Da se ne zaboravi

Prof. dr Svetozar Livada, o oduzetoj imovini u Hrvatskoj

Opljačkana dobra Srba

Vrednost imovine prognanih Srba iz Hrvatske je oko 30 milijardi evra. U vlasništvu Srba u Hrvatskoj, pre raspada SFRJ, bilo je oko 18 miliona kvadratnih metara građevinskog prostora. Do rata i nestanka SFRJ Srbi u Hrvatskoj u vlasništvu su imali oko 600.000 hektara zemljišta. Kad je u pitanju pokretna imovina ostali su i bez 400.000 poljorpivrednih mašina, 64.000 motornih vozila, 980.000 grla krupne stoke, 18 miliona čokotova vinove loze, 120.000 košnica, 50.000 neisplaćenih penzija.Poznati srpsko - hrvatski socijalni demograf, filozof, istoričar, profesor zagrebačkog Sveučilišta, Svetozar Livada, sa grupom svojih saradnika, napisao je knjigu "Biološki slom i nestajanje Srba u Hrvatskoj 1880 - 2011". Objavljujemo ovoga puta njegov tekst o opljačkanoj imovini Srba u Hrvatskoj

Prof. dr Svetozar Livada

Nezvaničnu procjenu o imovini prognanih Srba iz Hrvatske vrijednoj 30 milijardi evra dao je Borislav Mikelić, bivši premijer Republike Srpske Krajine, a ona je izračunata na osnovu podataka Komiteta za zaštitu prava i interesa raseljenih lica kao i iz evidencije nekadašnjeg Saveznog ministarstva pravde.

Prema toj procjeni, u vlasništvu Srba u Hrvatskoj bilo je oko 18 miliona kvadratnih metara građevinskog prostora, od čega 14 miliona stambenog i četiri miliona kvadratnih metara poslovnog prostora. Posebno je važan podatak da su Srbi u Hrvatskoj do rata imali oko 600.000 hektara zemljišta.

Kada je u pitanju pokretna imovina, Srbi su na primjer ostali bez oko 400.000 poljoprivrednih mašina, 64.000 motornih vozila, oko 440.000 opremljenih spavaćih i dnevnih soba, kuhinja i trpezarija, kao i 760.000 raznih kućnih aparata i tehničkih uređaja.

Srbi su ostali i bez oko 980.000 grla krupne stoke, oko 18 miliona čokota vinove loze, osam miliona stabala voćki, 120.000 košnica, bez umjetničkih predmeta i zlata, a imali su i oko 24.000 bunara i cisterni površine od oko 960.000 kvadratnih metara.

Prilikom evidentiranja imovine Srba ukupno je prijavljeno 180 miliona tadašnjih njemačkih maraka i 3,5 milijardi dinara u hrvatskim poslovnim bankama i 600 miliona dinara u hartijama od vrijednosti.

Kada se ovim podacima pridodaju i ulaganja u putnu i drugu infrastrukturu putem samodoprinosa, izuzimanje Srba iz prihoda od privatizacije, kao i neisplaćene penzije za 50.000 srpskih penzionera, sa sigurnošću je procjenjeno da vrijednost imovine iznosi više od 30 milijardi evra.

Prema podacima iz raznih izvora, uglavnom izbjegličkih udruženja, u Hrvatskoj je uništeno ili devastirano oko 40.000 kuća Srba i to u sektoru Jug /Lika i Dalmacija/ oko 20.000 kuća i skoro isto toliko domaćinskih objekata. Srpske kuće uništavane su i izvan područja ratnih dejstava, ali o tome nema precizne evidencije.

Uništena imovina

Posebno je važan podatak da su nakon završetka vojnih operacija u Hrvatskoj uništena 182 zadružna doma, 56 ambulanti, 78 crkava, 29 muzeja, 181 groblje, 325 trgovina, 113 vodovoda, 167 spomenika, 311 ugostiteljskih objekata, 410 zanatskih radnji, 118 skladišta, sva niskonaponska mreža.

