Natrag

Dosije Tabloida

Kako je u Srbiji nastao urbanistički haos kao jedan od uslova za opšte rasulo i pljačku

Otimanje zemlje u odsustvu države

Kako i kada je urbanistički haos u Srbiji nastao, za Tabloid pojašnjava arhitekta Branko Bojović, jedan od poslednjih velikih urbanista Srbije i bivše Jugoslavije, član Akademije arhitekture Srbije, i čovek koji je bio član gradske Vlade Beograda u tri mandata. Uz redakcijsku obradu, objavljujemo ovaj sveobuhvatni pregled urbanističke prošlosti Srbije, završno sa haosom i kriminalom koji danas potpuno vlada ovom oblašću.
 

Piše: ing. arh. Branko Bojović

 

Od 1945. godine u političko-pravnom sistemu koji je tada uspostavljen, pa do današnjeg dana ne zna se ko vodi urbanističku i politiku zemljišta u Srbiji, i ko za to odgovara.
Danas o planiranju i uređenju prostora paralelno brinu Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Ministarstvo za infrastrukturu, Ministarstvo za telekomunikacije i informaciono društvo, Ministarstvo za nacionalni investicioni plan, Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja, a ovim ministarstvima treba dodati još Ministarstvo poljoprivrede i vodoprivrede i Ministarstvo saobraćaja.
Objašnjenje za ovakvu anarhiju treba potražiti malo dalje od vremena u kome živimo. Naime, najvažniji društveni proces koji se odigrao u Srbiji 20. veka je proces urbanizacije i njemu komplementaran proces deagrarizacije.
U popisu stanovništva iz 1991. godine broj gradskog stanovništva je bio neznatno veći od broja seoskog stanovništva. Ali, samo deceniju kasnije,  u popisu 2002. godine ta razlika je znatna u korist gradskog stanovništva.
Proces deagrarizacije odnosno urbanizacije bio je mnogo brži nego u drugim zemljama Evrope, verovatno zbog toga što je proces urbanizacije u Srbiji imao karakter skoro prisilnog proterivanja seljaka sa sela zbog oštre i jasne diskriminacije seoskog načina života u korist gradskog načina života.
Seljaci su bili prezreni od socijalističkog sistema, uprkos propagandi o jednakosti radnika seljaka i poštene inteligencije, i bili su u svemu oštro diskriminisani.
Ne treba zaboraviti da je poljoprivredna proizvodnjadecenijama (pa i sada je!) u velikim disparitetima cena u odnosu na industrijsku proizvodnju, a seljaci decenijama nisu imali penziono, invalidsko i zdravstveno osiguranje itd. Ta diskriminacija traje i danas, o čemu na primer govori i podela takozvanih besplatnih akcija obećana 2008. godine svima osim seljacima iako je prelivanje akumulacije sa sela započeto odmah iza Drugog svetskog rata bilo glavna osnova celokupnog razvoja druge Jugoslavije, pa i Srbije!
Ali, urbanizaciju ovde treba shvatiti  kao zamenu prirodne i pretežno prirodne sredine, pretežno antropogenom sredinom čiji su najbitniji delovi najbitniji delovi naselja, a pre svega gradovi kao koncentracije ljudi, aktivnosti i saobraćajne infrastrukture koja omogućava funkcionisanje teritorije i mreže naselja.
Značaj prostora za život je nezaobilazan, jer upravo on obezbeđuje funkcionisanje dotoka osnovnih životnih potreba. Političke elite u Srbiji taj značaj, na žalost, nisu shvatile ni do danas. Rizikujući da budem optužen da ogovaram sopstvenu državu, ipak moram da iznesem dokaze za ovu tvrdnju, jer se radi o činjenicama života.  Dokazi su, pored ostalog, sledeći:
