Feljton

Stogodišnjica ujedinjenja Srpske pravoslavne crkve (2)

Završetak dugog procesa

Svečano proglašenje obnovljene patrijaršije 1920. godine održano je u sabornoj dvorani Patrijaršijskog dvora u Sremskim Karlovcima, koja je za tu priliku bila posebno ukrašena slikama iz novozavetne i nacionalne istorije. Bilo je tu i originalno Miroslavljevo jevanđelje, kao i srebrni pehar kneza Lazara i kneginje Milice. Na stolu, za kojim je sedelo petnaest arhijereja, stajao je krst cara Dušana iz Visokih Dečana. Saborsku odluku o vaspostavljanju Srpske patrijaršije saopštio je mitropolit Dimitrije, a pročitao je tuzlanski mitropolit Ilarion. Svečanost je završena blagodarenjem u patrijaršijskoj crkvi, Sabornom Hramu Svetog Nikolaja u Sremskim Karlovcima. Time je Srpska pravoslavna crkva postala jedna od prvih velikih crkvenih organizacija koja je prilagodila svoju unutarnju svetovnu organizaciju novouspostavljenom svetskom poretku nakon Prvog svetskog rata.

Stevan Zivlak

Posle proglašenja Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. godine, u novoj državi našli su se gotovo svi delovi nekadašnje Pećke patrijaršije tj. tadašnje pomesne srpske Crkve.

Bile su to: Samostalna mitropolija Beogradska, koju su činile eparhije Beogradska, Šabačka, Žička, Niška i Timočka; Karlovačka mitropolija, koju su činile eparhije Vršačka, Budimska, Bačka, Sremsko-karlovačka, Pakračka, Temišvarska i Plaščanska; Crnogorsko-primorska, koju su činile mitropolije Crnogorska i Pećka i eparhija Nikšićka; Mitropolije u Bosni i Hercegovini Banjalučko-bihaćka, Dabrobosanska, Zahumsko-hercegovačka i Zvorničko-tuzlanska, Eparhije Dalmatinsko-istrijska i Bokokotorsko-dubrovačka iz sastava Bukovinsko-dalmatinske mitropolije, koja je imala sedište u Beču; Eparhije u Staroj Srbiji, tj. Kosovu i Metohiji i Južnoj Srbiji tj. Makedoniji: mitropolija Skopska i eparhije Raško-prizrenska, Veleško-debarska, Pelagonijska, Bitoljska, Strumička i Prespansko-ohridska; deo mitropolije Vodenske. Deo tih oblasti je bio autokefalan, deo samostalan, jedan deo je bio u sastavu Bukovinske mitropolije, a neke eparhije su bile pod upravom Carigradske patrijaršije.

Sinod Carigradske patrijaršije 19. marta 1920. je priznao valjanost ujedinjenja srpskih crkvenih oblasti u autokefalnu Srpsku pravoslavnu crkvu. Tri meseca posle priznanja iz Carigrada i državna vlast Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca priznala je taj čin kroz ukaz koji je 17. juna 1920. godine potpisao, u ime kralja Petra, prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević.

Arhijereji su 27. avgusta/9. septembra 1920. godine odlučili da se proglašenje vaspostavljanja Srpske patrijaršije obavi 30. avgusta/12. septembra u Sremskim Karlovcima na praznik Sabora srpskih svetitelja.

Državna vlast se rezervisano odnosila prema zaključcima arhijereja. Po sačuvanim arhivskim dokumentima Ministarstva vera Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca , namere vlasti su bile da se ujedinjenje obavi pod čvrstom ingerencijom novostvorene Kraljevine, te da se ne dozvoli odvojenost tako snažne SPC od nove države. Ministarstvo vera je, radi bolje koordinacije i organizovanja ove istorijske svečanosti, sastavilo elaborat i u njemu se pominje Beograd kao mesto svečanosti.

