Razaranje

Manastir Svetih arhanđela kraj Prizrena

 

Kud odoše svete fekalije

 

- Kako je pokrenuta akcija za proizvoljnu obnovu manastirskog kompleksa

- Kako je republički zavod za urnisanje spomenika kulture kao tezgu započeo obnovu za koju je tvrdio da nema podataka

- Ko je u Pećku Bistricu sproveo sveta govna

- Kako je Peđa Isus  gradnjom tornja hteo da pokaže srednji prst Šiptarima

- Ko je uveo podno grejanje jer struju plaća država

- Kako je zbog nedavanja kamiona propalo prenošenje dragocenih reljefa i ploča poda iz Skoplja u Beograd

 

Stanislav Živkov

 

 Ostaci manastira Svetih arhangela nalaze se u klisuri prizrenske Bistrice, na oko tri kilometra od Prizrena, kraj starog karavanskog puta koji vodi dalje ka Štrpcima, Uroševcu i Skoplju. Poput svojih prethodnika manastir je, kao svoju zadužbinu sa mauzolejem, sagradio car Dušan na mestu na kojem je već postojao stariji kompleks. Kada je car Dušan umro, njegovo telo preneto je u manastir i sahranjeno u monumentalnoj grobnici. Kompleks manastira sagrađen je na platou trougaonog oblika kod okuke reke, u podnožju srednjovekovne tvrđave Višegrad, koja je branila čitav kompleks odozgo. Ranije je tu postojao stariji manastir ili crkva, takođe posvećen Svetim arhangelima.

Dušanova zadužbina sagrađena je u periodu od 1343. do 1352. Najpre je za potrebe bogosluženja tokom gradnje kompleksa sagrađena manja crkva sv. Nikole kao umanjeni model velike manastirske crkve. Sveti arhangeli bili su u Evropi poznati po graditeljskoj lepoti i ogromnom bogatstvu. Po svojoj arhitekturi obe crkve bile su sjajni završetak gradnje raskošne serije romanogotičkih carskih mauzoleja srpskih vladara davno započete gradnjom manastira Đurđevih stupova kraj Novog Pazara. Fasade obeju crkava sagrađene su od blokova poliranog plemenitog kamena i bile su razuđene pilastrima, a imale su priprate sa gotičkim tremovima. Unutrašnjost velike crkve bila je trobrodna, a nad središtem crkve stajala je kupola. Crkva je imala kameni ikonostas, raskošan i u srednjem veku nadaleko čuven pod. U naosu od kamenih reljefa, u kanelure su ubacivane mozaičke pločice. Pored složenih geometrijskih motiva, na ovim podnim mozaicima bile su prikazane fantastične životinje, grifoni, lavovi, ptice i ribe. U naosu crkve nalazila se i raskošna grobnica cara Dušana, kojoj su kao uzor poslužile carske grobnice francuskih kraljeva.

 

Dušan se prevrtao

 

Carevom darovnom poveljom određen je visok društveni položaj manastira - sa 93 sela, prihodima od prizrenske carine, sedam crkava sa njihovim posedima i ljudima, rudnikom gvožđa u Toplici, vinogradima i oranicama, pravom na besplatno ulje, so, svilu, vino, med, vosak i ribu, 467 vlaških porodica, osam arbanaških katuna, kao i odabranim zanatlijama uključujući i zlatare, koje su mu stavljeni na raspolaganje. Sveti arhangeli su od osnivanja bili najbogatiji srpski manastir. Manastirska dobra prostirala su se od Šar-planine do Jadranskog mora. Prihodi od bogatog prizrenskog trga pripadali su manastiru, ulje je stizalo iz Bara, a riba iz Skadarskog i Plavskog jezera.

Manastirski kompleks, površine 6.500 kvadratnih metara, imao je u srednjem veku bratstvo od više stotina monaha, a u sklopu manastirskog kompleksa nalazila se velika crkva Sv. arhangela, manja crkva sv. Nikole, višespratni manastirski konaci, biblioteka, bolnica, kao i prostrana manastirska trpezarija sagrađena u obliku krsta. Bio je zaštićen pogodnim strategijskim položajem i snažnim zidovima, koji su povezani sa utvrđenjem smeštenim iznad njega. Manastir je tamošnji narod zbog velelepnosti građevina nazivao i "Dušanovim" ili "Carskim gradom".

