Razaranje

Vršac-Zrenjanin: šta se dešava kada se služba zaštite pretvori u servis za ispunjavanje želja Crkve

Farbanje baroka, od oka

Kako se poslednjih godina uništava spomeničko nasleđe u južnom Banatu, ko je organizovao devastaciju Vladičanskog dvora i kapele u Vršcu, ko je sistematski upropaštavao ikonostase i freske u Vršcu, ko je decenijama vodio privatni crkveni Zavod za urnisanje spomenika a ko danas nezakonito vodi Zavod za urnisanje spomenika u Pančevu? Ko su sve i kakvi štihovi u špilu karata nezakonito imenovanog direktora, ko svojim gandijevskim pristupom sistematski krši zakon koji bi trebao da sprovodi, gde se bez katastarskih planova vrši zaštita spomenika i gde se proučava korito reke i gde se neometano pije votka? Na ova i brojna druga pitanja, odgovore je potražio Stanislav Živkov, Tabloidov istraživač

Stanislav Živkov

U svakoj iole normalno državi, crkva je odvojena od države. Formalno bi to trebalo biti i u Srbiji, ali de facto, država je samu sebe uspela da pretvori u servis za ispunjavanje svih najluđih želja crkve u svim oblastima pa i u oblasti zaštite kulturnih dobara.

Tako se već godinama dešava da služba zaštite doslovce šeni Crkvi pošto je uvreženo mišljenje da su u Srbiji vlasnici zaštićenog objekta navodno pod velikim opterećenjem, jer država za to izdvaja malo novca a održavanje je odgovornost vlasnika. Mada se pri tome zaboravlja da Crkva doslovce ne zna šta će sa parama, a još ne plaća nikakve poreze a na sve strane kukumavče da nemaju para za obnovu spomenika i ucenjuju državu.

Sa druge strane se grade crkve, ali i megalomanski parohijski domovi, obrađuju se usamljeni penzioneri da svoju imovinu prepišu majci crkvi a u isto vreme, sveštenici se javno žale kako je, recimo, barok "skup za održavanje".

Stoga pojedinim sveštenicima, kao bezvredan suviše evropski i prozapadni barok sve više smeta pa se prosto takmiče ko će ga više urnisati, kao i sve drugo što nije dovoljno istočno i vizantijsko.

Prema medijskim napisima, vidi se da se odnos prema vlasništvu neretko može prepoznati kao bahat i necivilizovan. Na nivou države ne postoji adekvatna valorizacija i zaštita kulturnog nasleđa. Država bi mogla nešto da uradi u vezi sa tim, ali nijednoj vlasti nije u interesu da se zamera crkvi, pošto je crkva iz tranzicije izašla kao jedan od najvećih privatnika, uglavnom kroz restituciju, pa je tako postala i bitan igrač na tržištu. Zbog toga je i poželjan partner za državu, sa kojom ima zajedničke interese i tu treba tražiti odgovor zašto se crkvi neke stvari tolerišu. U poslednje vreme, po svom štetočinstvu se ističu raznorazne svinjarije koje su na spomenicima kulture Južnog Banata izvršene u režiji tamošnjeg vladike Nikanora koji se pre jedno šest godina proslavio idejom da sa neorenesansne kupole Preobraženjske crkve u Pančevu po svaku cenu otfikari lantern, pošto nije vizantijska!?

To mu ipak nije pošlo za rukom, ali je u svom stilu nastavio u Vršcu i Zrenjaninu. Tako se desilo da je veliki broj vrednih umetničkih dela, uglavnom iz doba baroka, u objektima u vlasništvu Srpske pravoslavne crkve, na teritoriji Vršca i Zrenjanina, zauvek uništen nestručnim i nezakonitim građevinskim radovima koji se kontinuirano organizuju po nalogu banatskog episkopa Nikanora bez ikakve saglasnosti nadlženih Zavoda za zaštitu spomenika kulture, mada neki od ugroženih objekata imaju status kulturnih dobara od izuzetnog značaja.

Tako su se nezakoniti, odnosno divlji pseudo-restauratorski i građevinski radovi - dogodili u najmanje pet crkvenih objekata na teritoriji vršačke i zrenjaninske opštine. Najveće promene u izgledu i najviše štete, pretrpeli su Vladičin dvor u Vršcu, sedište episkopa Nikanora i manastir Mesić građen u 15. veku, oba registrovana kao kulturna dobra od velikog značaja, kao i Nikolajevska crkva u Vršcu, koja nije zvanično zaštićena.

Devastirani su i Uspenska crkva u Vršcu, kao i Parohijski dom u Zrenjaninu, delo čuvenog Đorđa Tabakovića. Uništeni su vredni ikonostasi, veliki deo mobilijara i fresaka.