- Od stvaranja Sekretarijata, a kasnije Ministarstva za urbanizam, funkciju sekretara i ministara vršili su razni ljudi počev od oficira Državne bezbednosti pa na dalje.
Nijedan profesionalni urbanista nije se našao na čelu tog Sekretarijata odnosno Ministarstva. Ti najčešće čestiti, ponekad i sjajni ljudi uglavnom nisu imali nikakve reference u oblasti urbanizma. Posledice toga su sledeće:
- Glavni arhitekta (umesto glavni urbanista) imenovan je Zakonom o lokalnoj samoupravi kao politički funkcioner, a ne kao stručno lice. U malim sredinama, male stranke na te funkcije imenovale su članove svojih partija, nestručne ljude, a ne kvalifikovane urbaniste.
- Zakon o planiranju i izgradnji funkciju glavnog arhitekte nigde ne spominje.
- Direktori urbanističkih zavoda i direkcija za gradsko građevinsko zemljište su stručnjaci raznih vrsta u najvećem broju bez ikakvih urbanističkih znanja.
- Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije (IAUS), čiji je doprinos Srbiji nemerljiv kao jedina naučna organizacija u oblasti planiranja prostora i urbanizma nalazi se na tržištu i istraživanjima pojava i procesa u ovim oblastima može da se bavi samo onoliko koliko država proceni da joj istraživanja u ovoj oblasti treba...
Osim političkih, ni intelektualne elite nisu shvatile značaj procesa deagrarizacije i urbanizacije. Tako npr. Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU), kao jedini odgovor na probleme koja ova dva procesa otvaraju u srbijanskom društvu izdaje monografije sela!
To je nesumnjivo važno, ali, zanimljivo, SANU ne izdaje monografije gradova niti se bavi istraživanjem celine ovih procesa koji su od sudbinskog značaja za srbijansko društvo.
U tom i mnogim drugim nerazumevanjima, problemi razvoja i uređenja prostora i naselja su duboko potisnuti tj. marginalizovani, tako da se prostor i naselja Srbije nalaze u haosu, pokazujući time da je Srbija zemlja koja je već decenijama bez domaćina.  Raubovanje, degradiranje i obezvređivanje prostora Srbije ostaviće velike i veoma dugoročne posledice po narod Srbije i državu Srbiju.
Između Istoka i Zapada Srbija se već od ustanaka početkom 19. veka opredeljuje za Zapad, političke elite Srbije našeg vremena stalno govore o Srbiji na Zapadu. U stvarnosti međutim, u prostoru Srbije odvijaju se nekontrolisani retrogradni procesi koji po svojoj suštini znače novu orijentalizaciju Srbije.
To je rezultat delovanja političko-pravnog sistema i političke elite koja je sa tačke gledišta planiranja i uređenja prostora i naselja apsolutno neprosvećena!
Sa druge strane, politika zemljišta u razvijenijim urbanim društvima je najbitniji elemenat ukupne urbanističke politike!
To je ogromna materija i po značaju, i po obimu, i po posledicama koje proizvodi. Srbijansko društvo, to se svakodnevno potvrđuje, nije doraslo do saznanja da su potrebne bitne promene političko-pravnog sistema da bi se krenulo ka Evropi i u domenu uređenju prostora i razvoja naselja.