Iz manastirske povelje vidi se da je u okviru kompleksa postojala naročita zgrada određena za bolnicu. Monumentalna trpezarija imala je osnovu upisanog krsta, sa apsidom na istočnoj strani. Most preko reke Bistrice povezivao je manastir sa Dušanovim dvorcem u Ribniku i carskom palatom u Prizrenu.

Posle pada Prizrena pod tursku vlast 1455. godine manastir je ubrzano počeo da propada, da bi na kraju bio napušten i delom urušen, o čemu svedoče pronađeni ostaci primitivnih zidova u koje su bili ugrađeni počupani fragmenti poda crkve. Tokom 16. veka zgrade manastira ubrzano su propadale tako da je 1615. godine manastirske ruševine Svetih arhangela Sinan-paša iskoristio kao izvor građevinskog materijala prilikom gradnje Sinan-pašine džamije. Ostatke manastira vremenom je prekrio nanos koji je voda donosila s padina, a humka polomljenog kamena nalazila se iznad ostataka glavne crkve.

Godine 1927. dr Radoslav Grujić preduzeo je prva arheološka iskopavanja kompleksa, a najveći deo pronađenog materijala prenet je u današnji Arheološki muzej u Skoplju. Ukupno je pronađeno oko 1.700 dekorativnih fragmenata pune plastike, prozora, ikonostasa, portala i podova koji su krasili ova dva carska hrama. Sa zidova su skinuti i preostali fragmenti fresaka koji su takođe preneti u Skoplje. Tada su pronađeni i ostaci groba cara Dušana koji je odavno bio opljačkan i oskrnavljen. U samom grobu, ispod jedne isčupane kamene ploče, pronađena je hrpica brižljivo prikupljenih carevih kostiju, a dve godine kasnije ostaci carevog tela preneti su u Beograd, u crkvu svetog Marka. Nažalost, zbog nedostatka novca čitav kompkeks je tada ostao nekonzerviran, te su do radova 1962. godine otkopani zidovi dodatno propali. U periodu 1962-1965. na komopleksu su izvršeni opsežni konzervatorski i restauratorski radovi tokom kojih su konzervirani svi zidovi, otkopana trpezarija, a nešto kasnije obnovljen most preko Bistrice. Nažalost, rukovodilac radova Slobodan Nenadović tada je izvršio pravu arheološku devastaciju lokaliteta, pošto je iskopavanja vršio bez prisustva arheologa, a veliki deo materijala koji mu nije bio zanimljiv bacao je u Bistricu. Jedino što je tada potvrđeno jeste postojanje starijih objekata ispod ostataka Dušanove zadužbine.

 

Nije im palo na pamet

 

Na osnovu ovih radova, kao i na osnovu terenske dokumentacije koja mu je stavljena na raspolaganje, Nenadović je izradio i objavio prvu rekonstrukciju manastirskog kompleksa koja se u najmanju ruku graniči sa naučnom fantastikom zbog toga što je Nenadović, po svom starom običaju, prvo odredio kako je crkva, po njemu, morala da izgleda, pa potom od Grujićevih podataka koristio samo ono što je išlo u prilog njegovoj idejnoj rekonstrukciji. O ovakvom radu najbolje svedoči činjenica da su u manastirskom kompleksu, za koji se zna da ima dve crkve, pronađeni fragmenti dveju kupola različitih veličina, te je radeći napamet samo na osnovu toga Nenadović na velikoj crkvi zamislio postojanje čak pet kupola, dok za manju crkvu sv. Nikole nije mogao da odredi nijedan fragment - jer ih je "ispucao" na rekonstrukciji velike crkve. O tome koliko je Nenadović zapravo proizvoljno rekonstruisao crkvu najbolje svedoči i drugi primer: iako je dr Radoslav Grujić u svom objavljenom izveštaju jasno naveo da su stubovi iz naosa crkve preneti i ugrađeni u trem Sinan-pašine džamije u Prizrenu, Nenadović je taj pouzdani podatak namerno prenebregao samo da bi po svaku cenu rekonstruisao veliku crkvu kao vizantijsku građevinu, iako je sasvim jasno bilo da ona sa vizantijskom arhitekturom nije imala nikakve veze.