Akcija amatera i dva kapitalca

Uprkos višegodišnjoj devastaciji, izostala je konkretna reakcija svih nadležnih službi. Teritorijalno nadležan Zavod za urnisanje spomenika kulture u Pančevu, navodno je nemoćan je da spreči uništavanje kulturne baštine, jer im crkva, kao titular imovine, navodno ne dozvoljava pristup objektima što ni najmanje nije smetalo sadašnjem nelegalnom direktoru pančevčakog Zavoda, Miodragu Mići Mladenoviću-Mućkari da ispred svog neformalnog Crkvenog zavoda za urnisanje spomenika odnosno preduzetničke radnje Duart iz Pančeva izvodi sve moguće i nemoguće posliće za crkvu. Uzgred rečeno, pančevački Zavod je uglavnom služio da overava Mladenovićeve budalaštine a posebna je priča činjenica da sada Mladenović kao direktor Zavoda za urnisanje spomenika kulture u Pančevu treba da odobrava svakojake radove koje je doskora bez ikakve projektantske licence i stručnog ispita sam projektovao i vršio nadzor u ime crkve kao naručioca radova!

Naravno, ni gradska uprava Vršca, iako se većina dešavanja odigrava na samo stotinak metara od Gradske kuće, do danas se nijednom nije oglasila niti je na bilo koji način pokazala da je interesuje šta se dešava sa nasleđem koje Vršac čini prepoznatljivim i deo je identiteta tog grada.

Jedini koji su pokazali brigu zbog uništavanja kulturnog nasleđa bili su samo građani pa je tako reagovala Dr Dragica Stanojlović, predsednica Udruženja građana „Za bolji Vršac", koja se angažovala kao građanin i mesecima pokušavala da alarmira javnost.

Pri tome je svaki put već pomenuti Mladenović pokušavao da joj objasni kako on ima gandijevski pristup prema Crkvi što ni najmanje ne čudi pošto posledjnih dvadeset godina duva u istu tikvu sa sveštenstvom sa kojima ravnopravno učestvuje u udruženom zločinačkom poduhvatu urnisanja južnobanatskog kulturnog blaga.

O tome u kojoj meri su se Mladenović i sveštenici slizali, najbolje svedoči činjenica da je hitno iz Vršca u Pančevo povučena izvesna Snežana Večanski, arhitekta konzervator iz Vršca, koja je već dugi niz godina u Zavodu zaposlena kao arhitekta konzervator koja do Mladenovićevog imenovanja godinama gotovo uopšte nije ni dolazila na posao pošto je nikad javno objavljenom odlukom nekog od ranijih direktora Zavoda određena da pokriva teren Vršca i Bele Crkve. Tako se na poslu u sedištu Zavoda u Pančevu eventualno pojavljivala na par sati jednom mesečno da bi sada preuzela zaduženje da radi predmete sa teritorije Pančeva te svakodnevno u Pančevo dolazi iz Vršca. Niko ne zna ko Večanskoj plaća put iz Vršca u Pančevo pošto je grad Pančevo kao osnivač odbio da plaća tolike putne troškove. Mladenović je naprasno izmislio nebulozni i fantomski projekat Tok Tamiša kroz Pančevo, zakupio nekakvu barku i vodao podređene rekom, a sve se završilo tako da je ovako eminenti projekat poveren Večanskoj pošto je Mladenović rešio da se kao arhitekta bez položenog stručnog ispita i licence, amaterski bavi istorijom umetnosti i konzervacijom kamenih skulptura u zajednici sa svojim vermin satrapima Vujom i Rudijem sa kojima je već prtljao na crkvi Svete Ane povodom Dana Vajferta u Pančevu.

Pošto mu to nije bilo dovoljno, rešio je da se amaterski bavi, zajedno sa ova dva kapitalca, kapitalnom, "obnovom" statue Svetog Trojstva koja se decenijama raspada na kiši i mrazu, ali kako bi pokazao da je najstručniji za sve Mladenović je čak svoje pozlatarske i duborezačke usluge ponudio Republičkom zavodu za urnisanje spomenika kulture.

Kako bi se skrenula pažnja sa konzervatorskog cirkusa na teritoriji Vršca bilo je po svaku cenu potrebnu ukloniti Večansku ali iz sasvim drugog razloga. Naime, jedan od građana Vršca koji je javno podigao glas protiv crkvenog divljanja bio je izvesni Stevan Munjas, inače sa stalnim boravištem u Austriji, koji je slučajno otac vanbračnog deteta Večanske, od koje je redovno dobijao informacije o Mladenovićevim mućkama. Munjasu je, kao i svakom iole normalnom pukao film, pa je javno progovorio o bahatosti i diletantizmu sveštenika i javno je upozorio na kulturocid koji se neometano realizuje u njihovoj režiji, a uz svesrdnu pomoć pančevačkog Zavoda za urnisanje spomenika.

