Razaranje

Mileševa: kako je sistematskim naporima službe zaštite i Crkve manastir upropašćen

 

Filaretova Mileševa kao Slobini kiosci

 

Kako su konzervatori Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture decenijama radili na sistematskom uništenju manastira Mileševa? Na osnovu kojih konzervatorskih zasluga je Olivera Kandić konkurisala za nacionalnu penziju? Ko je od manastirske porte u Mileševi napravio izletište sa letnjom pozornicom? Ko je manastirski konak pretvorio u golubarnik sa crvenim somotom

 

Stanislav Živkov

 

Šira javnost nedavno je ostala konsternirana kada je objavljena vest da se među kandidatima za dodelu nacionalne penzije pojavilo i ime arh. Olivere Kandić, penzionerke Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture i jedne od najvećih štetočina u čitavoj istoriji srpske službe zaštite. Postavlja se stoga s pravom pitanje za koje je to konzervatorske zasluge Kandićka zamislila da baš njoj treba dodeliti penziju, posebno kada se pogleda na šta danas liči manastir Mileševa, koji se nekada svrstavao u najuglednije srpske srednjovekovne manastire, a danas carstvo kiča i nadrikonzervacije.

Manastir Mileševa je podignut pored reke Mileševke, u neposrednoj blizini važnog srednjovekovnog puta, koji je povezivao primorske oblasti sa središnjim delovima države i išao dalje na istok. Manastir je podigao kralj Stefan Vladislav (1234-1243) u prvoj polovini XIII veka kao svoju zadužbinu. Glavna manastirska crkva, posvećena vaznesenju Hristovom sagrađena je kao Vladislavljev mauzolej, i to na mestu starije ranohrišćanske bazilike. Vladislav je sahranjen u južnom delu hrama, ispod ktitorske kompozicije, u priprati, koju je kralj Vladislav dogradio 1235. godine, ubrzo posle Savine smrti u Trnovu u Bugarskoj položene su mošti svetog Save. Njih su Turci 1594. godine prilikom osvajanja preneli na Vračar (Beograd) i spalili u pokušaju da slome srpski duh.

 

Nikad nije bilo, do sada

 

U manastirskoj crkvi se 1377. godine za kralja Srbljem i primorjem krunisao Tvrtko I Kotromanić, sestrić cara Dušana. Stefan Vukčić Kosača proglasio se u njoj 1446. godine hercegom od svetog Save, po čemu je Hercegovina dobila naziv. Velika razaranja zadesila su manastir već sa prvim prodorom Turaka. Međutim, posle obnove u XVI veku Mileševa je dostigla najveći uspon. Bio je to ugledan i bogat manastir s velikim brojem monaha koji je postao najznačajnije središte duhovnog života Srba. Od kraja XVII do poslednjih decenija XVIII veka Mileševu su Turci nekoliko puta palili i pljačkali, a posle pohare 1782. godine ostao je pust, bez monaha. Crkva se polako obrušavala; 1857. godine bila je znatno oštećena, bez krovova i kupola, zasuta zemljom i obrasla rastinjem. Godine 1863. započeta je obnova crkve koja je trajala šest godina. U XX  veku crkva je ponovo bila u lošem stanju, a u drugoj polovini XX veka tu je živela mala monaška zajednica. Od srednjovekovnih građevina preostala je u izmenjenom obliku samo Crkva vaznesenja.

Posle Drugog svetskog rata Zavod za zaštitu spomenika kulture Srbije izvršio je najneophodnije konzervatorske radove na crkvi. Obimni istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi počeli su 1980. godine na crkvi, monaškom naselju i neposrednoj okolini i još nisu završeni. Iako se tokom istraživanja crkve došlo do mnogih saznanja o njenoj izvornoj arhitekturi i kasnijim prepravkama, najvažnija otkrića su sistematski ignorisana tako da je starijem delu crkve, navodno, vraćen prvobitni osnovni oblik, ali zato neupućenom posetiocu sve izgleda krajnje nejasno, jer se po svaku cenu htela prikazati slojevitost crkve, i to otvaranjem niša na mestu zazidanih prozora, neravnomernim malterisanjem zidova, urezivanjem crta između maltera sa ciljem da se, navodno, prikaže slojevitost nastanka sadašnjeg izgleda crkve, umesto da se prikaže najvažniji sačuvani sloj građevine. Iako su u nekoliko navrata sređivani krovovi, venci, fasade, trotoari i pod u samoj crkvi, nedoslednim konzervatorskim radovima crkva je dobila izgled kakav nikada u svojoj istoriji nije imala. O tome najbolje svedoči njena unutrašnjost, obnovljena po projektu Olivere Kandić.

