Podsećanje

Autokefalija makedonske crkve i zaštita interesa srpskog naroda

Da li ćemo braniti kominternovske odluke

Arhijereji Srpske pravoslavne crkve su jednoglasno prihvatili saborskom odlukom povratak makedonskih raskolnika u Majku Crkvu, a to je SPC, te iskazali spremnost da se poštovanjem kanona i kanonskog poretka krene na put autokefalije Ohridske arhiepiskopije. Taj put neće biti ni brz ni lak kao što to neki makedonski nacionalisti očekuju, pitanja koja treba razrešiti su brojna i osetljiva, a pri rešavanju tih pitanja istorija srbskog naroda se ne sme brisati niti zaboraviti, imovinska prava SPC treba da ostanu zaštićena, kao i verska prava vernika koji i dalje nameravaju pripadati svojoj matičnoj Crkvi, zaključili su crkveni velikodostojnici. Ali, međutim, patrijarh Porfirije Perić je u Ohridu priznao autokefalnost Makedonske pravoslacvne crkve, u prisustvu vladike Irineja Bulovića!

Stevan Zivlak

Ovaj članak posvećujemo monaštvu i manastirima kao stubu pravoslavnog hrišćanstva i Srpske Pravoslavne Crkve, te posebno instituciji ktitorstva i ktitorskih prava, naročito u okruženju van Republike Srbije.

Manastiri u Srpskoj pravoslavnoj crkvi su cenobijski, što znači da se u njima praktikuje zajednički monaški život.

Dele se na: carske manastire ili lavre, arhiepiskopske ili patrijaršijske stavropigijske manastire, episkopske dvorove, i eparhijske ili ktitorske manastire.

Carski se manastiri od XIV veka, zovu lavre, kako su se nekada u Siriji i Palestini zvali svi manastiri.

U Srbiji se carske lavre prvi put pominju u vreme kralja Stevana Prvovenčanog, i to : Studenica (1196), Đurđevi stupovi u Rasu (1167), Bogorodica u Ibarskom Gradcu , zatim Mileševa (1234-1236), Sopoćani (sredina XII veka), Banjska (1312-1316), Moravski Gradac (s kraja XII veka), Dečani (1327),Sveti Arkanđeli kod Prizrena (1343-1352), Koncul na Ibru (početak XV veka), Modrički manastir u Gornjem Pologu, Gostivarski (početak XIV veka), Orahovički u Dabru (1501), Tetovski u Donjem Pologu, Nagoričani kod Kumanova (prva crkva iz XI veka), Sveti Đorđe na Seravi kod Skoplja i neki drugi.

U carske lavre spadaju i zadužbina kneza Lazara manastir Ravanica (druga polovina XIV veka), te manastir Resava ili Manasija (1407) , zadužbina despota Stevana Lazarevića.

Kao carske lavre priznavani su i manastiri Srpske pravoslavne crkve kao što je manastir Sveti Pantelejmon u Nerezima kod Skoplja, manastir u Pčinji, Osogovu, Lesnovu, Velesu, Kičevu, Arilju, Debru kod Prilepa , manastir Pakra kod Daruvara , Treskavica kod Prilepa, Pribina glava ( koju je podigao čuveni panonski kralj Priba ) itd.

Kao carske lavre Srpske pravoslavne crkve su bili i manastiri u Carigradu i Jeruzalemu, kao i crkve Svetog Nikole na gori Taboru u Palestini i crkva proroka Ilije na gori Karmelu, koje je podigao patrijarh Joanikije ( Sveti Joanikije II) u doba cara Dušana.

To su bile zadužbine srpskih vladara, podignute iz temelja ili na ruševinama starih pravoslavnih hrišćanskih svetilišta. Iz tih razloga se nazivaju carskim, imali su stavropigijska i samoupravna prava, što znači da su bili slobodni od vlasti eparhijskih episkopa, arhiepiskopa i patrijarha, potpadali su direktno pod vrhovnu vlast srpskog cara. Dušanov zakonik ih je izuzeo i od vlasti Pećke patrijaršije i od vlasti Ohridske arhiepiskopije.

Starešine carskih manastira, lavri, su se nazivali veliki igumani, s tim da je iguman Studenice jedini imao vlast i rang Velikog arhimandrita.

Igumane u carskoj lavri je biralo manastirsko bratstvo na predlog vladara - srpskog cara, a arhiepiskop ili patrijarh ih je proizvodio u čin.