Nikanorovo "vizantijsko" farbanje

Ceo cirkus u Vršcu je započeo još 2007. godine kada su u dvorištu ispred Vladičinog dvora, gde se dva i po veka nalazio vrt uređen u engleskom stilu, napravljene dve betonske fontane, prečnika četiri metra, što Zavodu ni najmanje nije zasmetalo.

Nešto kasnije započeta je i rekonstrukcija, odnosno urnisanje Uspenske crkve, zidane 1763. godine, sredstvima vršačkog trgovca Alekse Nikolića koja je trajala tri godine da bi se ispostavilo da je celokupno zidno slikarstvo u visini pet metara od poda po nalogu vladike Nikanora prekrečeno masnom, žutom farbom a da je mermerni pod razvaljen.

Na svodovima oko prozora bili su medaljoni u tri boje sa nemanjićkim belim orlovima, koji su po nalogu Nikanora prefarbani! Presto Presvete Bogorodice, urađen u duborezu, nestručno je skinut, tj. razvaljen, ali je na svu sreću sačuvan i odnesen u depo Muzeja u Vršcu.

Varvarstvo i vandalizam vladike Nikanora su se posebno pokazali u svojoj destruktivnosti kod devastacije enterijera Saborne crkve Svetog Nikole u Vršcu. Sagrađena 1785. godine, nosila je osnovne odlike baroknog stila koji je vladao u sakralnom graditeljstvu u ovim delovima Austrijskog carstva. Saborna crkva Sv. Nikole, koja nije zaštićena jer nije prikupljena sva potrebna dokumentacija, bila je lošije sreće...

Prateći lične estetske vrednosti uz osećanja animoziteta i neprihvatanja prema svemu što se ne uklapa u njegovu ideologizovanu i dogmatizovanu mentalnu matricu, vladika je najpre odlučio da se, u crkvi postavi podno grejanje.

Tom prilikom izbačene su originalne podne pločice i na njihovo mesto postavljene mermerne, visokog sjaja i različitih boja tako da je unutrašnjost dobila izgled hotelskog hola ili predvorja velikih poslovnih zgrada.

Sledeći poduhvat bila je "restauracija " ikonostasa sprovedena prema Nikanorovim zamislima. Kitnjasti, barokni ikonostas sa pet redova ikona koje su povezivali bogati, u drvetu rezbareni i pozlaćeni detalji sa floralnim i astralnim motivima bogatom drvenom rezbarijom koja je predstavljala okvir za ikone.rađen je istovremeno sa crkvom i kao celina su predstavljali deo kulturnog identiteta i istorijskog pamćenja.

Ikone su na ikonostasu bile postavljene u pet redova a naslikao ih je Pavel Đurković veoma poznati slikar i ikonopisac s kraja 18. i početka 19. veka., a Drvene rezbarske delove sa floralnim i astralnim motivima i ostale rezbarske radove Aksentije Marković jedan od najpoznatijih rezbara tog vremena.

Po vladičinom nalogu, sveštenici i crkvenjak su poskidali svu drvenu pozlaćenu dekoraciju i ukrase oko ikona, i sklonili carske dveri, kao i završna dva reda ikona.

Preostale ikone su pričvršćene na panel ploče i pričvršćene metalnim šrafovima. Umesto carskih dveri , kao i u dvorskoj kapeli, postavljena su vrata od panel ploča preko kojih su nalepljeni "fototapeti". Ikone iz četvrtog i petog reda nikada nisu vraćene, pa je nakon što je izostala reakcija svih zaštitarskih službi, tražena intervencija policije, kako bi se utvrdilo gde je nestalo 14 ikona četvrtog i petog reda ikonostasa.

Inače, gomila delova ikonostasa pronađena je bačena u jednoj crkvenoj prostoriji, koja je nekada služila kao krstionica, a danas je skladište građevinskog materijala. Među džakovima cementa i kreča, ispod skela, u nekim vrećama nalazili su se pomenuta rezbarija sa ikonostasa, kao i jedno krilo carskih dveri prekriveno krečom i prašinom,

Tom prilikom je uništen i drveni mobilijar u crkvi, odnosno pregrade koje su, po zamisli graditelja iz 18. veka, odvajale "muški" od " ženskog" dela crkve. Unutrašnjost crkve, plafon, svodovi i bočni zidovi, prekrečeni su belom bojom , a ukrasni polustubovi i pilastri obojeni veštačkom pozlatom.