Ministarstvo vera Kraljevine je nameravalo da provede striktnu administrativnu proceduru, da se pre proglašenja Ujedinjenja izvrši prisajedinjenje pojedinih eparhija ( južne Srbije i BiH ), da se ujedinjenje proglasi u prestonom Beogradu u Sabornoj crkvi, da se proces provede pod nadzorom i vrhovnom upravom Ministarstva, te da se ujedinjena SPC stavi pod čvrstu kontrolu vlasti. Detaljan elaborat se nalazi u državnim arhivama, postoje pojedinačna naučna istraživanja na tu temu.

Ministarstvo vera je počelo pripreme, čak su i štampane pozivnice za određene ličnosti sa podacima da će se ujedinjenje obaviti u Beogradu.

Arhijereji su odlučili da svečanost bude u Sremskim Karlovcima, pre svega iz kanonskih razloga, kao i zbog činjenice da je ta srpska oblasna crkva na tragičan način ostala bez svoga patrijarha Lukijana u vrtlogu Prvog svetskog rata, da se moralo uzeti u obzir da je Arsenije Čarnojević preselio tron Pećkog patrijarha i očuvao kontinuitet apostolskog prejemstva i istorijskog kontinuiteta kroz osnivanje i razvoj Karlovačke mitropolije, kao i činjenica da je odlukom austrougarskih vlasti od 1903. godine, Karlovačka patrijaršija nosila naziv Pravoslavna srpska crkva, te da bi ta činjenica mnogo značila za pravni kontinuitet crkvenopravnih lica koja su ostala van granica Kraljevine. Vodilo se računa i o činjenici da je Sveti Sava ujedinio Pećsku patrijaršiju sa drevnim panonskim srpskim eparhijama koje su opstale još od Svetog Andreja Prvozvanog na tim prostorima, te je iz tih razloga i doveo Arsenija Sremca za svoga naslednika čije ime nosi danas slavna Karlovačka bogoslovija, koja je upravo proslavila značajnu 225 godišnjicu od osnivanja.

Vlasti Kraljevine su morale učiniti ustupak. Ministar vera obavestio je 30. avgusta ministra vojske i mornarice generala Branka Jovanovića o promeni mesta svečanosti. Podsećajući ga na veliki značaj svečanosti, molio je da odobri potreban broj trupa Novosadskog garnizona, koji će napraviti špalir na Trgu Prestolonaslednika Aleksandra u Sremskim Karlovcima, sa vojnom muzikom, i artiljerijom koja treba da bude smeštena u neposrednoj okolini Karlovaca. Potom je tražio i potreban broj vojnika koji bi nosili barjake, ripide i čirake na litiji, „po mogućstvu što manji rastom". Na kraju je napisao da će se toga dana u svim hramovima Kraljevine služiti svečana Liturgija pa je zatražio da njima „prisustvuje oficirski kor u paradnom odelu, a vojska da oda počast, praveći špalir pred crkvom", misleći na sremskokarlovačku Sabornu crkvu Svetog Nikole.

Ministar vera obavestio je 30. avgusta 1920. ministra prosvete o predstojećoj proslavi i predložio mu „da bi vrlo dobro bilo da svi nastavnici škola u Kraljevini pre ovog blagodarenja održe kratko predavanje svojim učenicima o značaju srpske patrijaršije, a po tom sa đacima da prisustvuju samom blagodarenju" i, imajući u vidu da će to biti u Sremskim Karlovcima, predložio „da osnovne i srednje škole u Sr. Karlovcima budu sa svojim nastavnicima na trgu Prestolonaslednika Aleksandra radi održavanja špalira".Direktor Političkog odeljenja Ministarstva inostranih poslova obavestio je 4. septembra Ministarstvo vera da su od podređenog konzulata u Solunu dobili telegram da će učiniti sve da arhimandrit Lukijan, izaslanik manastira Hilandara, dođe u Beograd 9. septembra, bez obzira na neke nepogodnosti na putu. „Uspeh njegove misije zavisi od tog kad će stići na zaliv, hoće li tamo naći čamac i da li će biti povoljan vetar."

