanog partnera, vlast u Bonu objasnila je nesposobnošću jugoslovenskog političkog vrha da na vreme, deceniju ili dve ranije, od svoje države naprave ekonomsku enklavu u tada podeljenoj Evropi, što bi joj omogućilo brojne privilegije i članstvo u EZ.

Nemci Dan nacionalnog jedinstva, 3. oktobar, ističu kao dan okončanja jednog veka, koji je bio obeležen ratovima u celoj Evropi. Međutim, dan nemačkog ujedinjenja bio je i dan jugoslovenskog razjedinjenja.

Kad su Slovenija i Hrvatska pokrenule proces napuštanja SFRJ došlo je do podele među članicama Evropske zajednice. Francuska, Španija i Britanija, koje su i same strahovale od separatističkih tendencija raznih regionalnih pokreta, podržale su jedinstvo Jugoslavije.

Nemački kancelar Helmut Kol i ministar spoljnih poslova Hans Ditrih Genšer energično su se zalagali za priznavanje nezavisnosti otcepljenih jugoslovenskih republika. Evropska zajednica je formirala nezavisnu komisiju na čijem čelu se nalazio Rober Badenter, sa zadatkom da pronađe kompromisno rešenje za situaciju u SFRJ. Pre nego što je komisija završila rad, Nemačka je priznala Sloveniju i Hrvatsku.

I kasnije, tokom građanskog rata u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, Nemačka je predvodila Zapad u osudi srpske strane. Takav odnos je zadržala i u vreme sukoba na Kosovu i Metohiji. Na instistiranje kancelara Gerharda Šredera, Nemačka je promenila ustavnu odrednicu, koja joj je zabranjivala upotrebu vojne sile u međunarodnim sukobima van teritorije zemalja članica NATO-a, samo da bi mogla da učestvuje u bombardovanju SR Jugoslavije. Tako je Četvrti rajh ponovio ono što je radio i Treći, nacistički rajh.

(U sledećem broju: Strah od Četvrtog rajha)