 

 

Kriminalizacija urbanizacije

Godine 1992. godine, u drami raspada Jugoslavije i građanskog rata, optimistički razvoj gradova Srbije, u skladu sa dijalektikom situacije, počinje najpre da se usporava, a posle toga se i zaustavlja.
U toj godini ukidaju se stambeni fondovi, stan postaje potreba koja se mora rešavati kao individualni problem, tj. na individualni način u uslovima propasti države, bankarskog sistema, nepostojanja evidencije o vlasništvu, nepostojanja hipotekarnih zajmova i dr.
U odnosu na razvoj i izgradnju gradova, stambenu i drugu izgradnju, tada je trebalo temeljno promeni političko-pravni sistem u skladu sa potrebama koje su postojale i novim društvenim odnosom koji se silom političkog i drugog razvoja uspostavljao.
Taj trenutak je propušten jer elite vlasti nisu shvatile suštinu procesa izgradnje i razvoja gradova i naselja.
Pretežno individualno građenje za individualne potrebe, koje je uvek postojalo i bilo manje ili više nelegalno počinje da nadvladava planski zasnovan razvoj gradova koji više nema materijalno uporište.
Bespravna izgradnja prigradskih zona, duž putnih koridora i drugih za naseljavanje i razvoj privrede atraktivnih prostora dobija na zamahu.
Ta urbanizacija je u stvari stihijskii razvoj naselja i teritorija, ona je obeležila kraj XX i početak XXI veka.
Kada se radi o uređenju naselja i teritorija to je retorogradni civilizacijski proces, odnosno proces urbanizacije, koji Srbiju vraća u vreme pre Emilijana Josimovića.
Događaji toga vremena pokazuju potpuno neshvatanje onoga što se u društvu zbiva, odnosno potpunu nespremnost na promene i upravljanje promenama.  Kao ilustraciju navodim sledeći primer.
U trenutku kada je došlo do ukidanja stambenih fondova i kada je trebalo promeniti političko-pravni okvir za izgradnju i uređenje naselja i teritorija tj. u trenutku kada je počelo omasovljenje bespravne izgradnje u Srbiji, nadležni ministar je izašao sa idejom da se sruši "Kuća cveća" u Memorijalnom centru na Dedinju jer je taj objekat - zidan bespravno!
Nekompetentnoj i nesposobnoj političkoj eliti potreban je krivac i 1992. godine počinje priča o tzv. urbanističkoj mafiji - kriminalizuje se cela struka, a za svo ovo vreme nije uhapšen nijedan pripadnik te navodne mafije iako je u međuvremenu otkriveno mnogo drugih mafija - stečajna, carinska, putna, i mnoge druge.
Onemoćaloj državi potrebni su prihodi i tada se izmišlja postupak legalizacije kao način za punjenje budžeta. Politika ne vidi  civilizacijsko nazadovanje Srbije i pitanje bespravne izgradnje svodi na fiskal.
Akcija legalizacije pretrpela je kolosalan neuspeh i od oko 1992. godine pa do danas nema racionalnog i efikasnog rešenja za haotičnu izgradnju po Srbiji.
Prostor je prepušten investitorima, urbanističke službe po nalogu vlasti rade za investitore, javni i opšti interes se potiskuje a gde nema opšteg i javnog interesa nema ni urbanizma.
Planiranje se degeneriše i svodi na legalizaciju koja u stvari nije urbanistički problem, nego problem nedorasle politike, a zatim i nedorasle uprave.
Planiranje prostora i naselja i upravljanje tim procesom preuzimaju stranačke elite čiji pripadnici nemaju elementarna znanja iz ove oblasti, a krajnji rezultat te inkopentencije je degradiranje prostora Srbije i degradiranje prakse planiranja.

 

Sadašnje stanje stvari

Svako ko kroz Srbiju proputuje bar 50 kilometara i elementarno normalno zapaža prostor kroz koji se kreće, vidi da je Srbija zemlja zahvaćena masovnom haotičnom izgradnjom.  To se vidi svuda - u i oko naselja, duž putnih koridora i na drugim vrednim zemljištima.
