Razaranje

Jednima đevrek, drugima rupa od đevreka: ko i kako štiti tvrđave duž Dunava?

Pravoslavni karavan-saraj

Koji su utvrđeni gradovi obuhvaćeni obnovom u sklopu Dunavske strategije, kako je gromoglasno započela obnova tvrđave u Ramu i ko je trebao da finansira radove? Ko je turskim novcem, umesto obnove tvrđave hteo da finansira petogodišnje arheološko istraživanje, kako je usred turskog karavan-saraja nikla nakazna crkvetina, zašto je napravljena proburaznica u turskom zidu i kako je kompletiran ansambl sa crkvom? Kako je zahvaljujući nečijem idiotizmu tvrđava Haram pretvorena u podvodni arheološki lokalitet i kako je jedinstvena šestougaona tvrđava Kulič pretvorena u šestougaonu džunglu? Tabloidov istraživač, Stanislav Živkov, tragao je za odgovorima na ova i druga pitanja u vezi propadanja značajnih podunavskih istorijskih lokaliteta.

Stanislav Živkov

Već nekoliko godina po svim medijima se priča o takozvanoj Dunavskoj strategiji , samo kako bi se pod taj bombastičan naslov učvrstile sve moguće i nemoguće stvari kako bi se po svaku cenu izmuzli pretpristupni fondovi Evropske unije, Turske i drugih država, a da se pri tome po našem starom isprobanom receptu, sve izmurdari i smandrlja, sa što manje stvarnih troškova a sa što naduvanijim budžetom, kako bi se u posliće ugradilo što više hohštaplera, diletanata i lopova.

Jedna od priča u sklopu Dunavske strategije koja se posebno provlači kroz medije, svakako je skaska o utvrđenim gradovima duž Dunava. U njoj se, pored ostalog, stalno govori o tome kako je teritorija naročito današnjeg Podunavlja u Srbiji, hiljadama godina bila stecište različitih kultura, trgovačkih karavana i pohoda vojski na putu ka osvajanju novih teritorija.

Svedok tih osvajačkih pohoda jesu i današnji impozantni ostaci tvrđava u srpskom Podunavlju. Na kulturnoj ruti "Tvrđave na Dunavu", kojom se plovi nizvodno od Bačke na severu do Đerdapa na istoku, mogu se videti očuvani ostaci sedam tvrđava koje spadaju u najveće i najpoznatije u Srbiji: Bačka, Petrovaradinska, Beogradska, Smederevska, Ramska, Golubačka i Fetislam.

Bilo bi jako zanimljivo videti po kom nebuloznom kriterijumu su nabrojane upravo ove tvrđave, mada bi možda najlogičnije objašnjenje podjednako moglo biti i stanje sačuvanosti i stanje urnisanosti, o čemu smo nedavno pisali povodom stanja Petrovaradinske tvrđave.

Ipak, po svom značaju a i po nedavno zataškanom skandalu vredi posvetiti pažnju i slučaju nesuđene obnove tvrđave u Ramu. Naime, pre gotovo dve godine, svi mediji su bili preplavljeni vestima o predstojećoj obnovi Ramske tvrđave, koju je trebala da finansira vlada Turske, ali je zato, daleko manje poznato da je čitava stvar propala još pre početka radova.

Ramska tvrđava nalazi se u blizini današnjeg Požarevca. Prvi put se pominje 1128. u bici vizantijske i ugarske vojske. Vizantija je pobedila, a Turci su kasnije osvojili tvrđavu i ojačali je radi osvajanja Panonske nizije da bi je prilagodili za bitku vatrenim oružjem. Današnja tvrđava, u formi nepravilne zvezde petokrake, izuzetno dobro je očuvana i sagrađena je u 15. Veku u vreme vladavine sultana Bajazita.

Turci su podigli u 15. veku. Pored bedema i kula, koji zauzimaju 850 kvadrata, u blizini su i tursko kupatilo "amam" i stari karavansaraj, namenjen smeštaju putnika i trgovaca, koji je najočuvaniji objekat ovakve vrste u Srbiji.

Do naselja Ram trenutno nema mosta, pa posetioci, kojih godišnje bude po nekoliko hiljada, tu dolaze s banatske strane Dunava skelom od magistralnog puta Požarevac-Gradište stoji putokaz da je Ram udaljen 17 km.

Ispalo je da se putuje tridesetak kilometara, i to po putu koji većim delom nije asfaltiran, kroz sela koja su pusta ili naseljena Vlasima, koji ne razumeju ili se prave da ne razumeju naš jezik. Tim putem se stiže baš do samog mesta gde staje skela.