Iako se pouzdano zna kako je crkva prvobitno izgledala, gotovo da ništa nije preduzeto prilikom rekomnstrukcije kako bi se sačuvao izvorni oblik. Najbolje o tome svedoči enterijer spoljne priprate, gde je prvobitni svod prizemlja bio sačuvan samo na istočnoj strani. Umesto da se ozida onaj deo svoda koji je nedostajao, namerno je ostavljen krater, a nad sačuvanim delom, verovatno radi scenografskog doterivanja, postavljen je novi pod, koji je odozdo sasvim neuočljiv. I to je verovatno učinjeno s namerom kako bi neko ipak mogao da zamisli da je tu nekada bio čitav svod sa podom odozgo, dok su u zidove pozabadani patrljci greda kao didaktičko pomagalo za scenografsko doterivanje spoljne priprate. Ni unutrašnja priprata nije bila mnogo bolje sreće. Naime, istočni zid koji je pripratu odvajao od naosa većim delom je srušen prilikom radova na obnovi u XIX veku jer je bio u veoma lošem stanju te su ova dva prostora do poslednjih radova bili spojeni. Iako se pouzdano zna da se u srušenom zidu nekada nalazio monumentalni portal, od koga je do danas sačuvan samo jedan od dva lava, a stubovi sa kapitelima su ugrađeni u privatne kuće, na obnovi portala nije urađeno ama baš ništa, jedino je srušeni zid, opet scenografskog doterivanja radi, obnovljen do visine od metra, čime je uspešno razbijen unutrašnji prostor crkve. Iako se fasada crkve stalno navodi kao primer uspešne obnove, nikada nije objašnjeno zašto je donja zona približno do visine od metra ostala ogoljena i izložena dejstvu vode i kapilarne vlage koja u zidove prodire kao u sunđer. Kako bi galimatijas kada je reč o prvobitnom izgledu crkve bio veći, siva eminencija istorije arhitekture Vojislav Korać u temeljima starije crkve prepoznao je temelje kula i čak predložio njihovu rekonstrukciju iako ih postojeća crkva nikada nije imala!

 

Čeprkanje po istoriji

 

U toku višegodišnjih haotičnih arheoloških iskopavanja otkriveni su delimični ostaci manastirskih građevina, do tada nepoznati, koji svedoče o neprekinutom životu manastira i njegovim vrednostima od XIII do kraja XVIII veka. Iako su ostaci ovih zgrada svojevremeno konzervirani i delimično obnovljeni, kao i delovi obimnog zida, manastirska porta je danas u kriminalnom stanju. Umesto da se urade sistematski arheološki radovi, izvedeni su samo delimični. Tako je zavodski arheolog Emilija Pejović godinama čeprkala i prekopavala portu i čitav manastir napunila za nauku bezvrednim koščurinama. Takođe se u porti godinama kopalo i čeprkalo radi izrade drenažnog sistema kojim je, navodno, trebalo sprečiti dalje vlaženje zidova crkve sa freskama da bi na kraju drenažni sistem uglavnom bio van funkcije a zidovi crkve vlažni. Najzad, porta uopšte nije sistematski ni istražena, ali je zato Pejovićeva straćila enormnu količinu novca na besmislene antropološke analize nekoliko kubika pronađenih koščurina.