Nacionalizovana zemljišta su uglavnom već potrošena, nema organizovanog pribavljanja novih zemljišta za izgradnju, gradski menadžeri prodaju i preizgrađuju nekoliko desetina lokacija na nacionalizovanom, odnosno podržavljenom zemljištu koje su ostale neizgrađene, u prigradskim zonama rapidno se povećava haos nekontrolisane izgradnje, jer se u tim zonama obrće mnogo veći novac, nego na tih nekoliko lokacija u gradskim centrima, menadžeri nemaju ni znanja ni kapacitet da taj novac zahvate i usmere u razvoj.
Haotična izgradnja zahvatila je sve gradove i naselja nezavisno da li se ona nalaze u razvoju, stagnaciji ili opadanju. Generalno, može se reći da u njima traju dva paralelna procesa - pogušćavanje već postojeće strukture i nekontrolisano širenje odnosno konverzija poljoprivrednog u građevinsko zemljište.
Pogušćavanje je u načelu dobro i ono bi trebalo da služi racionalnom korišćenju već opremljenog gradskog-građevinskog zemljišta. Međutim, to pogušćavanje, po pravilu, podrazumeva preizgrađivanje parcela, povećavanje zauzetosti zemljišta i spratnosti objekata čime se ustvari stvara u mnogo čemu podstandardno urbano tkivo.
Kada se radi o teritorijalnom širenju gradova kratka i veoma generalna skica toga procesa izgleda otprilike ovako:
- Posle Drugog svetskog rata doneto je oko 40 zakona i drugih propisa radi ograničavanja imovinskih prava uopšte, pa i na zemljištu - zakoni o sekvestru, nacionalizaciji, eksproprijaciji i dr.
      Zemljište je oduzimano pod veoma nepovoljnim uslovima za ranije vlasnike, pre svega za seljake. Pošto su nacionalizovana zemljišta potrošena seljaci neće da čekaju nove javne i prikrivene oblike eksproprijacije, oni parcelišu i prodaju poljoprivredno zemljište, sudovi te ugovore overavaju jer njih interesuje samo mentalno zdravlje i poslovna sposobnost učesnika transakcije dok ih urbanistički i drugi planovi koji su deo državnog sistema planiranja uopšte ne interesuju.
Te parcelacije su izrazito neurbane, sa ulicama nedovoljnih profila jer prodavci zemljišta zarađuju na placevima, a ulice niko neće da kupi.
- Opštine uzimaju porez na promet zemljišta, kao izvorni prihod, taj novac ide u budžet i troši se u tekućoj budžetskoj godini, a unakažen prostor ostaje da traje mnogo narednih decenija.
- Urbanisti u tom procesu nemaju nadležnosti jer se radi o prometu poljoprivrednog zemljišta.
- Slaba kontrola promene namene zemljišta i bespravnog građenja kao i niz administrativnih postupaka među kojima je i zakon o legalizaciji ustvari stimulištu bespravnu izgradnju.
- Elite na vlasti neće da ruše bespravnu izgradnju jer su to njihovi birači, rušenje se plaća iz budžeta koji se koristi za političku promociju, a ne plaća ga bespravni graditelj.
- Itd.
Umesto ozbiljnih promena političko-pravnog sistema u Srbiji lansirana je politika legalizacije, koja je u stvari bila poziv na dalje bespravno građenje, činjenicom da su uvedeni veliki popusti kod naplate komunalnih troškova i dr.
Ipak, legalizacija je pretrpela velik neuspeh jer je legalizovano samo oko 5 posto objekata, u procesu legalizacije sakupljeno je mnogo manje para nego što se očekivalo i zbog toga izveštaji o rezultatima politike legalizacije nisu nikada javno saopšteni, a bespravni graditelji su držani u lažnoj nadi da će legalizovati svoje objekte i uz to su još podvrgnuti troškovima koje proces legalizacije podrazumeva.