Uglavnom, stanje ovog mesta i same tvrđave, već godinama je veoma loše, a tvrđava se već decenijama polako kruni i obrušava, tako da je projekat rekonstrukcije Ramske tvrđave i uvođenje sistema njene rasvete trebala da bude dobrodošao zamajac turističkom razvoju ovog kraja.

Donacijom vlade Turske, koja je ponudila pomoć finansiranju ovih radova, svakako bi umnogome ubrzala obnovu tvrđave i obližnjeg karavan saraja, što je zasmetalo mnogima, pre svega intelektualni trutovima iz Republičkog zavoda za urnisanje spomenika kulture, kojima je svaki projekat koji traje kraće od deset godina ravan prstu u oko.

Jer, efikasna i brza realizacija neke restauracije, samo pokazuje da "republikanci" uglavnom prodaju maglu i čekaju da se spomenici sami sruše ili izgore, da bi nakon toga usledilo lamentiranje nad nedostatkom novca za rad na terenu. Naravno, oni računaju sve u dnevnicama, honorarima, pečenju, kolačima, pa čak i ptičjem mleku!

Pet godina i pet miliona dinara

Od gromoglasno najavljenog projekta obnove, jedino je postavljena spoljna rasveta koju je platila turska agencija Tika nakon čega je trebala da započne i obnova tvrđave, kako je i bilo dogovoreno sa turskim ambasadorom Mehmetom Kemalom Bazajem.

Prema predračunu, radovi na obnovi su trebali da koštaju milion i po evra, s tim što je milion trebala da obezbedi Turska, a ostatak republika Srbija. Međutim, pokazalo se da je to bio račun bez krčmara, pošto našim konzervatorima nikako nije odgovaralo da rade samo konzervatorski nadzor a da se projekat konzervacije i restauracije tvrđave izradi kao donacija u Turskoj.

Naime, godinama se tegleći kao crepajski rezanci, nekakav navodni idejni projekat radili su Republički i Regionalni zavod za urnisanje spomenika iz Smedereva pod rukovodstvom višedecenijske lenčuge, arhitekte Svetlane Vukadinović, koja se u Ramu kratko bavila arheološkim istraživanjima i koja je sebe smatrala najvećim stručnjakom za ramsku tvrđavu. To ju je kvalifikovalo da kao projektant bude predstavljena Turcima.

Sve bi bilo lepo, da Vukadinovićka nije smislila da čitav posao traje neverovatnih pet godina! Naravno, propraćen sistematskim arheološkim iskopavanjima ukupne površine 850 kvadrata, što bi podrazumevalo da se godišnje iskopa po 170 kvadrata terena iz koga proviruje živa stena.

Posebna je priča bilo insistiranje od strane gradskih vlasti, da Vukadinovićeva po svaku cenu bude deo projektantskog tima. O tome da su svi vrlo ozbiljno isplanirali sistematsko ugrađivanje u čitav posao, najbolje govori činjenica da je za nikad izvedena arheološka iskopavanja već bila napravljena finansijska konstrukcija od najmanje pet miliona dinara. Polovina tih sredstava bila je obezbeđena od strane raznih ministarstava.

Što se samog projekta restauracije tiče, srpska participacija od tri miliona dinara, bila je obezbeđena preko Kancelarije za održivi razvoj nerazvijenih opština, ali stvar je definitivno pukla kada su osim opstrukcije Republičkog i regionalnog Zavoda za urnisanje spomenika kulture, Turci kao donatori videli šta se sve ispodešavalo u samom karavan saraju u Ramu usred koga je nikla nakazna crkvetina!

Naime, karavan saraj u Ramu, za koji se verovalo da se nalazi na parceli u vlasništvu jednog tamošnjeg gastarbajtera, naprasno se našao na zemljištu u vlasništvu crkvene opštine, koja je na taj način uštedela novac za ograđivanje parcele, pošto se sa svih strana nalaze dobro očuvani zidovi iz turskog doba duž koji su se sa unutrašnje strane nalazili magacini i štale u prizemlju, te sobe za spavanje na spratu.