Mileševa stoga predstavlja najidealniji primer kako je rad konzervatora na fizičkoj zaštiti spomenika zamenjen birokratskim odnosom prema baštini i njenim korisnicima, praznim pričama o "prevaziđenoj i savremenoj metodologiji", "očuvanju istorijskih slojeva" i primeni "savremenog metodološkog pristupa" koji je ostavio trajne posledice. Osnovni problem sadržan je u tome što se na čelu eparhije našao vladika koji nije mogao da prihvati da za ovaj manastir ne može da dobije projekte uređenja zaštićene zone, izmeštanja puta, adaptacije konaka, zvonare i da je briga o manastiru svedena samo na odugovlačenja, zabrane rada i tužbe. Oni koji se zaštitom spomenika bave samo u priči i ne znaju šta po Zakonu o planiranju i izgradnji mora da sadrži određena vrsta projekata. Dakle, idejni projekat uređenja Mileševe obavezno mora da sadrži plan uređenja zaštićene okoline sa obilaznim, pristupnim putem, parkingom i pešačkim komunikacijama, arhitektonske projekte sanacije postojećih i projekte novih objekata, pa prema tome, i nove zvonare. Dalje, mora da sadrži idejni projekat o infrastrukturi, kao i studiju uticaja na životnu sredina, tj. sve ono čime se projekat arh. Miladin Lukić nije odlikovao.

Posebna priča predstavlja slučaj rušenja zvonika iz 1911. godine, kojim je bio preprečen normalan ulaz u manastirsku crkvu. Ideja da se ukloni i izmesti zvonik ispred crkve stara je koliko i rad na uređenju Mileševe, a od 1976. godine predstavlja sastavni deo zvaničnih i usvojenih projekata Republičkog zavoda (arhitekta Ranko Findik). U to vreme zvonik nije srušen samo zbog protivljenja tadašnjeg vladike.

Stručni tim Republičkog zavoda izradio je 1993. godine Program radova na istraživanju, zaštiti i uređenju kompleksa Mileševe, koji je usvojen (arhitekte Olivera Kandić, Svetlana Popović i Miladin Lukić, kao i istoričar umetnosti Radojka Zarić). U Programu se za zvonik doslovno kaže: "Sa funkcionalnog i estetskog stanovišta smatramo da se građevina nalazi na neprikladnom mestu, previše blizu ulaznim vratima hrama, a svojom masivnošću smeta u sagledavanju najznačajnijeg objekta u kompleksu. Iz navedenih razloga najbolje rešenje za prostor porte bila bi dislokacija zvonare".

Ova ideja potekla je od službe zaštite još 1976. godine. Dakle, pitanje uklanjanja zvonika za stručnjake Republičkog zavoda decenijama nije bilo sporno. Čekalo se na sredstva i priliku da se realizuju važeći programi i projekti. Do zaokreta u saradnji uprave manastira i Republičkog zavoda dolazi 2001. godine, što koincidira sa postavljanjem Marka Omčikusa za direktora.

 

Razmena krivičnih prijava

 

Za samo tri godine između Mileševe i Republičkog zavoda ostvarena je nesaradnja i netrpeljivost kakva nije zabeležena od osnivanja službe zaštite. Šta se dogodilo?

Vladika Filaret gradi 2001. godine ekonomske zgrade upravo na mestu koje je predviđeno pomenutim Programom iz 1993. godine, a 2002. kopa se ribnjak, uz pomoć vojske i lokalne zajednice. Za to vreme Republički zavod izvodi drenažu oko crkve već četvrtu godinu. U Republičkom zavodu se 2003. izrađuje novi crtež uređenja kompleksa (arhitekta Miladin Lukić), gde se ekonomske zgrade "premeštaju" sa mesta na kome su izgrađene na mesto obližnjeg zadružnog motela. A na mestu štale, čiju je lokaciju upravo Republički zavod odredio i manastir osamdesetih godina XX veka izgradio, predviđa se gostinski konak, a uz konak i ribnjak. Zvonik je predviđen za uklanjanje. Dakle, sve je tu: i zvonik i ekonomija i ribnjak, samo ne tamo gde je izgrađeno, nego na drugom mestu, a neko mora da plati nepotrebno rušenje i ponovno zidanje shodno Lukićevim planovima. Ovaj crtež ne postoji u Republičkom zavodu (nije usvojen kao projekat, elaborat ili program), ali je razmatran na Stručnom veću i dostavljen Eparhiji. Direktor Omčikus 2003. podnosi krivičnu prijavu protiv vladike zbog izgrađenih objekata, a vladika proglašava Omčikusa personom non grata u Mileševskoj eparhiji.