Hrvatska, međutim, izbjegava nadoknadu štete za uništenu nepokretnu imovinu Srba tako što izigrava zakone. Sudovi u Hrvatskoj to čine tako što izbjegavaju mogućnost da se kao uzročnik štete prikaže aktivnost vojske i policije i sugerišu oštećenima da preinače tužbe, te navedu kako su im kuće srušene u aktu terorizma i nasilja.

Poslije toga hrvatski sudovi donose odbijajuću presudu jer se za tako nastalu štetu primjenjuje Zakon o odgovornosti za štetu nastalu uslijed terorističkih akata i javnih demonstracija iz jula 2003. godine koji propisuje da se materijalna šteta nastala uslijed terorizma nadoknađuje u obliku obnove, pa se zbog neosnovanosti, tužbeni zahtevi odbijaju", navodi Livada. Po njegovim rečinma poseban problem predstavlja više od 35.000 oduzetih stanarskih prava. Umjesto da vrati stanove Hrvatska je 2003. donela Program stambenog zbrinjavanja, koji ne može biti supstitucija za oduzeta stanarska prava jer je to humanitarna a ne pravna kategorija.

Nažalost, ni kolektivna tužba Krajišnika prognanih u „Oluji" pred Federalnim sudom u Čikagu protiv američke konsultantske kuće MPRI radi nadoknade nematerijalne štete na ime duševnih boli zbog izgubljenog zavičaja koja okončana nagodbom, nije ispunila očekivanja Krajišnika. Izbjegli i prognani Srbi iz Hrvatske očekivali su da će poslednja posjeta predsednika Srbije Hrvatskoj biti prvi korak na putu vraćanja njihove nasilno oduzete imovine, što je osnovna pretpostavka i za održiv povratak i za normalizaciju odnosa između Srbije i Hrvatske.

Jedino Hrvatska nije vratila stanarska prava

Više od dve decenije traju problemi bivših nosilaca stanarskog prava, među njima i Srba izbeglih iz hrvatskih gradova kojima je država stanarsko pravo oduzela na osnovu zakonskih odredbi SFRJ, po kojima je nosilac gubio stanarsko pravo ako u stanu nije boravio duže od šest meseci. Ti se propisi, međutim, nisu primenjivali na Hrvate s područja bivše Krajine ili izbeglice hrvatske nacionalnosti iz BiH i sa Kosova i Metohije, s apsurdnim obrazloženjem da su oni svoje domove morali prisilno napustiti dok su Srbi to, činili „dobrovoljno"!

S obzirom na to da je pravna utemeljenost termina „stanarsko pravo" nestala devedesetih godina prošlog veka, njegovi bivši nosioci ostali su u svojevrsnom vakuumu do 2003. godine kada država uspostavlja Program stambenog zbrinjavanja, kojim ih stavlja u socijalnu kategoriju: tako se prvobitni broj nosilaca stanarskog prava sa 35.000 do 40.000 sveo na svega nekoliko hiljada onih koji su podneli zahteve za stambenim zbrinjavanjem.

Od 2003. godine izbegli i prognani Srbi iz Hrvatske bili su protiv ovog Programa, svesni da nije donesen s namerom da se reši problem bivših nosilaca stanarskog prava, nego naprotiv, da se spreči njihov povratak. Hrvatska je tako vešto izigrala Evropsku uniju i uspešno zatvorila Poglavlje 23 Pravosuđe i temeljna ljudska prava, a da suštinski nije rešila nijedan problem koji se odnosi na njene državljane srpske nacionalnosti. Hrvatska je jedina država od bivših republika SFRJ koja nije vratila oduzeta stanarska prava.