Ipak ovako dobro očuvan spomenik kulture bio je previše dobro očuvan za lokalnu crkvenu opštinu koja je u ćošku parcele br 131 katastarske opštine Ram ukupne površine 1098 kvadrata, verovatno po horuk sistemu sagradila nakaznu crkvetinu površine 76 kvadrata. Naime, kako bi sami sebi olaškali gradnju i usput poboljšali vizuru na crkvenu nakazu (koja je po njihovom mišljenu daleko važniji spomenik od spomenika kulture) sveštenstvo je su mrtvo- hladno srušilo deo turskog zida, kako bi lakše doturili materijal potreban za gradnju.

Pošto je crkvena nakaza izgledala usamljeno unutar odlično očuvanog sklopa karavan saraja, ubrzo je dobila i društvo i to u vidu još nakaznije zvonare, do visine drugog sprata sagrađene od betona i opeke, nad čime je postavljena konstrukcija od balvana i greda, kompletirajući time ansambl sa nakaznom crkvom sagrađenom nad temeljem ozidanim kamenom od srušenog turskog zida sa fasadama od naizmeničnih traka crvene klinker opeke i sivog kamena!

Naravno, čitav ovaj ambijentalno oplemenjujući poduhvat bio je moguć pre svega što nikome iz bilo kog zavoda za urnisanje spomenika kulture na kraj pameti nije palo da karavan saraj proglasi kulturnim dobrom čime je bio otvoren put za građevinsku nekrofiliju popova koji su gradnjom crkvetine definitivno zapečatili sudbinu kako karavan saraja, tako i obnovi same tvrđave u Ramu.

Doduše, ovo ni najmanje ne čudi, pošto je u javnosti malo poznato da je i pored postojanja više raznoraznih zavoda, daleko gora sudbina zadesila dve podjednako važne tvrđave u ovom kraju: utvrđenog grada Harama, sagrađenog kraj ušća Brzave, na ostrvu Sapaja, nasuprot Ramu, te utvrđenom gradu Kuliču kraj ušća Velike Morave u Dunav.

Zahvaljujući kompletnom idiotizmu, Haram se danas nalazi pod vodom iako su zidovi bili dostupni do završetka monstr-hidroelektrane Đerdap 2, zahvaljujući čijoj gradnji je potopljeno i ono što je poštedeo Đerdap 1!

Naime, prilikom projektovanja, prvobitna kota usporava Dunava bila je predviđena na +68 metara, prilikom gradnje izmenjena na +69 metara a nakon gradnje Đerdapa 2 podignuta je na +71,50 metara, čime je potopljen samo delimično istraženi Haram.

O kakvom se gubitku zapravo radi, najbolje govore činjenice da je na Sapaji otkrivena tvrđava koja je trajala od rimskih vremena, pa sve do XIX veka, zbog čega je bila složen i stratigrafski višeslojan lokalitet.

Tvrđava Haram, zabeležena je i na planovima austrijskog generala Marsiljija i grofa Mercija, posle zauzeća Temišvara 1716. godine. Na oba plana je prikazana pravougaona tvrđava, sa četiri kružne kule na uglovima, okružena šancem i rovom.

Ni traga od Kulič-grada

Manja arheološka iskopavanja započeta su 1966. godine. Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture u Novom Sadu, uz saradnju Narodnog muzeja iz Vršca a sledeće godine započeta su sistematska iskopavanja pod rukovodstvom Arheološkog instituta u Beogradu, takođe u saradnji sa Narodnim muzejom iz Vršca, koja su izvođena četiri godine pod rukovodstvom Jovana Kovačevića.

Tom prilikom utvrđene su dimenzije ruševina 93 x 92 m, koje su zauzimale dve trećine ostrva. Skoro čitava njegova severna polovina se nalazila pod peščanim dinama, koje su dostizale visinu i do 3,5 m. Nasipanjem severnog dela ostrva zbog gradnje nasipa, više od jedne trećine unutrašnjosti utvrđenja ostalo je neistraženo.

Južni deo utvrđenja je najviše bio oštećen miniranjem 1739. godine: ceo potez bedema je raznet, a obe ugaone kule obrušene u Dunav i praktično pretvorene u gomile ruševina. Jako oštećena bila je i kula na sredini južnog bedema, ali malo uvučena dublje u kopno. Zbog takve situacije mogao je biti iskopan samo trem kasnoantičkog kastela, dve pravougaone srednjovekovne kule i ostaci građevina iz vremena turske i austrijske vladavine.Najuspešnije su istraženi istočni i zapadni bedem, gde su oba otkrivena u dužini preko 50 m, zajedno sa objektima koji su sa njima bili vezani.

Istražena tvrđava imala je gotovo kvadratnu osnovu, sa neznatnom tendencijom ka trapezoidu.