Dva dana kasnije, tj. 6. septembra, Ministarstvo inostranih poslova javilo je nove detalje dobijene telegramom od konzulata u Solunu oko dolaska arhimandrita Lukijana. Po tim vestima, arhimandrit je stigao u Solun i kreće ka Beogradu. „Nosi crveno-zeleno-belu Dušanovu zastavu oblika pravilnog pravougaonika, u manastiru ostavljenu u decembru 1346. g. Jedan pehar od slonove kosti, sa alemim poklopcem i s grbom - zapremina litar i po."

U sklopu priprema proslave Opšte odeljenje Ministarstva vera pisalo je 6. septembra ministru saobraćaja tražeći da se 11. septembra popodne, direkcija Vinkovci pripremi u kompoziciji brzoga voza poseban vagon za 20 arhijereja, koji bi se od Inđije specijalnom lokomotivom odvezli u Sremske Karlovce. Potom je tražio da se pripremi dvorski voz za prestolonaslednika koji bi 12. septembra bio tačno u 10 sati na stanici u Sremskim Karlovcima, zatim specijalni voz za članove Vlade i ostale goste da ih doveze u 9,10 časova pre podne i još jedna kompozicija za Beograđane.

Ministarstvo vera uputilo je telegrame uglednim državnim službenicima kao pozivnicu za prisustvo na svečanosti. Upućeni su i telegrami rimokatoličkim velikodostojnicima nadbiskupu barskom Nikoli Dobrečiću, nadbiskupu zagrebačkom Antunu Baueru i biskupu ljubljanskom Antunu Jegliču, za koje ne postoje istorijski zapisi da su prisustvovali.

Povodom ovog istorijskog čina štampan je proglas sa svim detaljima svečanosti, koji ovde citiramo :

Svečana arhijerejska služba u Sabornoj crkvi počinje u 8 časova; litija arhijereja do sale za sednicu počinje u 10 časova; doček u sali za sednice u kojoj su već ruski arhijereji, administratori eparhija, rektori bogoslovija, izaslanici carskih lavri manastira Studenice, Žiče, Peći i Dečana, članovi Glavnog odbora svešteničkih i monaških udruženja; hor peva „Carju nebesni", sveštenici iz litije, po šest, raspoređuju se levo i desno od kamina, đakoni, po trojica, raspoređuju se ispod slike „Krunisanje Cara Dušana" a sedmi sa kadionicom Svetoga Save pred ikonom Svetoga Save; dolazak prestolonaslednika Aleksandra u pratnji predsednika Ministarskog saveta i svojom svitom u 10 časova na železničku stanicu gde ga dočekuje ministar vera, Odbor za proslavu, vojvoda Petar Bojović komandant Prve armije, veliki župani sremski i novosadski i gradonačelnik Sremskih Karlovaca; povorka kreće sa stanice u 10 časova i pet minuta: kola maršala Dvora sa članovima Odbora za proslavu, gardisti na konjima, eskadron Garde s fanfarama na čelu; svečana kola od četiri belca koje vode gardisti a u kojima se nalaze presto-lonaslednik i predsednik Ministarskog saveta; polueskadron Garde; kola u kojima su ministar vera i komandant Prve armije; kola u kojima je ministar dvora sa članovima Odbora za pripremu; kola dežurnog ađutanta i ordonansa; kola ađutanta sa članom Odbora za pripremu; kola komandanta garde sa upravnikom dvora i kola dvojice ordonansa oficira.

Kolona stiže pred Mitropoliju u 10 časova i 15 minuta. Na putu od stanice do trga postrojeni su vojnici, muzika odaje počast. Prestolonaslednika dočekuje 16 kaluđera i dvojica arhimandrita iz fruškogorskih manastira.

Prestolonaslednik se penje desnim stepenicama, ulazi u kapelu gde ga miroše sveštenik a zatim ulazi u prestonu salu sa svitom pozdravljen fanfarama. Pred prestonom salom postrojeni su 30 konjičkih gardijskih, po 15 sa svake strane, i po tri fanfare. Od kamenih stubova do ulaznih vrata sale stoje po četvorica čalaca koji drže arhijerejska žezla.