Izbegli i prognani Srbi iz Hrvatske od samog početka su ukazivali na ovaj problem i izražavali svoje nezadovoljstvo protiv onih nevladinih organizacija koje su radi svoje lične koristi u tome učestvovale. Hrvatska se oglušila o Rezoluciju 1120 Saveta bezbjednosti UN od 14. jula 1997. kojom su bila potvrđena prava svih izbeglih i raseljenih osoba na povratak u njihove domove u kojima su stanovali pre izbeglištva.

Zatim nije ispoštovala Bečki sporazum o sukcesiji od 29. juna 2001. kao ni Sarajevsku deklaraciju koja je doneta 31. januara 2005. godine, prema kojima je bila u obavezi da, između ostalog, vrati nasilno oduzeta stanarska prava.

Umesto da ispoštuje preuzete obaveze Hrvatska je donela Program stambenog zbrinjavanja koji nije predstavljao supstituciju za oduzeta stanarska prava. Svi zakoni koje je kasnije doneo Hrvatski sabor bili su diskriminatorski u funkciji etničkog čišćenja Srba iz Hrvatske.

Tako je 15. jula 2008. godine usvojen Zakon kojim su stanovi oduzeti prognanim Srbima i darovani drugim osobama, uglavnom izbeglim Hrvatima iz BiH ili učesnicima rata.

Otkupa stanova iz toga Programa više gotovo i nema. Cena kvadratnog metra stana na području „izvan posebne državne skrbi" gotovo je jednaka komercijalnim cenama i kako da je izbegli plate? Postoje, doduše, i neke tobože olakšavajuće okolnosti, poput vremena provedenog u izbeglištvu, no to je samo bacanje prašine u oči.

Po službenim podacima s početka 2017. godine, bilo je nerešeno još 2.619 zahteva bivših nosilaca stanarskog prava, a iz kategorije obnove objekata trebalo je rešiti još 893 zahteva. Nerešeno je i 326 zahteva stanarskog zbrinjavanja drugih socijalnih kategorija, tako da je ukupno 3.838 nerešenih predmeta u sklopu stambenog zbrinjavanja.

Podaci najbolje govore o tome kakav je tempo izvršavanja obaveza u ustanovi koja nosi naziv Središnji državni ured za stambno zbrinjavanje, i kakav je odnos dosadašnjih vlada prema tom problemu, posebno doda li im se i više od 2.000 objekata izvan područja posebne državne skrbi čiji vlasnici traže i očekuju naknadu za uništenu imovinu.

Rešavanje pitanja bivših nosilaca stanarskog prava u najvećem djelu sprovodi se kupovinom stambenih jedinica na području i izvan područja posebne državne skrbi te, manjim delom, izgradnjom objekata u sklopu Nacionalnog stambenog programa i Regionalnog programa stambenog zbrinjavanja.

U delu Nacionalnog programa stambenog zbrinjavanja, a vezano uz izgradnju zgrada, npr. u Kninu i Pakracu, bio je prolongiran završetak radova radi stečaja izvođača i tek u oktobru 2017. godine dodeljena su 42 stana u Kninu, dok je krajem januara ove godine useljen 21 stan u Benkovcu.

Stambeno zbrinjavanje u ovom času čeka nekoliko hil1ada Srba, a mnogi slučajevi završavaju na sudu. To za povratnike znači novu agoniju, jer se postupak produžava i traži se nova dokumentacija, a na rešenje se čeka nekoliko godina. Od Srba povratnika ruke je digla i međunarodna zajednica, koja je, pre nego što je Hrvatska ušla u EU, budno pratila kako se odvija postupak vraćanja ljudi i njihove imovine.

Probleme nemaju samo bivši nosioci stanarskog prava nego i retki povratnici u seoskim sredinama gde još uvek nema ni vode ni struje, a da o stanju puteva i ne govorimo.