 

Primitivizam i diletantizam

 

Prilazni putevi gradovima i naseljima - magistralni i regionalni, uziđuju se obostrano objektima raznih vrsta i namena. Na svakih  20,30, 50 metara sa okolnih parcela i iz okolnih objekata na put izlaze automobili, kamioni, građevinske i poljoprivredne mašine i dr. To obara putne brzine, bezbednost saobraćaja i komfor saobraćaja. Kada situacija postane neizdrživa onda se traži izgradnja putnih obilaznica i odmah po njihovoj izgradnji započinje njihovo obostrano uziđivanje.
Na taj način praktično se ne zna gde se pojedina naselja završavaju a gde počinju što se vidi na primeru puta između Šapca i Loznice.
Tako nastaje linearna urbanizacija duž puteva sa izgrađenim zonama male širine i male gustine, što podrazumeva velike troškove infrastrukture koji su apsolutno izvan kapaciteta lokalne samouprave. Najveći deo tako formiranih zona decenijama neće biti dovoljno komunalno opremljene, odnosno biće na određeni način podstandardne.
Linearnoj urbanizaciji doprinelo je i višedecenijsko sektašenje prema seljacima. Oni su već mnogo decenija građani drugog reda, akcije uređenja sela su decenijama izostajale, asfaltirani su i uređivani uglavnom međugradski putevi. Seljak je u  tom istom vremenu postojao robni proizvođač, tj. motorizovao se i mehanizovao. Na nebrigu o selu on je odgovorio silaskom na puteve, odnosno uziđivanjem putnih koridora.
Konačno, nedostatak lokacija u gradovima za mala privredna preduzeća i druge potrebe tj. nedostatak politike zemljišta i manjak kvalitetnih lokacija  takođe su doprineli uziđivanju putnih koridora.
Sve ovo ima za posledicu zauzeće nesrazmerno velikih površina poljoprivrednog zemljišta kao bitnog razvojnog resursa, što je sasvim neopravdano.
Haotičnom izgradnjom obuhvaćena su praktično sva vredna zemljišta - nacionalni i regionalni parkovi i parkovi prirode, pojedinačni prirodni i kulturni spomenici, prirodna i veštačka jezera, plaže i vredne obale, zone vodosnabdevanja, rudna ležišta, banje i drugi vredni prostori u kojima se decenijama sprovodi praksa restrikcije korišćenja zemljišta umesto razrade koncepata održivog razvoja tih područja.
Direkcija za zemljište umesto aktivne zemljišne politike koja podrazumeva zemljišnu politiku koja se sprovodi danas i pripremanje zemljišta za period razvoja gradova i naselja od najmanje pet godina unapred, bave se u stvari samo fiskalom, nema nikakvog koncepta politike zemljišta, a to što one rade mogu da rade i poreske uprave na nivou lokalne samoupravne i gradova.
Osnovni zadatak Direkcije za zemljište je da gradi grad, a to podrazumeva pre svega koncept prostora kao cilj a fiskalnu politiku samo kao instrument za ostvarivanje cilja.
U vreme važenja prethodnog zakona o lokalnoj samoupravi uvedena je institucija glavnog arhitekta (urbaniste) ali je najnovijim zakonom ta funkcija praktično ukinuta, kao nepotrebna. Funkciju glavnog arhitekte obavljaju prigradski seljaci koji parcelacijom i prodajom zemljišta i u prisustvu vlasti menjaju formu i strukturu naših gradova, a direkcije za zemljište taj proces poslušno prate urednim naplaćivanjem troškova uređenja zemljišta.
Političko-pravni sistem koji postoji zakonito proizvodi defektan i haotičan prostor i to se može promeniti samo ozbiljnim promenama političko-pravnog sistema.
Razlika između ruralnog i urbanog prostora je u tome što je ruralni prostor određen matricom atarskih puteva i matricom parcelacija koja je primerena poljoprivrednoj proizvodnji. Urbani prostor je definisan matricom ulica i matricom parcelacije koja je primerena urbanoj izgradnji, odnosno određenim urbanim funkcijama. Ne može  se graditi grad na poljoprivrednim parcelama bez obzira na to kako se one cepaju, kao što se ne može na urbanim parcelama baviti poljoprivredom.
U prostoru poljoprivrednih parcela sve što nastane može biti samo imitacija grada. Periferijske zone naših gradova  pokazuju da parcelacija njiva i urbana  izgradnja na tim njivama ne proizvode grad nego jedan podstandardni prostor koji nikada neće biti grad, već samo neka vrsta mesalijanse.
Jedan od dokaza za to je i činjenica da ulice podstandardnih profila ne mogu zadovoljiti ni saobraćajnu funkciju, a pogotovu ne mogu biti gradski infrastrukturni koridori kojima prolaze sve gradske odnosno komunalne infrastrukture.
Komandanti srpskog tranzicionog ludila brane postojeći haos u državi i iznose stav da je to normalna posledica nastupajućeg liberalnog kapitalizma!
Iskustvo zemalja liberalnog kapitalizma kome navodno teži i Srbija pokazuje sasvim nešto drugo. U tim zemljama vlada savršen red u nadležnostima u prostoru, u planiranju i izgradnji prostora.
Sve je drugačije i suprotno onome što mi danas u Srbiji imamo kao procese i pojave u prostoru.
Sve ono što nam se dešava je u stvari urbani primitivizam i diletantizam, a dokaz za to je što političkoj eliti Srbije, dakle onima koji upravljaju državom i vrše vlast, postojeće stanje prostora, kako je opisano napred, uopšte ne smeta.

Upravljanje zemljištem nekada...

 