Car je velike igumane, kao vlastelu lično uvodio u njihovo dostojanstvo i dužnost, predajući im igumansku palicu - žezlo, i poljubac u znak poštovanja i ljubavi.

Ugled velikih igumana je bio izuzetno velik, nazivani su i samovlasnicima, na državnim saborima sedeli su po posebnom manastirskom rangu odmah iza episkopa. U svojim manastirima mestima i selima koja su im data u vlasništvo, vršili su episkopsku (duhovnu) i vlastelinsku ( svetovnu ) vlast.

Na njihov predlog, episkopi su proizvodili ( postavljali ), njihove izabranike u đakone i sveštenike. Pojce, protođakone , parohe i protoprezvitere su postavljali sami veliki igumani. Oni su vršili duhovnu i svetovnu jurisdikciju (vlast), bez mogućnosti apelacije kako u manastiru i među monasima, tako i po selima i naseljima koji su pripadali njihovom vlastelinstvu ( odredbe čl. 12. Dušanovog zakonika ).

U krivičnim delima je njihov sud bio samo delimično ograničen i to kada je u pitanju delo velike izdaje, zatim razbojništva, i slično, kada je krivac išao direktno pod sud vladara , što je bio slučaj i kod druge srpske vlastele.

Srpski Car je dodeljivao lavri i velikom igumanu sopstveno vlastelinstvo koje se sastojalo od šuma, livada i pašnjaka, vinograda, pčelinjaka, vodenica, rudarska okna, nekoliko desetina sela i zaselaka, često i po nekoliko porodica u gradovima i tuđim vlastelinstvima. To je bio slučaj ne samo sa lavrama, već i sa svim manastirima Srpske pravoslavne crkve toga vremena.

Od poseda, lavre su imale velike prihode, pa je i broj monaha u njima mogao biti velik, po pravilu svaka lavra je imala više od stotinu pa i nekoliko stotina monaha.

Zakonikom cara Dušana je taj odnos normiran te je propisano da se po manastirima može držati samo po 50 monaha na svakih hiljadu kuća manastirskog vlastelinstva. Namera je bila da monasi žive bezbrižno i da se posvete molitvi i knjizi. Veliki ugled lavri je bio u činjenici što su kao monasi u njima obitavali i mnogi vladari, vlastela i njihovi sinovi.

Carski manastiri višeg ranga su bili one zadužbine vladara koje su bile određene za grobnice svojih ktitora. Prva takva lavra je bila Nemanjina Studenica sa lepom crkvom romanskog stila od belog mermera. Nju je car Nemanja podigao sebi za grobnicu.

Za razliku od romejskih ( vizantijskih ) imperatora koji su pravili u jednom manastiru mauzolej i sahranjivali sve članove svoje dinastije, Nemanjići su dizali svako sebi nove zadužbine. Tako je postala Žiča (1230) kao zadužbina kralja Stevana Prvovenčanog, Mileševa kralja Vladislava, Sopoćani kralja Uroša I, Banjska kralja Milutina, Dečani kralja Stevana Dečanskog, Sveti Arkanđeo kod Prizrena cara Dušana, Markov manastir kod Skoplja kralja Vukašina, Ravanica kneza Lazara kod Ćuprije i Manasija u Resavi despota Stevana.

Episkopski manastiri su bili posebna vrsta manastira koji su bili rezidencije vladika, mitropolita, arhiepiskopa i patrijarha srpskog. Najstariji takav srpski pravoslavni manastir je crkva svete Sofije u Ohridu, trenutno nasilno oteta od strane makedonskih vlasti kao i mnogobrojne druge svetinje Srpske pravoslavne crkve na tom području, zatim svetih Petra i Pavla u Rasu, Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, Bogorodice Trojeručice u Skoplju, zatim manastiri u Žiči, Peći, Gračanici , Maloj Studenici i Hvosnu, kao i u drugim mestima gde su bila sedišta episkopa. U tim manastirima, obično nije bilo igumana već dužnost starešine manastira vrši sam nadležni episkop.

Posebno pominjemo prve poznate srpske manastire Svetog Klimenta u Ohridu (oko 800), i Svetog Nauma (oko 900), na drugoj strani Ohridskog jezera, zatim manastire u dolini reke Lima koji se pojavljuju u to vreme, kao i najstarije manastir svetim Petru i Pavlu kod Bijelog Polja i onaj kod današnjeg Novog Pazara u Starom Rasu.