Prestolonaslednik zauzima svoje mesto u 10 časova i 20 minuta. Tog momenta Mitropolit beogradski i cele Srbije Dimitrije otvara sednicu i čita odluku o proglašenju Uspostavljanja Srpske Patrijaršije. Hor s desne pobočne strane peva državnu himnu.

Mitropolit Dimitrije zaključuje sednicu, arhijereji prilikom izlaska iz sale pozdravljaju prestolonaslednika.

U međuvremenu, na železničku stanicu u 9 časova i 45 minuta specijalnim vozom dolaze članovi Ministarskog saveta, predsednik i potpredsednik Narodne skupštine i ostale zvanice. Ove goste dočekuju veliki župani sremski i novosadski, gradonačelnik Sremskih Karlovaca, predsednik Crkvene pravoslavne opštine Karlovačke i glavni sekretar Mitropolije. Potom ministri kolima odlaze u Sabornu crkvu a ostali pešice.

Posle proglašenja vaspostavljanja Patrijaršije, u 11 časova iz Mitropolije kreće litija kroz park ka Sabornoj crkvi. Na čelu su nosioci crkvenih barjaka u dva reda - prvo petorica a iza trojica, potom nosioci krstova, takođe u dva reda - prvo jedan a iza sedmorica, potom nosioci ripida, takođe u dva reda po trojica i na kraju nosioci čiraka, u dva reda po sedmorica.

Hor čadaca, svrstan u dva reda po sedmorica, peva tropar Svetom Savi.

Iza idu: šest đakona, od kojih prvi na desnom krilu nosi kadionicu iz manastira Dečana iz doba Crnojevića, 12 sveštenika u felonima, 14 arhijereja u okrutima, u tri reda. Krajnji levo nosi krst Svetoga Save a desni naprsnu ikonu Svetoga Save.

Ispred neba ide đakon s kadionicom Svetoga Save. Pod nebom idu prestolonaslednik, Mitropolit beogradski Dimitrije, koji u ruci nosi krst cara Dušana iz manastira Dečani. Desno i levo pored nosioca neba po dvojica sveštenomonaha nose zlatne patrijaršijske zastave, iza njih desno ide vojvoda Bojović a levo prvi ađutant đeneral Zečević. Pokraj neba levo i desno idu nosioci čiraka.

Iza neba su Milenko Vesnić, predsednik Ministarskog saveta i Vojislav Marinković, ministar vera, članovi prestolonaslednikove svite i članovi Odbora, svrstani u dva reda, sedmorica pa osmorica, penzionisani srpski arhijereji i ruski arhijereji u dva reda po šestorica, četvorica administratora eparhija, trojica izaslanika carskih lavri i trojica rektora bogoslovija, izaslanici svešteničkih udruženja - ukupno šestorica, fruškogorski kaluđeri u dva reda po osmorica i na kraju vojnici telesne garde u dva reda po osmorica.

Svečano blagodarenje u Sabornoj crkvi počinje u 11 časova. Prisustvuju: ministri, predsednik i podpredsednik Narodne skupštine, predsednici Državnog saveta, Kasacionog suda, Glavne kontrole, Apelacionog suda, Akademije nauka i Matice srpske, rektor i prorektor Beogradskog univerziteta, guverner Narodne banke, upravnik Vojne akademije, predstavnici svih redova oružja i oficirski kor, glavni sekretar Mitropolije, inoverno sveštenstvo (arhibiskup Hrvatske, Slovenije i primas srpski, grko-katolički biskup, Vrhovni muftija, Vrhovni rabin, rabin eškeneski i prota grko-katolički, predsednik opštine Beograda, gradonačelnik Sremskih Karlovaca, predsednik Crkvene opštine karlovačke, veliki župani sremski i novosadski, predsednici Invalidskog i Novinarskog udruženja.

Na horu peva Beogradsko pevačko društvo.

Na blagodarenju sa amvona određeni arhijerej čita Proklamaciju prestolonaslednika Aleksandra i Ukaz o proglašenju Srpske Patrijaršije. Blagodarenje se završava u 11 časova i 45 minuta.