Sledeća epizoda je adaptacija manastirskog konaka 2004. godine. Republički zavod birokratski komunicira s upravom manastira putem zahteva-uslova-saglasnosti i rezultat se vidi u obliku konaka-golubarnika. A zvonik? Vladika Filaret je obavestio Republički zavod tri meseca ranije (u decembru 2004) i tražio idejno rešenje za novi zvonik da bi stari uklonio, kako je to po svim postojećim projektima i programima predviđeno. Na kraju se ispostavilo da je grupica opskurnih neradnika, predvođena tadašnjim direktorom Republičkog zavoda Markom Omčikusom, po svaku cenu zauzela busiju štiteći nakazni zvonik podignut u XX veku ispred ulaza u crkvu iz XIII veka. Tako se Omčikus zajedno sa svojim epigonima-neradnicima naveliko razgalamio i pravio skandal tamo gde mu mesto nije kako bi pažnju skrenuo sa činjenice da je nešto ranije pokrenuta inicijativa za njegovu smenu sa mesta direktora Republičkog zavoda zbog svog štetočinskog delovanja. Ipak, njegovo tumačenje konzervatorskog pravila (starog decenijama) da se u hronološki višeslojnim celinama čuvaju svi istorijski slojevi - pogrešno je shvaćeno i predstavlja idealan primer kako mali Mikica zamišlja da se od krajnje ozbiljne stvari pravi cirkus. Sva promašenost ovakvog stava najbolje se može razumeti ako bi se zamislila situacija u kojoj Omčikus i sledbenici koji život daju, al' mileševski zvonik ne daju, za jedno sto godina počnu da vode sličnu polemiku boreći se, na primer, da se kiosci podignuti za Slobinog vakta ne sklone iz nekog gradskog jezgra koje je pod zaštitom, jer oni, zaboga, predstavljaju istorijski život urbane celine.

 

Vojno-crkveni ribnjak

 

U ovom slučaju, u manastiru Mileševa srušen je zvonik koji je bez arhitektonskih vrednosti i onemogućava sagledavanje crkve na način na koji je to bilo moguće tokom sedam prethodnih stoleća (od prve trećine XIII veka, kada je crkva sagrađena, do početka 20. kada je zvonik podignut). Bilo kako bilo, nakazni zvonik je srušen, ali potom i ponovno sagrađen, doduše, napola, opet radi scenografije, i to direktno nasađen iznad nekadašnjeg ulaza u manastir. U to vreme Mileševa je bila i sedište episkopije na čijem je čelu episkop Filaret Mićević, pod čijim su rukovodstvom okruženje manastira i manastirski konaci dobili izuzetno "sređen izgled". Naime, period od 1999. godine naovamo pokazao je da se u sistematsko uništavanje nacionalnog kulturnog nasleđa manastira Mileševa, pored Crkve i Republičkog zavoda, umešao i sam vladika mileševski Filaret. Protiv njega je, kao naručioca, organizatora i investitora ilegalnih građevinskih radova u manastiru Mileševa Republički zavod podneo krivičnu prijavu 2002. godine. Ona je podneta zbog ribnjaka u drugoj zoni zaštićene okoline manastira Mileševe, za čiju je izgradnju, u dogovoru s Nebojšom Pavkovićem, angažovano 200 vojnika. Ovaj ribnjak je duži od sto metara i širok skoro 50. Iskopan je pomoću mehanizacije Vojske Jugoslavije. Prilikom polaganja kamena-temeljca za novi konak u manastiru Mileševa od strane Pavkovića, Filaret mu je uručio ikonu Anđela mileševskog zbog pomoći koju mu je Pavković pružio u kopanju ribnjaka. Inače, vojska je kopala ribnjak nekoliko dana, a prijepoljski autoprevoznici iskopali su i odvezli trideset hiljada kubika zemlje da bi se na kraju ispostavilo da se čitav taj ogromni ribnjak dodatno mora izbetonirati kako bi uopšte mogao da funkcioniše, jer se tek nakon iskopa ustanovilo da se ušlo u sloj šljunka te se zbog toga ribnjak uopšte ne bi mogao puniti vodom.