U drugoj polovini 18. veka u Vojvodini je sproveden ruristički poduhvat ogromnih razmera i za današnju Evropu. Izvršena je komasacija cele teritorije Vojvodine tj. planski su uređeni seoski atari i ušorena su sva sela a gradovi su regulisani.
U Srbiji Kneza Miloša, počev od oko 1830. godine sprovode se prve urbanističke regulacije tj. razdvaja se javno zemljište (ulice, škole, pijace i sl.) od privatnog zemljišta koje se što je moguće pravilnije parceliše.  Istovremeno se osnivaju mnoge varošice i gradovi i regulišu po principima tadašnjeg evropskog inženjerskog urbanizama - Lešnica, Bajina Bašta, Kraljevo, Užička Požega, Gornji Milanovac i dr.
Emilijan Josimović 1866. godine vrši geodetsko snimanje turskog Beograda, a 1867. godine objavljuje svoj plan regulisanja Beograda u Šancu i u veoma kratkom roku vrši urbanu komasaciju celog tadašnjeg grada postavljajući pravilnu ortogonalnu mrežu ulica i uspostavljajući pravilnu urbanu strukturu blokova i parcela.
Građevinski zakon iz 1932. godine nastavlja putem koji je trasirao Josimović. U prvoj Jugoslaviji kao zemlji liberalnog kapitalizma, u periferijskim zonama gradova svako može da proda ili kupi njivu i to pravo uknjiži.
Dotle važi zakonadavstvo koje obuhvata interese na poljoprivrednom zemljištu. Međutim, niko ne može da vrši parcelaciju zemljišta jer se tim činom otpočinje proces konverzije poljoprivrednog zemljišta u građevinsko i od tog trenutka prodaja odnosno kupovina zemljišta, nije samo pitanje kupca i prodavca kao vlasnika, već tu nastupa opšti i javni interes koji se tiče celog grada odnosno naselja.
Interes grada je u tome da se u okviru tih parcelacija obezbede javni prostori, a pre svega standardna i pravilno uređena ulična mreža.
Zbog toga postoji Institut urbane komasacije koji obezbeđuje grupisanje parcela u veće komplekse i nadležni građevinski odbor koji obezbeđuje da ta parcelacija bude uređena u svemu na urbani način.
Zakonodavac onoga vremena je urbanističke službe ovlastio i osposobio da kontrološu proces konverzije poljoprivrednog u građevinsko zemljište i to u trenutku kada konverzija nastaje. Tako deluje urbanistički prosvećena vlast.

...Rasprodaja zemlje danas

Danas, naša urbanistički neprosvećena vlast, sačeka da se parcelacija desi, da se na novoformiranim parcelama desi bespravno građenje, pa će onda da krene u postupak "planiranja" i legalizacije.
U gradovima i naseljima Srbije postoje dve kategorije zemljišta - državno u granicama ranije nacionalizovanog zemljišta i privatno zemljište, koje je u procesu uglavnom nekontrolisane konverzije u građevinsko.
Državno zemljište je prepušteno lokalnoj samoupravi i na tom zemljištu traju dva paralelna procesa.
Najpre prodaju se, daju na korišćenje i sl., poslednji ostaci neizgrađenog građevinskog zemljišta, čime se u stvari iscrpljuju poslednje rezerve tog zemljišta.  Otvoren je i proces rekonstrukcije gradova i naselja, zamenom postojećeg uglavnom nekvalitetnog stambenog i drugih fondova, novim stambenim i drugim fondovima sa većom gustinom stanovanja i rada i znatno većim zaposedanjem zemljišt.
Kada se radi o privatnom zemljištu koje je u prometu, ono se nalazi najvećim delu u nekontrolisanoj i neusmeravanoj konverziji, on se dakle parceliše po volji i interesima kupaca i prodavaca, zemljište se uglavnom odnosi na pojedinačne parcele jer niti ima urbane komasacije, niti ima bilo kakvih aktivnosti da se procesom konverzije ovlada u interesu gradova i naselja.  Samo se vrši naplata komunalnih troškova i čitav posao je u stvari sveden samo na fiskal.
Stihijna promena namene zemljišta i izgradnje gradskih periferija i kontaktnih zona nije rezultat nikakve svesne urbanističke politike ili politike zemljišta, nema izbora zemljišta za razvoj, nema organizovanog grupisanja zemljišta i usmeravanje izgradnje na kvalitetna zemljišta za urbanizaciju ni na kraći, ni na duži rok.  Politika zemljišta i urbanistička politika kao civilizacijska praksa koja proizvodi gradove i naselja u evropskoj tradiciji „proizvodnje" prostora su nešto do čega političke elite u Srbiji još uvek nisu stigle.
U drugoj Jugoslaviji, vršena je nacionalizacija zemljišta za potrebe stambene izgradnje što je danas nezamislivo, jer danas stambena izgradnja nije javni interes. Međutim, u političko-pravnom sistemu druge Jugoslavije, cene komunalnih usluge bile su neekonomske, odnosno cene nisu obezbeđivale ni prostu reprodukciju, a o razvoju nije moglo biti ni reči. Sav razvoj komunalnog sistema finansiran je iz stambene i druge novogradnje. Time su investitori eksproprisani ali je održavanje i razvoj komunalnih sistema u stvari bio javni interes.
Iako nema univerzalnih recepata za privođenje nameni zemljišta prigradskih i kontaktnih zona, vratimo se za trenutak rešenjima Građevinskog zakona iz 1931. godine. Taj zakon je donet u zemlji liberalne ekonomije i podrazumevao je da svako može da proda i svako može da kupi zemljište u kontaktnoj zoni grada odnosno naselja.
Međutim, parcelacija tih zemljišta bila je moguća samo uz dozvolu građevinskog odbora i ona je podrazumevala urbani tip parcelacije sa ulicama propisanih širina, i parcelama dovoljnim za određene urbane funkcije.
Po pravilu nije se mogla parcelisati jedna parcela, već grupa parcela, odnosno kompleks zemljišta za koje je rađen plan parcelacije i nivelacije. Grupisanje parcela i stvaranje većih kompleksa zemljišta za moguću urbanu parcelaciju bilo je omogućeno kupovinom zemljišta i urbanom komasacijom.
U političko-pravnom sistemu današnje Srbije moguće je da investitor kupi zemljište u prigradskoj zoni, ali u današnjoj Srbiji nema urbane komasacije, ali zato ima komasacije za potrebe poljoprivredne proizvodnje.
U predratnim vremenima, parcelacije koje nije odobrio građevinski odbor nisu mogle da budu sprovedene kroz katastarski operat odnosno nije moglo da se sprovede uknjiženje vlasništva, a za neodobrene parcelacije sledovale su kazne inženjerima i tehničarima geodezije!