Uz sedišta episkopa u najranije vreme se podižu manastiri kao njihove rezidencije , tu pominjemo Svetu Sofiju u Ohridu, Svetu Bogorodicu Lipljansku kod Gračanice na Kosovu i Metohiji, Svetu Bogorodicu Trojeručicu u Skoplju, Svetu Bogorodicu Ljevišku u Prizrenu.

Najbrojniji su eparhijski, ktitorski manastiri u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, oni su potpadali pod vlast nadležnog eparhijskog arhijereja ( episkopa ). Osnivači i veliki manastirski dobrotvori su se nazivali ktitorima i imali su naročita prava i dužnosti. Posebno , veoma važno pravo ktitora, bilo je da može svoju zadužbinu darovati u metoh ( filijala ), nekom drugom, obično većem i uglednijem manastiru, te su manje manastire poklanjali Hilandaru, Svetom Arkanđelu u Jeruzalemu ili nekom drugom.

U Fruškoj gori je manastir Svete Petke bio filijala manastiru Šišatovac, manastir Kovilj je bio filijala velikom manastiru Grgeteg itd. U tom slučaju metosi su polovinu svojih godišnjih prihoda davali manastiru kojem su bili darovani i pripojeni. Danas kada govorimo o Kosovu i Metohiji, moramo znati da je cela oblast Metohije bila manastirski metoh što i samo ime govori, u Makedoniji se Bitoljska nahija nazivala manastirska iz istog razloga. Ta istorijska imovinska prava Srpske pravoslavne crkve ne samo da se gaze od strane uzurpatora, već na žalost nisu uopšte prepoznata od srpskih vlasti danas, a kamoli podržana.

Za očekivati je da će se promenama propisa Srpske pravoslavne crkve, veća pažnja posvetiti ktitorima i ktitorskim pravima vernika-ktitora, čijom smrću nije prestalo članstvo u Crkvi, a koji su svoja vlasnička prava preneli na Srpsku pravoslavnu crkvu dok ona ostaje i opstaje. U tom pravcu je prilikom donošenja Zakona o crkvama Republike Srbije išlo i nastojanje pokojnog dr.Mileusnića i drugih nadležnih u Patrijaršiji, koji su izašli sa predlogom da i Srpska pravoslavna crkva ima pravo osnivati sopstvene Zavode za zaštitu spomenika kulture. Ta inicijativa je podržana od tadašnjeg ministra vera, pokojnog dr. Radulovića, te je pretočena u odredbu čl.42., Zakona , citiramo :

Zaštita sakralnog nasleđa i kulturnih dobara

Član 42.

Crkve i verske zajednice mogu osnivati stručne i naučne ustanove za zaštitu sakralnog nasleđa u okviru jedinstvenog sistema zaštite, u skladu sa zakonom. Verifikovane ustanove iz prethodnog stava mogu uživati finansijsku podršku iz budžeta Republike Srbije ili budžeta jedinice lokalne samouprave.

Na žalost, kasnijom promenom vlade u Srbiji, došlo je do dalje sekularizacije državne prakse i pravnog sistema, a ni Srpska pravoslavna crkva pitanje sopstvenog institucionalnog sistema kroz formu crkvenog zavoda za zaštitu spomenika kulture nije uspela da operacionalizuje.

U vremenu posle raspada bivše Jugoslavije, kada sve nazovi države na ovim prostorima u svojim propisima predviđaju po nalozima Venecijanske komisije , mogućnost osnivanja privatnih zavoda za zaštitu kulturnih spomenika, a neke su ih već i osnovale, Srpska pravoslavna crka ne sme ostati na repu događaja, već bi trebala kroz unutrašnje crkveno zakonodavstvo da reafirmiše ktitorska prava , posebno imovinska, te da na svim svojim kanonskim područjima priđe organizovanju sopstvenih institucija zaštite, posebno na KiM i u Severnoj Makedoniji, ali i u Crnoj Gori i drugim odcepljenim ( odnosno okupiranim ) republikama bivše Jugoslavije.