Do početka poslednje decenije XX veka niko se nije bavio ni ostacima manastirskog kompleksa, a još manje zaštitom vrednih fragmenata reljefa i poda, jer nikome ni iz jednog muzeja ni sa Kosova, a kamoli Narodnom muzeju u Beogradu, na pamet nije palo da taj vredni materijal prenese u sigurnost muzejskih zgrada. Sa pojavom novokomponovanog pravoslavlja situacija se bitno promenila, jer je 1991. godine inicirana obnova manastirskog kompleksa, koja je maltene postala državno pitanje. U to vreme sve tada i kasnije obavljene ankete pokazale su da je bilo malo građana Srbije koji bi umeli da nabroje bar pet kosovskih crkava. Crkvenim vlastima je veoma smetalo što su se proučavanjem jedinstvene arhitekture, neprocenjivog slikarstva ili istorijskim činjenicama u vezi sa kosovskim spomenicima bavili uglavnom raznorazni instituti i stručnjaci, a ne crkveni ljudi. Stoga je sam slučaj obnove manastira Sv. arhanđela kod Prizrena posebno intrigantan, jer je to bio prvi primer u sramotnom nizu nove nakazne prakse oživljavanja napuštenih manastirskih kompleksa i proizvoljne restauracije arheoloških ruševina. Sveti arhanđeli postaće interesantni tek krajem osamdesetih godina XX veka.

Kako je tada pokrenut državni sveobuhvatni program novokomponovanog pravoslavlja koji je pored ostalog podrazumevao i oživljavanje davno razrušenih i opustelih manastira, među prvim kandidatima za oživljavanje pojavio se i manastir Svetih arhanđela kod Prizrena. Osnovano je društvo za obnovu ovog kompleksa, a 1991. godine održan je i naučni skup posvećen mogućnostima obnove. Tada je javnost obaveštena i o mnogim propustima u radu službe zaštite Srbije, ali se ispostavilo da ni navodno uzorno istražen spomenik uopšte nije istražen kako treba i do kraja, a samo savetovanje se završilo velikom međusobnom svađom stručnjaka. Inače, savetovanje je organizovao republički zavod za urnisanje spomenika kulture koji je za referente doveo sve svoje perjanice poput Milke Čanak-Medić i Olivere Kandić, a tu su još pored ostalih govorili i Vojislav Korać i Marica Šuput. Tada zauzeti stav Zavoda ukratko se mogao formulisati otprilike sledećim rečima: "Obnova manastira nije moguća, ali ako do nje dođe, Zavod će je raditi kao - tezgu".

 

Kolegijalna sujeta

 

Usledila su prva stručna arheološka iskopavanja pod rukovodstvom prof. dr Mihaila Milinkovića, koja su sa jedne strane ukazala na veliki arheološki značaj lokaliteta, a sa druge na njegovu totalnu arheološku neistraženost. Ali, pošto je tadašnja politika Zavoda postala politika ispunjavanja želja Crkve, u Zavodu je posao na projektovanju novog konaka na mestu starog poveren Mirku Kovačeviću, koji je isprojektovao i sagradio prvi nakazni konak kojim je započeta navodna obnova manastirskog kompleksa. Ipak, u javnosti je malo poznato da i gradnja tog konaka ima svoju burnu predistoriju. Naime, u okviru republičkog zavoda za urnisanje spomenika organizovan je interni konkurs za projekat novog konaka na koji su stigla svega tri projekta, od kojih je realizovan nakazni projekat Mirka Kovačevića, i sazidan je onakav konak, bolje rečeno remek-nedelo, nasađeno na stare temelje i naslonjeno na zid utvrđenja sa krovom na jednu vodu, koji u najmanju ruku podseća na sandučinu sa prozorima kao na robijašnici! Ovaj konak je sagrađen na najgorem mogućem mestu u porti, na mestu na kojem su bile radionice i štale. To je namerno učinjeno da bi se po svaku cenu izbegla realizacija daleko boljeg projekta Siniše Temerinskog, koji je na osnovu prethodne pomne analize manastirske porte ustanovio da se prvobitni konak nalazio na najosunčanijem, a istovremeno i na najzaklonjenijem položaju unutar porte, te je na osnovu te analize izrađen i projekat gradnje novog konaka na mestu prvobitnog. O tome koliko je u ovom slučaju radila kolegijalna sujeta najbolje svedoči činjenica da je tadašnji direktor Republičkog zavoda Radomir Stanić Temerinskog napao što je neovlašćeno vršio analizu manastirske porte! Inače, malo je poznato da je ona kupola na Kovačevićevom konaku, koja je onako neobično, poput falusa, penetrirala kroz krov konaka, posledica uobičajene zaboravnosti arhitekte Kovačevića. Naime, kapela uopšte nije bila predviđena u projektu konaka, pa je stoga kupola naknadno izbila kroz krov kao mali osmi putnik. Inače, treći projekat izradio je član Društva za obnovu Sv. arhanđela, opskurni arhitekta Peđa Isus, alias Predrag Ristić, najpoznatiji po gradnji nakaznih crkava po Vojvodini, koji je u ime Društva trebalo da projektuje novi konak. Poželeo je da se napravi visoka kula (od siporeksa) "da stoji ovako Šiptarima!" (uz odgovarajući erekto-pokret rukama).