Na osnovu prethodno pomenuta dva plana i same situacije na terenu, potvrđeno je da je tvrđava imala četiri kružne ugaone kule, a na sredini južnog bedema, koji je bio okrenut Dunavu i jednu pravougaonu kulu ili kapiju, zatim jednu kulu gotovo kvadratne osnove unutar bedema, u jugoistočnom delu tvrđave.

Kod vidljivih delova zidova retko gde su bila očuvana oba lica, već samo unutrašnje ili spoljašnje, iako su neki delovi bedema bili očuvani u visini od 3,5 m. Na mnogim mestima pronađeni su zidovi kasnoantičke tvrđave građeni u finom slogu od ravno pritesanog kamena sa krečnim malterom i peskom kao vezivnim sredstvom.

Prilikom istraživanja istočnog bedema, kasnoantički bedem je konstantovan celom dužinom iskopa, u donjem delu starije faze srednjovekovnog bedema, koji ga je iskoristio kao podzid. Vidljiva debljina tog kasnoantičkog zida je iznosila 1,25 m.

Očuvana visina iznosila je oko 0,50 m. Bedem je građen od krupnih komada lomljenog kamena sa pritesanim licem, koji je brižljivo slagan i spajan belim krečnim malterom sa malo sitnog šljunka. Približno na sredini istočnog bedema prizidana je sa unutrašnje strane jedna kula pravougaone osnove, spoljašnjih dimenzija 7,80 x 6,20 m. Istraživanja zapadnog bedema su dala najviše podataka o kasnoantičkoj fazi ovog objekta.

Na južnom kraku bedema srednjovekovno zidno platno je potpuno uništeno, tako da je kasnoantički bedem ostao potpuno čist, sačuvan u visini od 0,20 do 1,40 m. Na sredini zapadnog bedema nalazila se zapadna kula, istih dimenzija i osnova, kao i istočna kula.

Prilikom arheoloških istraživanja na ovom lokalitetu ustanovljeno je nekoliko građevinskih faza: rimska tvrđava iz III - IV veka, faza obnove nakon paljevine i rušenja usled hunske najezde sa početka V veka, obnova i proširenje tvrđave iz VI veka, nova obnova tvrđave sa gradnjom kapija i kuća, kao i nekih zidova u unutrašnjosti utvrđenja iz XIV - XVI veka te turske i austrijske pregradnje iz XVI - XVIII veka.

Prilikom gradnje kanala duž severne obale Sapaje sagrađen je nasip ali je najveći deo tvrđave i pored povišenja kote Dunava, veliki deo godine bio pristupačan.

Međutim zahvaljujući sistemskom štetočinstvu, a navodno radi štednje propuštena je prilika da se početkom osamdesetih Sapaja u potpunosti okruži nasipom a sam lokalitet u potpunosti istraži i konzervira, te je umesto toga izabrana metoda zaštite spomenika kulture pomoću potapanja tako da danas samo povremeno poneki deo zida proviruje ispod mutne dunavske vode.

O tome da su nasipi prilikom gradnje đerdapskih elektrana građeni po dosta čudnim kriterijumima, najbolje pokazuje današnje stanje potpuno neistražene tvrđave Kulič kraj ušća Velike Morave u Dunav na desetak kilometara od Smedereva. Naime, za nju ne znaju čak ni mnogi meštani susednih sela Kulič i Šalinac. Iako je svojevremeno šestougaoni oblik tvrđave bio jasno vidljiv iz vazduha, danas se jedino razabiru obrisi šestougaone šume unutar šume kraj ušća Morave u Dunav.

Kako navode istorijski izvori, prvobitno utvrđenje je nastalo u doba Rimljana, najverovatnije kada se tu nalazio Limes, sistem utvrda koje su čuvale granice carstva.

Za to nema pisanih dokaza, ali pouzdani su podaci da je tvrđava obnovljena u doba Justinijana početkom šestog veka, u ranovizantijsko doba. Na ušću Morave sukobili su se i pretendenti na rimski presto Dioklecijan i Karin 285. godine, a prvi je izvojevao pobedu. Istoričari i arheolozi pretpostavljaju da je sukob bio većih razmera i da su u okolini tvrđave ostali brojni arheološki artefakti.