Na ovogodišnjem Božićnom prijemu koju je priredilo SNV, premijer Hrvatske Andrej Plenković obećao je da će taj problem biti rješen tokom ove godine. Ako to obećanje ne bude ispunjeno sva je prilika da će i ovi krajevi ostati bez povratnika i prepušteni, doslovno, divljim zvjerima, koje su već sada daleko brojnije i zaštićenije od ljudi - onih koji su tu vekovima živjeli. Izbegli i prognani Srbi još uvijek ne gube nadu da će se ispoštovati Bečki sporazum o sukcesiji i da će im biti vraćena oduzeta imovinska i ljudska prava.

Očekuju da EU obaveže svoju članicu da ispoštuje preuzete obaveze iz bilateralnih i međunarodnih ugovora.

Novi rok za stambeno zbrinjavanje

Središnji državni ured za stambeno zbrinjavanje Republike Hrvatske oglasio je Javni poziv za podnošenje prijava za stambeno zbrinjavanje u 2019. godini u skladu sa Zakonom o stambenom zbrinjavanju na potpomognutim područjima. Zakonom o stambenom zbrinjavanju na potpomognutim područjima („Narodne novine", br. 106/18) propisuju se modeli i postupak stambenog zbrinjavanja na potpomognutim područjima i na područjima posebne državne skrbi.

Glavni cilj koji želi postići Republika Hrvatska Zakonom o stambenom zbrinjavanju na potpomognutim područjima je da se uspostavi efikasan i operativan sistem mera i aktivnosti koji će potpomoći povratak, ostanak i naseljavanje stanovništva na potpomognutim područjima, navodi se na sajtu Središnjeg državnog ureda za stambeno zbrinjavanje Republike Hrvatske.

Pravo na stambeno zbrinjavanje može se ostvariti najmom te kupovinom kuće po povlašćenim uslovima stambenih jedinica u državnom vlasništvu kao i dodelom građevinskog materijala za popravak, izgradnju ili nadogradnju stambene jedinice na zemljištu u vlasništvu korisnika ili na državnom građevnom zemljištu. Zakonom se proširuje teritorijalna nadležnost te isti pruža preduslove za efikasniju međuresornu saradnju Središnjeg državnog ureda s telima državne uprave i obuhvaćenim jedinicama lokalne samouprave, u sprovođenju zajedničkih programa stambenog zbrinjavanja kojima će se podsticati i unaprediti demografski razvoj. Za razliku od ranijih godina, rok za predaju novog ili izmenu postojećeg zahteva bio je 1.1. - 31.1. 2019. godine.

Da li se bliži kraj izbegličkoj problematici u Srbiji?

Komesarijat za izbeglice i migracije republike Srbije je posebna organizacija koja je osnovana 1992. godine, a na predlog Udruženja Srba iz Hrvatske. Zakonom o izbeglicama i kao organ državne uprave Komesarijat za izbeglice obavlja stručne poslove od interesa za Republiku Srbiju i sa njima povezane izvršne poslove, a u skladu sa Zakonom o izbeglicama i Zakonom o državnoj upravi. Građanski rat u SFRJ počeo je 1991. godine. Prve izbeglice stigle su u Srbiju u jesen 1990. godine prvenstveno iz gradskih sredina u Hrvatskoj.

Prvi veliki egzodus dolazi u zimu 1991. na 1992. godinu sa područja Zapadne Slavonije. Potreba je inicirala da se prvi štabovi za prihvat i zbrinjavanje izbjeglica osnivaju još u leto 1991. godine.

Važno je reći da je u tom periodu u Republici Srbiji koja je tada bila pod sankcijama Savjeta bezbjednosti UN, jedna četvrtina ukupnog stanovništva živela ispod granice siromaštva. Na samom početku bilo je 50.000 ljudi u Srbiji, od čega 900 iz Slovenije, 7.800 iz BiH i 36.000 iz Hrvatske, mahom zapadna i istočna Slavonija i područja Hrvatske koja nisu bila zahvaćena u to vreme ratnim sukobima. Početkom ratnih sukoba na teritoriji BiH situacija se dramatično menja, i raste broj izbjeglica.