Svečani ručak počinje u 13 časova a priređuje ga prestolonaslednik, prisutno je 100 lica. Zdravicu drže prestolonaslednik i mitropolit Dimitrije.

Svečani ručak za ostale zvanice organizovan je u Zgradi fondova, pozvano oko 80 zvanica.

Dolazak prestolonaslednika na željezničku stanicu, njegov ulazak u Mitropoliju, čitanje Proklamacije, polazak litije i čitanje Proklamacije sa amvona biće propraćeno topovskim pucnjima.

Popodne od 15 do 20 časova svečana sala gde je pročitana Proklamacija biće otvorena za građanstvo, „da vide retke crkvene i istorijske stvari".

Svečanost je obavljena po programu, uspešno i dostojanstveno.

Po svedočenju savremenika, tom prilikom skupilo se mnogo blagočestivog naroda, koji je sa oduševljenjem pozdravio Ujedinjenje kojim su ostvareni viševekovni snovi napaćenog pravoslavnog naroda srbskog.

Tom prilikom, zabeležen je detalj da se Prestolonaslednik nije vratio vozom u Beograd, već mu je organizovan prevoz automobilom kroz sremska sela, iz predostrožnosti, zbog najava da se spremala diverzija na pruzi prema Inđiji.

Moramo reći da sva očekivanja arhijereja nisu ispunjena. Srbski narod je u Prvi svetski rat ušao sa dve srpske kraljevine i dve srpske dinastije, bila su velika očekivanja da će nakon uspešno okončanog krvavog rata u kome je srbski narod preživeo neverovatne gubitke do granice biološkog istrebljenja, biti osnovana velika srbska monarhija sa srpskom dinastijom i ujedinjenom Srpskom pravoslavnom crkvom i na taj način trijumfalno okončati petstogodišnja borba protiv tirjana na ovim prostorima.

To se nažalost nije desilo, i pored činjenice da je anglosaksonski svet, Velika Britanija i Sjedinjene Američke Države bili skloni da podrže na Versajskoj konferenciji takvo rešenje.

Obe srbske kraljevine su nestale, zamenjene su Kraljevinom Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije višekonfesionalnom Kraljevinom Jugoslavijom, dinastija Karađorđević je proglašena jugoslovenskom dinastijom, te je srbski narod ostao i bez države i bez dinastije, jedino mu je ostala ujedinjena Srpska pravoslavna crkva koja kao duhovna i svetovna organizacija objedinjava pravoslavni narod na ovim područjima sve do današnjih dana.

Težnje arhijereja da se konačno ostvari simfonija između pravoslavne monarhije i pravoslavne crkve nisu ispunjene, Kraljevina Jugoslavija sa aspekta SPC nije ispunjavala te uslove do kraja.

Od samog ujedinjenja pa do početka Drugog svetskog rata, putevi SPC i Kraljevine su se mnogo puta razilazili, nepoverenje i nerazumevanje je bilo sve veće, vrhunac je bila tkzv. Krvava litija uoči Drugog svetskog rata.

Sa druge strane, u tom periodu, međunarodni položaj SPC je znatno ojačan, ona je presudnu ulogu odigrala u smirenju međugrčkih pravoslavnih sukoba, u spasavanju ruske zagranične crkve odnosno ruskog pravoslavlja od komunističkog istrebljenja, a posebno u jačanju saradnje sa anglikanskom crkom, starokatolicima u Evropi, i sa ostalim evropskim protestantskim crkvama.

Te međunarodne veze koje su stvorene su mnogo pomogle Srpskoj pravoslavnoj crkvi u stradanjima od fašizma i komunizma, omogućile brz razvoj naših eparhija u dijaspori, okupljanju političke, kasnije ekonomske emigracije, i čuvanju srpskog pravoslavlja, kulture, tradicije, jezika i običaja kod raseljenog naroda srbskog. Stvorena je moćna globalna svetosavska organizacija prisutna na svim kontinentima, visoko cenjena kod verujućeg naroda koja je sačuvala sabornost, narodni karakter, autokefalnost, apostolsko prejemstvo jerarhije, kao i svetosavlje kao temelj jedinstva.

tome se mora i danas voditi računa, istorijske prilike su nepovoljne, hrišćanstvo je u Evropi izloženo sistematskom progonu, izazovi su nikada veći.