Kulič-grad, tvrđava podignuta u vreme Rimskog carstva, zaštićena kao nepokretno kulturno dobro, zarasla je u korov i šumu i niko je ne održava. Tvrđava je prepravljana u ranovizantijsko vreme, kad je car Justinijan obnavljao mnoge tvrđave na prostoru Vizantijskog carstva. Vidljivi ostaci današnjeg Kulič-grada potiču iz 15. veka i perioda vladavine Turaka, sa izvesnim bunkerima i dogradnjama iz 20. veka, pošto je utvrđenje korišćeno u oba svetska rata. Očuvani delovi bedema visoki su i do pet metara. Tvrđava je poligonalnog oblika, ima topovska utvrđenja i otvore, špicaste završetke karakteristične za taj period odbrane. Kulič-grad je omanja tvrđava prečnika negde oko 80 metara, sa dve ulazne kapije.

Iako bi zbog burne istorije, koja se proteže od borbe za tron Rimskog carstva, pa sve do Drugog svetskog rata, mogla da bude prijemčiva za turiste, ali i za arheologe, do nje ne samo da je teško doći, već se od svojevrsne „prašume" koja je okružuje gotovo i ne vidi. Oko utvrde, osim Dunava i Morave, bio je i sistem kanala koji su od ove pogranične postaje činili neosvojivo ostrvo. Ovakvu stratešku poziciju nisu propustili da iskoriste ni naredni vladaoci, pa se pouzdano zna da je utvrđenje bilo u funkciji i u doba despota Đurđa.

Kasnije su Turci prilagodili bedeme topovima kada su ušli u naoružanje njihove vojske. Poslednji put je utvrđenje vojsku videlo za vreme Drugog svetskog rata, kada su Nemci napravili bunkere koji su još relativno dobro očuvani.

Ovo šestougaono zdanje sa bastionima, koje se da naslutiti u preostalim ruševinama, pedesetih godina prošlog veka skicirao je poznati arhitekta Aleksandar Deroko.

U blizini Kulič-grada tokom 20. veka, tačnije sve do sredine osamdesetih godina bilo je seosko groblje, o čemu svedoče još vidni nadgrobni spomenici. Meštani pamte priču o nadrealnim prizorima sahrana u čamcima. Ožalošćeni su preko izlivene Morave kovčege sa pokojnicima prevozili do groblja na uzvisini pored nekadašnjeg utvrđenja. Pošto se dobrim delom godine do tog prostora može stići samo čamcima, 1985. godine doneta je odluka da se groblje iseli. Od tada, do prošle godine, ljudska noga gotovo da nije kročila na taj teren.

Poslednja arheološka istraživanja rađena su osamdesetih, a od tada, zbog novog povišenja kote uspora Dunava na +71,50 metara čitavo područje tvrđave je pola godine okruženo vodom i nepristupačno, a voda omogućava da rastinje buja i lokalitet je teško i pronaći.

Istovremeno visok vodostaj, udari talasa, mrazevi led i drveće koje raste direktno iz bedema sistematski obrušavaju zidove a iz smederevskog Zavoda se jadaju kako do sada zbog navodno nepristupačnog terena nisu imali mogućnost da tvrđavu održavaju, a kamoli da izučavaju taj prostor. Ostaje sasvim nejasno, šta ih je do sada u tome sprečavalo. Naime da je svake godine uklanjana džungla samo sa 100 kvadrata, za 10 godina čitava tvrđava bi bila očišćena i konzervirana i zahtevala bi samo tekuće održavanje.

Naravno, za ovu situaciju su opet direktno odgovorni projektanti obaloutvrda za potrebe đerdapskih hidroelektrana, kojima na pamet nije palo da drugačije isprojektuju i sagrade nasipe i tako spreče plavljenje lokaliteta koji je u međuvremenu maltene potpuno propao i veliko je pitanje šta će se nakon predstojećeg krčenja šume zapravo videti na licu mesta.

Svakako jedan od razloga zbog koga se malo pažnje poklanja ovako važnom nepokretnom kulturnom dobru u velikoj meri leži u činjenici da se u centru Smedereva, pored Dunava, nalazi jedna od najvećih ravničarskih tvrđava u Evropi, koju je u 14. veku podigao despot Đurađ Branković.

Uglavnom se sav novac usmerava na uređenje i održavanje ovog prostora, površine oko 11 hektara, i na rekonstrukciju same smederevske tvrđave, što je posebna priča koju ćemo obratiti u jednom od narednih tekstova.

U svakom slučaju, očito je da se i u slučaju smederevskog zavoda potvrđuje staro pravilo da u našem društvu svi imaju pravo na đevrek: jednima đevrek drugima rupa od đevreka, odnosno Smederevu đevrek, Kuliču rupa od đevreka!