Bilo je dana kada je u Srbiju stizalo između 1.000 i 1.500 lica, tako da krajem 1992. godine na ovim prostorima prema podacima UNHCR boravi blizu 200.000 lica.

Više izbeglog nego domicilnog stanovništva

,,Normalno je da je od 1992. do 1998. godine taj broj u stalnom porastu i interesantan je podatak da je na popisu izbjeglica koji je proveden 1996. godine, koji su uradili Komesarijat za izbjeglice i UNHCR zajedno, imali tri opštine koje su imale više izbeglog nego domicilnog stanovništva, to su opštine Stara Pazova, Inđija i Šid, a te opštine danas više ne spadaju u red nerazvijenih opština. Razlog je mogao biti što su ti ljudi koji su dolazili donosili i novac koji su puštali u finansijske tokove, a da o demografskoj slici koja se značajno menjana, ne treba ni govoriti", navodi Livada u svom istraživanju.

,,Prema popisu iz 1996. godine - djece bez oba roditelja iz izbjegličke populacije bilo je 653, djece bez jednog roditelja 6.676, ukupno djece bez jednog ili oba roditelja 7.330 i ukupno djece izbjeglica starosti do 18 godina, 143.278.

Samo do prve polovine 1996. godine bilo je 537.940 izbjeglih lica iz Hrvatske, BiH i ostalih republika. Godine 1998. ukupan broj izbjeglica i ratom ugroženih lica na teritoriji Republike Srbije kretao se oko 650.000, ili 10 odsto od ukupnog stanovništva tadašnje Republike Srbije.

Na Svjetski dan izbjeglica, 20. jun 2017. godine u Srbiji je bilo 27.945 lica sa izbjegličkim statusom. Od tog broja 19.171 izbjeglica je iz Republike Hrvatske, a 8.774 iz Bosne i Hercegovine. Podsjećanja radi, 618.000 ljudi dobilo je izbjeglički status u Republici Srbiji uslijed ratova od 1991. do 1995. (266.000 iz BiH i 330.000 iz Hrvatske).

Broj izbjeglica i bivših izbjeglica u stanju potrebe daleko je veći, a njihovu sudbinu dijeli i više od 203.000 interno raseljenih sa Kosova i Metohije, kao i 18.000 lica koja su raseljena unutar teritorije Kosova i Metohije. Osim prema hiljadama izbeglica i interno raseljenih Republika Srbija je pokazala humanost i poštovanje međunarodnih standarda i prema više od milion migranata iz Azije i Afrike koji su prešli peko teritorije Republike Srbije, kao i prema oko 4.000 njih koji su trenutno smješteni u prihvatnim i centrima za azil.

U proteklih 20 godina, Vlada Republike Srbije kontinuirano radi na rešavanju problema lica koja su morala da napuste svoje domove tokom sukoba na prostoru bivše Jugoslavije. I pored svih uloženih napora i značajnih finansijskih sredstava iz budžeta Republike Srbije i od donatora, izbegličko pitanje na ovim prostorima i dalje nije zatvoreno.

Ostvareni su veliki pomaci, prvenstveno u rešavanju egzistencijalnih pitanja ove populacije i dinamici obezbeđivanja trajnih stambenih rešenja. Do sada je značajan broj izbegličkih porodica ostvario trajno rješenje, i dobio pomoć u ekonomskom osnaživanju.

U Republici Srbiji za proces trajne integracije izbjeglica nadležna je Komisija za koordinaciju procesa trajne integracije izbeglica u skladu sa Nacionalnom strategijom za rješavanje pitanja izbjeglica i interno raseljenih za period od 2015. do 2020.