(U sledećem broju: Kako je Dimitrije Pavlović izabran za patrijarha SPC)

antrfile

Žitije patrijarha Dimitrija

Dimitriju (Pavloviću), prvom patrijarhu obnovljene Srpske patrijaršije, nema nijedan vredniji naučno-istraživački tekst.

U Arhivu Jugoslavije postoji nekoliko fondova sa građom koja bi mogla da bude od koristi za istraživanje biografije patrijarha Dimitrija. To je u prvom redu fond „Ministarstva vera Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca/Jugoslavije" u kome između ostalog, postoji i dosije ovog prvosveštenika vođen zbog potreba državne institucije.

Dimitrije Pavlović je rođen 5. oktobra 1846. godine u Požarevcu, u porodici Stojana i Milosave Pavlović. Osnovnu školu učio je u rodnom mestu, Velikom Selu i Beogradu. Posle završenih pet razreda gimnazije upisao je bogoslovsku školu u Beogradu i završio je 1868. godine.

Služio je kao učitelj u Ratkoviću kod Jagodine i Brzanu kod Kragujevca. Oženio se Jelenom, ćerkom sveštenika Luke Radovanovića, paroha u Lapovu.Rukopoložen je za đakona i prezvitera 1870. godine i postavljen za kapelana svom tastu. Posle tri godine braka umrla mu je supruga.Na Veliku školu u Beogradu upisao se 1874. godine. Završio je filološki odsek. U međuvremenu se zamonašio. Posle završetka studija postavljen je u Beogradskoj bogosloviji za suplenta (1878) i profesora (1882). U tom zvanju izabran je za Episkopa niškog.

Na Berlinskom kongresu 1878. godine Srbija je dobila nezavisnost. Posle pregovora sa Carigradskom patrijaršijom, 1879. Srpska Crkva stekla je autokefalnost.

Bilo je to vreme vladavine kneza Milana Obrenovića, koje je obeleženo sukobima sa Mitropolijom Srbskom i uklanjanjem mitropolita Mihaila sa stolice, smenjivanje episkopa 1881. godine. Postavljen je novi mitropolit po volji Obrenovića, Teodosije (Mraović) i novi episkopi niški Nestor (Popović), šabački Samuilo (Pantelić) i užički Kornelije (Stanković).

Kada je 1884. umro episkop niški Nestor, za novog je izabran Dimitrije (Pavlović). Iste godine izabran je i novi žički, Nikanor (Ružičić).

Kada je 1889. godine mitropolit Mihailo ponovo vraćen na stolicu, mitropolit Teodosije i „njegovi" episkopi Dimitrije i Nikanor podneli su ostavke i bili penzionisani.

Dimitrije je otišao u Pariz na studije slavistike i književnosti, kasnije i agronomije u Monpeljeu.

Vratio se 1894. godine u Srbiju i postavljen za državnog savetnika. Upućen je u manastir Hilandar da uredi stanje, što je uspešno izvršio. Jedan od rezultata boravka u ovom manastiru bio je objavljivanje tipika Svetoga Save.

Voljom kralja Aleksandra Obrenovića, a za vreme mitropolita Inokentija (1889-1905), došlo je do saglasnosti između služavših mitropolita Inokentija i episkopa Save i Melentija i penzionisanih episkopa Dimitrija i Nikanora. Tako je došlo do konačnog smirenja u Crkvi. Posle toga, 1898. godine, episkop Nikanor izabran je za niškog a Dimitrije za šabačkog.

Kada je 1905. umro mitropolit Inokentije, za novog mitropolita Srbskog je izabran episkop Dimitrije.

Mitropolit Dimitrije se povukao 1915. godine sa vojskom iz Srbije dok su ostale arhijereje Bugari internirali. Za vreme okupacije 1915-1918. u Srbiji nije bilo nijednog arhijereja.