O tome da se pri gradnji konaka dešavalo baš svašta najbolje svedoče sledeći primeri. Pošto je manastirskoj bratiji bilo jako stalo da po svaku cenu džipovima uđu u portu, a kroz staru manastirsku kapiju to nije bilo moguće, srušen je deo srednjovekovnih bedema i napravljena kapija koja tamo nikada nije postojala. Iako je bilo predviđeno, izrada projekta vodovodne i kanalizacione mreže u obnovljenom manastiru, rešavanje odvoda fekalne kanalizacije, sprečeno je po direktnom nalogu već pomenutog Radomira Stanića koji je zabranio izradu projekta, koji stoga nikada nije urađen, nego je odvođenje kanalizacije rešeno tako što je naprosto proburažen srednjovekovni bedem, kroz njega provučena kanalizaciona cev, a fekalije direktno puštene u Bistricu. Tako su svi kupači i turisti nizvodno od Svetih arhanđela imali privilegiju da se kupaju - u svetim govnima!

A onda se u obnovu umešao novopostavljeni episkop Artemije, sa zahtevima da njegova firma izvodi deo radova, npr. da nabavlja i ugrađuje podno grejanje u konaku i na tremu. Trem je tada zastakljen jednostrukim staklom te je kroz njega duvao orkan, a s obzirom koliko je kasnije grejan podnim grejanjem, najverovantije je da bi u ovom stakleniku u kanjonu Bistrice uskoro nikao i rasadnik palmi... O tome da je oduvek najlepše bilo trošiti tuđ novac najbolje svedoči tadašnja izjava ražalovanog vladike Artemija koji je, videvši astronomske račune za struju utrošenu na podno grejanje, rekao da to nije njegov problem jer će to platiti država, koja već decenijama plaća sve najluđe fantazije raznoraznih popova arčeći novac poreskih obveznika!

 

Konačno KFOR

 

Inače, sama gradnja konaka razvukla se tokom nekoliko godina, da bi na kraju svi koji su je finansirali digli ruke, jer je sve koštalo 2-3 puta više, a pare su bile potrebne i za obnovu drugih bogomolja u Prizrenu i okolini. Ipak su se monasi uselili i "manastir je propevao". Srećom tada nije obnovljena crkva sv. Nikole, samo zbog previsokih troškova "ugradnje" eparhijskih posrednika.

Posle 17-martovskog pogroma i paljenja "konaka na jednu vodu", novi konak, bolje rečeno prvi čardak ni na nebu ni na zemlji, morao je da bude izgrađen od strane eparhijskog preduzeća Rade Neimar, već tada čuvenog po raznim kuririma (kum od brata sekretara-pobegulje). Ovaj konak je, inače, udarnički sagrađen po projektu izvesnog arhitekte anonimusa Ranka Tomića i useljen sredinom decembra 2004. godine, a odmah potom je čak dobio i nagradu Salona arhitekture 2005. godine, u kategoriji graditeljsko nasleđe! Naravno, za lokaciju novog konaka, uz svesrdnu pomoć službe zaštite, odabrano je arheološki potpuno neistraženo mesto na kojem nikada ništa nije ni bilo građeno! Poslednjih godina došlo je do katarze, jer je vladika Artemije postao bivši vladika, a lične istorije arhanđelskih monaha podletele su pod točkove SPC-ovskih podela.