Paradigmu odnosa vladike i sveštenika prema crkvi , kao i kreativna doprinos estetici crkve svakako predstavlja ogromna metalna cevčuga od grejanja, naravno velikog promera, koja i danas štrči na zidu kreativno nasađena na fasadu crkve umesto dimnjaka, iz koje suklja dim kao iz krematorijuma, a čađ onako ambijentalno boji u crno fasadu u okolini pomenute cevčuge.

Stavljeni su i PVC prozori kako bi se ambijentalno oplemenila crkva i sprečio prodor gareži u enterijer. Naravno sve ovo vladika je svoj naum sproveo neometano pošto iz nepoznatih razloga crkva nije označena kao kulturno dobro u registru Zavoda za urnisanje spomenika kulture u Pančevu, pa su stručnjaci zavoda mogli samo da apeluju na vladiku da prestane sa svojim rušilačkim pohodom. Lokalnu samoupravu i većinu građana nije zanimalo šta se u crkvi događa.

Satrapi prodaju maglu

Slično je prošla Pridvorna kapela Vladičanskog dvora koji je evidentiran kao kulturno dobro od izuzetnog značaja uključujući to i sve na toj parceli. Vladičanski dvor, impozantno i reprezentativno barokno zdanje, sagrađen je 1763. godine. U prizemlju dvora je smeštena pridvorna kapela, koja predstavlja raritet u sakralnom graditeljstvu baroka, jer ima zidani ikonostas.

Ikone na ikonostasu je radio poznati vršački slikar i ikonopisac onog vremena Nikola Nešković, inače deda po majci velikana srpske kulture Jovana Sterije Popovića.

Kompleks Vladičanskog dvora je označen kao nepokretno kulturno dobro od velikog značaja u Centralnom registru Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture (CK 1425). Njegov status i arhitektonska celovitost nisu imali nikakvog značaja za banatskog vladiku Nikanora, koji je dao nalog da se originalne podne mermerne ploče zamene jeftinim, keramičkim pločicama i da se carske dveri sa ikonostasa uklone, i na njihovo mesto postave vrata od panel ploča na koja su nalepljeni papirni posteri sa likom Bogorodice i Isusa. Kako bi se ambijentalno kompletirao ansamblu dvorskom dvorištu sa dve betonske fontane u septembru prošle godine po Nikanorovom nalogu je usred dvorišta Vladičinog dvora, bez dozvole, izgrađena kamena kućica koja verovatno služi kao pečenjara!

U manastiru Mesić, takođe kulturnom spomeniku od velikog značaja, koji je prema nekim legendama osnovan još 1225. godine, a prema zvaničnim podacima, u 15. veku, u vreme Jovana Brankovića, uništen je veliki broj fresaka.

U Velikom konaku manastira, koji je rađen u stilu klasicizma, a bio je letnja rezidencija vršačkih episkopa, stradali su jonski stubovi na južnoj strani, koji su izbetonirani tako da su sada potpuno ravni, bez originalnih ukrasa koji su bačeni na deponiju, U manastirskoj crkvi, sa severne strane pored oltara, probijena su vrata, a podignut je i prozor čime su bespovratno uništene stare freske.

Na promene u manastiru Mesić i Sabornoj crkvi, ukazalo je i Društvo konzervatora Srbije, koje je tokom svoje skupštine u Vršcu obišlo te objekte. Oni su primetili i da je pod u manastirskoj crkvi zamenjen pločicama od crnog poliranog granita, a da su u zapadnom traveju nosači za kandila i zvučnike montirani direktnim bušenjem kroz površine sa originalnim oslikanim freskama.

Oni su uputili pisma Pokrajinskom i Republičkom zavodu za urnisanje spomenika kulture, kao i Ministarstvu kulture, ali nisu dobili nikakav odgovor

U međuvremenu, uprkos učestalim prijavama, žalbama i izveštajima, vladika Nikanor nastavlja po svom. Poslednje sporno jesu radovi na pravoslavnom groblju gde je, na kapelici građenoj pre revolucije 1848, skinut krov da bi se dozidao još jedan sprat.

U Uspenskoj, ili „maloj" crkvi kako je zovu Vrščani, u toku je prikupljanje priloga za obnovu. Tamo i dalje postoji ikonostas sličan onom u Nikolajevskoj, mada mnogo skromniji. Ovo je možda poslednja prilika da se vidi u izvornom obliku. Praksa samovoljnog i nestručnog menjanja izgleda crkvenih objekata, nažalost, ne završava se u vršačkoj opštini.