Uz Komesarijat za izbjeglice i migracije, koji je vodeća institucija u ovoj oblasti, Komisiju, na čijem čelu je ministar spoljnih poslova i prvi potpredsednik Vlade Ivica Dačić, čine i predstavnici ministarstava nadležnih za spoljne poslove, finansije, lokalnu samoupravu, stanovanje i socijalna pitanja, kao i Kancelarije za evropske integracije. Sve nadležne institucije su aktivno uključene u sprovođenje Regionalnog stamebnog programa.

Zbrinjavanje izbeglica

U periodu od 2008. do 2016. godine, iz budžetskih sredstava Republike Srbije, omogućeno je da se u 171 jedinici lokalne samouprave, uključujući i opštine na Kosovu i Metohiji, stambeno zbrine više od 5.700 porodica izbjeglica i interno raseljenih lica i to dodelom 4.828 paketa građevinskog materijala i 947 seoskih kuća sa okućnicom. Takođe, ovim sredstvima omogućeno je da se ekonomski osnaži više od 4.700 porodica izbjeglica i interno raseljenih lica. Veliki broj stambenih rešenja biće obezbeđen i zahvaljujući Regionalnom stambenom programu (RSP), zajedničkom višegodišnjem programu koji se finansira donatorskim sredstvima, a ima za cilj da stambeno zbrine najugroženije izbegličke porodice u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Crnoj Gori.

Rešavanje izbegličkih stambenih problema

U okviru RSP-a do sada je za Republiku Srbiju obezbeđeno više od 100 miliona evra koji su namenjeni za rešavanje stambenih potreba za skoro 5.000 izbegličkih porodica. Obezbeđenim sredstvima omogućena je dodela četiri modela stambenih rešenja: 1.958 stanova, 1.620 paketa građevinskog materijala, 968 seoskih kuća sa okućnicom i 351 montažna kuća.

Procenjuje se da je oko 7.000 izbegličkih porodica i dalje u potrebi za trajnim stambenim rešenjem. Rešavanje njihovih stambenih potreba, kako kroz Regionalni stambeni program, tako i sredstvima iz budžeta, planira se da bude završeno u naredne četiri godine. Uporedo sa stambenim zbrinjavanjem izbjeglica teče i zatvaranje kolektivnih centara.

Na vrhuncu izbegličke krize 1996. godine u Srbiji je bilo 700 kolektivnih centara sa više od 50.000 ljudi u njima. U preostalim kolektivnim centrima, od kojih je pet na teritoriji centralne Srbije i osam na KiM, na dan 20. juna 2017. godine bilo je smešteno još 530 korisnika, kojima će u narednom periodu biti obezbeđena adekvatna stambena rješenja.

,,Postojeća situacija bi bila svakako povoljnija da su zemlje porijekla, a prvenstveno Republika Hrvatska, pokazale više volje za rješavanje brojnih otvorenih pitanja koja svakodnevno pogađaju populaciju izbjeglica. Tokom više od 20 godina, svega 144.000 izbjeglica se vratilo u svoje zemlje porjekla (75.000 u BiH i 69.000 u Hrvatsku).

Neadekvatan pristup pravima izbjeglih lica iz Hrvatske u njihovim matičnim zemljama svih ovih godina je predstavljao veliki kamen spoticanja u regionu. Uprkos brojnim pomacima ostvarenim kroz proces regionalne saradnje i dalje su aktuelna nerješena pitanja dospjelih, a neisplaćenih penzija, dinarske i devizne štednje, oduzetih stanarskih prava, izostanak obnove više od 10.000 srušenih srpskih kuća u područjima gdje nije bilo ratnih dejstava, kao i povrata oduzetog poljoprivrednog zemljišta.

Ono što je posebno zabrinjavajuće je izostanak adekvatnog odgovora nadležnih institucija Republike Hrvatske na porast broja incidenata zasnovanih na nacionalnoj osnovi i proisteklih iz govora mržnje, kao i odsustvo zaštite srpskog jezika i pisma.