Poznato je da kada vladika monaši iskušenika, ovaj mora tri puta da odgovori na pitanje: Hoćeš li slušati svoga vladiku? Hoćeš li slušati svoga vladiku? Hoćeš li slušati svoga vladiku? Da, tri puta se zaklinje vladici na vernost... konkretnom vladici, ne Bogu ili Pravoslavnoj crkvi ili patrijarhu. Stoga ni najmanje ne čudi kako su se ponašali "Artemijevi"odmetnuti monasi koji su mrtvi hladni napustili manastir prateći u propast svog ražalovanog vladiku, i pokazali koliko im je zapravo stalo do preostalih Srba u Metohiji! Danas u novom konaku više ne živi niko, a jedini stanovnici manastira Sv. arhanđela su vojnici KFOR-a koji ga štite kako bi iskreni vernici iz okoline kojima je jedinima zaista stalo do vere i tradicije mogli da posete ostatke manastira!

 

 

 

 

 

 

Nije mu se dalo

 

U našoj javnosti je malo poznato da je početkom devedesetih godina iz Muzeja Makedonije došao glas da su voljni da sav materijal donet sa lokaliteta, a koji se nalazio u depoima od 1927. godine i usput bio zatrpan u zemljotresu 1963. i ponovno iskopan ispod ruševina, vrate natrag u Srbiju. Jedini uslov koji su postavljali bio je da Republički zavod za zaštitu spomenika kulture obezbedi prevoz. Tadašnji direktor Radomir Stanić to je odbio - i materijal je ostao u Skoplju. Na ovaj način propuštena je prilika da se u Srbiju vrati najcelovitija zbirka arhitektonske i reljefne plastike, kao i ogroman broj fragmenata jedinog poznatog kamenog poda ukrašenog intarzijom od mozaika. No, s obzirom na to u kakvom su stanju naši muzeji, možda je i dobro što taj materijal nije vraćen, jer bi danas sigurno ležao u lagumima Tatjane Cvjetičanin ili magacinu Kunstransa! No, ovoj čudesnoj priči tu nije kraj. Samovoljno ponašanje Radomira Stanića naišlo je na odijum stručnjaka te je on, kao da ništa nije bilo, posle jedno godinu dana, po sistemu "puj pike - ne važi", ponovno kontaktirao sa Muzejom Makedonije u Skoplju i izrazio želju da ipak prihvati materijal iz Svetih arhanđela, ali ni ovoga puta ništa nije uradio, jer su kolege iz Makedonije sada zauzvrat tražile da u manastiru Prohor Pčinjski urede spomen-sobu. Pošto je po pravilu Stanić po mišljenje išao u Crkvu, čitava stvar je definitivno propala kako joj se služba zaštite ne bi zamerila!

 

 

 

 

Ne delajte više

 

Sinan-pašina džamija u Prizrenu predstavlja jedno od najznačajnijih spomenika islamske arhitekture na čitavom području nekadašnje SFRJ. Sagrađena je početkom 17. veka od kamenih blokova razidanih sa crkve manastira Sveti arhanđeli. Osim blokova, uzidani su i kapiteli stubova, kao i venci i drugi kameni ukrasi. Ni sama džamija nije imala mnogo bolju sudbinu u vreme svih Jugoslavija. Tako je 1912. godine namerno srušen njen trem, jer je smetao prilikom prosecanja ulice u Prizrenu. Malo je poznato da su u srušeni trem bili ugrađeni stubovi sa bazama i kapitelima preneti iz naosa velike crkve u Svetim arhanđelima, od koji su doskora na mestu stajali samo patrljci. U ruševnom stanju je ostao sve donedavno, što ni najmanje nije smetalo ni stručnjacima republičkog zavoda za urnisanje spomenika, a ni njihovim kolegama iz nekadašnjeg Pokrajinskog zavoda u Prištini. Tek pre nekoliko godina, ovaj značajni spomenik napokon je restaurisan i obnovljen mu je trem, što je pokazalo da će se o spomenicima na Kosovu mnogo bolje starati služba zaštite Kosova nego republički zavod za urnisanje spomenika kulture, koji svojim delanjem iz dana u dan samo potvrđuje ovakav svoj naziv!