Parohijski dom u Svetosavskoj ulici, u Zrenjaninu, tridesetih godina prošlog veka projektovao je najpoznatiji arhitekta Moderne Đorđe Tabaković. Zajedno sa Uspenskom crkvom, koja je zaštićena kao spomenik kulture od velikog značaja, kao i sa pripadajućim dvorištem, čini prostornu kulturno-istorijsku celinu.

Porta oko hrama danas se koristi kao parking, a kuća sveštenika je devastirana građevinskim intervencijama. Dvorišna fasada i malterisanje ulične fasade cementnim malterom rađeni su bez dozvole zrenjaninskog Zavoda, uprkos prijavi koja je podneta građevinskoj inspekciji. Iako je održan i sastanak između Zavoda i SPC, na kojem je dogovorena saradnja, praksa samovoljnih restauratorskih radova je nastavljena.

Krajem oktobra 2013. u potpunosti je uklonjen stari zid sa polukružnim nišama, pokriven ćeramidom, između „Tabakovićeve kuće" i crkve Uspenja Bogorodice i zamenjen je običnom žicom, čime je ovo kulturno dobro potpuno devastirano.

O tome da je veliki deo službe zaštite zapravo pretvoren u servis Crkve najbolje govore biserne izjave Mladenovića koji se "proslavio" svojom "gandijevskom" taktikom odnosno odugovlačenjem kako bi se crkvi što više izišlo u susret a što manje primenjivao zakon odnosno obustavljali radovi i druge aktivnosti po nalogu inspekcije i Zavoda, pošto je po Mladenoviću to naročito nepopularno protiv vladike.

O tome da Mladenović pojma nema o čemu govori najbolje govori njegova tvrdnja da Ako idemo 'đonom', rizikujemo da napravimo još veću štetu, jer je crkva titular imovine i potreban je njen pristanak za svaku intervenciju navodi primer Preobraženjske crkve u Pančevu, kojoj predstoji zamena limenog pokrivača, za šta postoji novac, ali je potreban blagoslov vladike što naravno ne piše ni u jednom zakonu Srbije.

Ali, zato u Članu 31 Zakona o kulturnim dobrima piše da je sopstvenik dužan da čuva i održava kulturno dobro i sprovodi utvrđene mere zaštite, neodložno obaveštava ustanovu zaštite o svim pravnim i fizičkim promenama nastalim u vezi s kulturnim dobrom, dozvoli naučna i stručna istraživanja, tehnička i druga snimanja, kao i izvođenje mera tehničke zaštite na kulturnom dobru u skladu s odredbama ovog zakona što samo pokazuje u kojoj meri Mladenović krši zakon koji bi upravo on trebao da sprovodi!

Sve ovo zapravo ni najmanje ne čudi, jer se na svakom koraku potvrđuje da riba smrdi od glave pa se tako povodom slučaja Nikanor Pokrajinski zavod za urnisanje spomenika kulture uopšte nije oglasio.

U Republičkom zavodu, koji je direktno odgovoran za kulturna dobra od izuzetnog značaja, nisu želeli zvanično da govore dok, kako su rekli, ne dobiju izveštaj od pančevačkog Zavoda o tome šta se događa u Vršcu koji naravno nikada nije stigao što samo potvrđuje štetočinstvo i nesposobnost tog zavoda pošto se Ovakav problem ne može rešiti u rukavicama, ali se u praksi zaista ne dešava da se neko krivično goni zbog uništavanja zaštićene imovine, što samo pokazuje nenormalnost situacije pošto zavod neće da se zameri ministarstvu, a ovi crkvi i to je začaran krug.

Možda će jednog dana, odnosno sutra lane kad svane "južnobanatski model zaštite spomenika" poslužiti državnim institucijama za zaštitu spomenika kulture da napokon počnu da sprovode zakone koje su sami doneli i koje sami i krše po sistemu sami sebe zaplićemo sami sebe rasplićemo.

U međuvremenu će autodidakti, konzervatori amateri i štetočine poput Mladenovića i njegovih satrapa neometano prodavati maglu po liniji Demokratske stranke, po istoj liniji dopuštati premeštanje spomenika radi gradnje šoping centra usred zelene površine, raditi na proglašenju zaštićenog jezgra u Beloj Crkvi bez katastarskih planova, hvaliti se štampanjem stupidne knjižurine u okviru IPA projekta, pri čemu su partneri sa rumunske strane završili u zatvoru, proučavati korito Tamiša kroz Pančevo, graditi Neolitsko Kurčevo i neometano pušiti i cvrcati votku u samom Zavodu.