Osim ribnjaka, episkop Filaret preduzeo je i izgradnju više objekata u prvoj zoni zaštite, kao i nestručnu rekonstrukciju starog hana. Reč je o izgradnji sedam objekata različite veličine i namene. Najmanji je spomenik "žrtvama komunističkog terora u građanskom ratu i miru", koji je podiglo neregistrovano Udruženje ravnogoraca Starog Rasa uz podršku opštinskog odbora Nove Srbije. Spomenik je osveštao episkop Filaret, a tom prilikom je govorio i Velimir Ilić. Pored manastira, na mestu predviđenom za park, Filaret je izgradio štale, torove, obore, kokošinjce, koš za kukuruz i garaže. U isto vreme na ideju Olivere Kandić prilikom rekonstrukcije crkve manastira Mileševe, ispred Republičkog zavoda, spoljašnjost crkve premalterisana je velikim slojem policema, čime se vlažnost u zidovima crkve povećala do neslućenih razmera. To je prouzrokovalo da je Filaret grubo fizički izbacio i Kandićku i arheologa Emiliju Pejović iz manastira, kao i njene radnike iz Zavoda, izbacivši im sve stvari na put.

Vladika Filaret, nekadašnji anonimni sveštenik zemunske Crkve arhangela Gavrila, u javnosti je postao poznat u vreme opšte "odbrane srpskih ognjišta" preko Drine, kad je sve bilo dozvoljeno, pa i to da otac Filaret (na grčkom, ljubitelj vrlina) pred kamerama drži lobanju i u mantiji se fotografiše sa puškomitraljezom o desnom ramenu. Na Saboru Srpske pravoslavne crkve u maju 1999. godine, na zaprepašćenje dela Crkve i sablažnjene javnosti, izabran je za episkopa mileševskog. Potom postaje pomoćnik Leposave Milićević, julovskog saveznog ministra vera i uredno (u prvom redu) prisustvuje Šešeljevim otadžbinskim upravama. Pred savezne izbore 2000. godine otvoreno je podržao kandidaturu Slobodana Miloševića, unapred mu poželevši uspeh u daljem radu. Filaret je u manastir Mileševu stigao baš na crkveni praznik Ivanjdan 1999. godine i odmah uspostavio punu i prisnu saradnju s lokalnim socijalistima. Takođe je na sva zvona obznanio da se jubilarna godina hrišćanstva u njegovoj eparhiji mora obeležiti "vaskrsom neimarskog duha". Stoga je za budući vladičanski dvor Filaret odmah izabrao zgradu bivše policijske stanice u centru Prijepolja. Opština se složila s njegovim predlogom, a pismenu potvrdu republičke vlade lično je u oktobru 1999. godine doneo tadašnji potpredsednik vlade Vojislav Šešelj kao i skroman poklon u vidu novog micubišijevog terenca pajero. Vladika mu se kanonski zahvalio zvonjavom manastirskih zvona i jagnjetom i započeo izgradnju svog skromnog doma većeg od 1.300 kvadrata. U novcu i građevinskom materijalu nije oskudevao, jer je i pored redovnih sredstava iz republičkog budžeta samoinicijativno skupio, u vidu priloga za obnovu, na desetine hiljada maraka na crkveno-narodnim saborima. Novac je skupljao i u inostranstvu. Samo za manastir Kumanica donatori i vernici priložili su sto hiljada maraka. Ali ni dinar iz tih akcija nije stigao do manastira. Obnova je cvetala, džakovi novca s prilozima vernika su se punili, a nikada ne nije saznalo gde je i koliko novca utrošeno, jer je crkva odvojena od države pa nije dužna da joj polagaže račune i plaća PDV.