Srpska pravoslavna crkva bi, kao međunarodna organizacija, trebala pristupiti i odgovarajućim međunarodnim organizacijama, u svojstvu redovnog člana ili posmatrača , od OUN, preko UNESKO, EU i drugim, kao što to rade i druge globalne religijske organizacije , kako bi konačno sopstvenu sudbinu uzela u svoje ruke, pošto se u daljoj budućnosti ne može očekivati da srpski narod ponovo zadobije sopstvenu hrišćansku državu ili bar postane svestan svog srpskog civilizacijskog kruga ( nasleđa ).

U suprotnom, možemo ubrzo očekivati da će se na okupiranom Kosovu i Metohiji ili navodnoj državi severnih makedonaca pojaviti jedan ili više privatnih zavoda, čiji su osnivači nepravoslavni ili još gore jeretici, i koji će preko svojih privatnih institucija u UNESKO tumačiti prošlost srpskih svetinja i navodno štititi imovinu Srpske crkve od nje same.

Ovde citiramo preambulu Zakona o verskim slobodama na Kosovu, okupiranog Kosova i Metohije, na koju normalno kvislinška srpska vlast nije imala nikakve primedbe, kao ni na činjenicu da se dvojezičnost tamo shvata na način da se namerno pišu zakoni sa brojnim gramatičkim greškama i latinicom, kao "budućim" srpskim pismom :

„ Zakon Br. 02/L-31

VERSKIM SLOBODAMA NA KOSOVU

Skupština Kosova,

Na osnovu Poglavlja 3.1, 3.2, 5.7 i 9.1.26 (a) Ustavnog okvira za privremenu samoupravu na Kosovu (Uredba UNMIK-a br. 2001/9 od 15 maja 2001), kao i na osnovu standarda o pravima i slobodama čoveka koja su regulisana međunarodnim i regionalnim deklaracijama i konvencijama, u nadležnosti Saveta Evrope; Bazirajuči se na činjenicu da sloboda vere je jedna od osnovnih prava čoveka i jedan od načela i standarda koja su međunarodno prihvačeni o slobodu izražavanja, svesti i verskog opredeljenja potvrđujuči pravo svih, bez diskriminacije po biloj kojoj osnovi i uz punu jednakos pred zakonom na slobodu izražavanja, ubeđenja i vere, bez obzira na verska ubeđenja ili verovanja; Polazeći iz tradicije verskog saživota na Kosovu; Svesni naše baštine, tradicionalnih vrednosti i tolerancije zajedničkog života i više - verskog karaktera Kosova; Tražeči da definišemno jedinstvene zakonske odredbe koja će obezbediti jednaka prava i obaveze za sve verske zajednice na Kosovu bez ikakve diskriminacije; Priznajuči važnost za dalje unapređenje međusobnog razumevanja, tolerancije i poštovanja slobode izražavanja, verovanja i vere; "

Šta reći, nego kakva država takvi i propisi.

Slična situacija i procesi su i sa lavrama Ruske pravoslavne crkve u Ukrajini, koja ubrzano ide na nasilno otimanje imovine Moskovske patrijaršije, što će sigurno dovesti do adekvatnog odgovora ruske crkve i države , upravo smo svedoci tih dešavanja.

Dok bukti rat u Evropi, treba se čuvati dalekosežnih poteza koji znače odricanje od sopstvene istorije, kulture, sopstvenog predanja a posebno odricanje od imovinskih prava Srpske pravoslavne crkve koja je u obavezi da zaštiti imovinu Ktitora koja joj je poverena na trajno čuvanje i brižljivo postupanje. Ne treba zaboraviti da je po Veri pravoslavnoj vernik član Crkve i posle smrti, ne smemo učiniti ništa svesno, što bi povredilo njegovu Volju, koja je i Božija volja.

Posebno pitanje, koje ostavljamo za neki budući članak, je pitanje „ Delenjizacije ", koju je naveo gospodin Putin u svom istorijskom obraćanju prilikom pokretanja ograničene vojne intervencije u Ukrajini. On tom prilikom nije ograničio taj proces samo na novostvoreni ukrajinski narod, očigledno smatrajući da će se morati preispitati proces stvaranja novih nacija i naroda u Evropi, izvesno i na našim prostorima.

Pitanje je za Srpski narod da li je spreman da dočeka te istorijske promene ili ćemo braniti odluke Kominterne o stvaranju novih balkanskih naroda , do poslednje kapi Srbske krvi i uz bespogovorno menjanje slavne Srbske istorije, velike kulture, sopstvenog jezika i pisma, Crkve itd.