 

Nezaboravni dani

 

Već na jesenjem Saboru SPC Filaret se pokajao zbog svoje ljubavi prema Slobodanu i partiji i uz odobrenje Crkve nastavio da činodejstvuje. Na dan Miloševićevog predizbornog boravka u Beranama, u Mileševi je bilo opsadno stanje, svuda vojska i policija. Predsednik je trebalo da postavi kamen-temeljac za novi konak. Međutim, do toga nije došlo. Kažu da je vanredno stanje bilo i kada je dolazio Šešelj: "Svi popovi na okupu, kaluđeri zvone, jagnje se peče. Govore da su pojedini restorani doživeli pravi procvat od dolaska vrlog i smernog vladike, večerinke do ranih jutarnjih sati bile su normalna pojava. Filaret je tih dana očiju punih nade pogledao put neba, očekujući da se Slobodan Milošević spusti helikopterom u Mileševu i postavi temeljac za novi konak. Obezbeđeno je poljanče za sletanje letelice, vojska se rasporedila po manastirskoj porti, iskopana je rupa za temeljac, zamešan malter, ali se drug Sloba - ne pojavi. Još stoji rupa metar sa metar i kolica stvrdnutog maltera". To Filareta nije sprečilo da proglasi svenarodni vaskrs neimarskog duha i otvori episkopsku rezidenciju koja se rasprostrla na 1.300 kvadratnih metara.

...Pare su oduvek bile njegova zla kob, ali vernici nikada neće zaboraviti trenutak kada je Filaret usred molitve u crkvi prepunoj naroda naprasno prekinuo službu gospodnju na Veliki petak, pošto mu je u skutima mantije zazvonio mobilni, i pod hitno skinuvši odeždu odjurio ka vratima, a za njim sveštenstvo, naređujući ocu Dušanu da ide s njim, jer ovaj nije smeo da uđe u helikopter - na brzaka se potom oblačio sekretar Dragan i krenuo za njim. Obojica su za čas stigli u Beograd, a vernici su uveče na televiziji imali priliku da vide kako vladika služi demonu i pljuje po narodu. Iz odbora su, takođe, naveli da je vladika Filaret progonio i terorisao monaštvo i sveštenstvo, da je vernike podelio po partijskoj osnovi, na podobne i nepodobne i da je nametima i otimačinom pustošio manastire i crkve, baveći se svim, osim duhovnošću. Odneo je 120.000 maraka skupljenih pri slavi manastira Svete Trojice, čak je poharao i manastirsku riznicu pod izgovorom da je sklanja sa nestabilnog područja. Eparhijski razrez uzimao je unapred, po svom nahođenju razrešavao i imenovao crkvene odbore, pare je straćio te je usred manastirskog kompleksa u Mileševi nikla prava pravcijata letnja pozornica, duž Mileševke su postavljene desetine izletničkih stolova sa nadstrešnicama, čitava porta je zakrčena sarkofazima sa razraslim cvećem, staze su prekrivene crvenim tepisima, a u vladičanskom dvoru sve se šljaštilo od crvene svile i kadife, uređen je i džakuzi, dok se iz zidova crkve doslovce cedi voda, a freske krune. Filaret stoluje a Olivera Kandić traži nacionalnu penziju.

 

 

 

 

Jedan je Sloba

 

Kad nije gradio, otac Filaret je javno podržavao lidere bivšeg režima. Pred septembarske izbore javno je rekao da je Slobodan Milošević najozbiljniji i jedini kandidat za predsednika. Onda se dogodio oktobar, a baš 7. oktobra završen je pomenuti vladičanski dvor. Vladika pri otvaranju, svečano i pun emocija, reče: "A da bi se sve ovo uradilo morao je neko dati pare. Istina je jedna, kao što je Bog jedan, pare je dao Slobodan Milošević..."

 

 

 

Nekrofili

 

Filaret je podneo inicijativu Sinodu SPC da Crkva obrazuje svoj zavod za zaštitu crkava. Posle te Filaretove inicijative Sinod je izdao saopštenje u kojem, između ostalog, piše da se "predstavnici Republičkog i opštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture često nekrofilski odnose prema živim svetinjama crkve".