 

VD stanje pod komandom VD elite

Put u Evropu podrazumeva izgradnju i uređenje prostora i naselja, bar isto toliko koliko i obrazovanje i pripremanje ljudi. Za uređenje i organizaciju naselja i prostora na evropski način tj. za ponovnu evropeizaciju urbanizma u Srbiji, potrebna je pored ostalog i pre svega i nova politika zemljišta.
Stvaranje nove politike zemljišta je veliki zadatak koji može da ostvari samo prava evropeizovana politička elita, a ne vršioci dužnosti te elite.
Vredno je danas razmišljati o pokušaju izgradnje politike zemljišta koja bi omogućila takav razvoj gradova i naselja, putnih koridora i drugih teritorija koji bi odgovarao evropskim modelima koje je Srbija prihvatila još 30-tih godina 19. veka. Taj napor bi bio pokušaj da Srbija izađe iz procesa orijentalizacije koji je zahvatio njenu teritoriju i sve intenzivnije traje u proteklih skoro 50 godina.
Izgradnja ovakvog koncepta politike zemljišta podrazumeva ozbiljne promene u političko-pravnom sistemu Srbije, na koje političke elite u Srbiji, pa na žalost i mnogi stručnjaci, još uvek nisu spremni.
Očigledno je danas, da se kroz nekontrolisan promet i izgradnju na atraktivnim zemljištima gradskih periferija i drugim vrednim zemljištima ogromni rentni diferencijali odlivaju u korist vlasnika zemljišta i graditelja.  Deo tih prihoda, mnogo veći od onih koji se danas zahvataju, mogli bi da budu usmeravani u izgradnju i unapređenje naselja i prostora uopšte.
U vezi sa ekonomskim značajem politike zemljišta, postavlja se još jedno, krupno pitanje, na koje još uvek nemamo odgovor. Pitanje je da li danas, kada se ponovo uvodi kapitalizam, i naši gradovi i opštine treba da budu „kapitalisti", i ako treba, kako da to ostvare.
Gradsko građevinsko zemljište po definiciji permanentno odbacuje zemljišnu rentu, koja će, po pravilu, uvek rasti. Sa te tačke gledišta mehanizmi koji se danas upotrebljavaju u gazdovanju zemljištem samo su bleda senka onoga što bi se realno moglo ostvariti. Današnji sistem naplate raznih više taksi nego rente mogli bi da obavljaju i poreske službe u gradovima i lokalnoj samoupravi uz asistenciju postojećih komunalnih službi.
Očito, treba izgraditi mehanizme upravljanja, gazdovanja i kapitalizacije zemljišta. A da bi se to postiglo potrebno je izaći iz faze najprimitivnijih oblika urbane organizacije prostora - ruralne organizacije urbanog prostora, jer je taj oblik urbanizacije u suštini, urbanizacija komunalne bede i siromaštva.

 

Rimski naselja i turska utvrđenja

Rimska imperija je na teritoriji Srbije ostavili planski građene kastrume, a na teritoriji Balkana i planski zasnovane delova naselja. Na određen način to je nastavak Hipodamovog urbanizma kao dela graditeljske tradicije starih Grka.
Posle propasti Rimske imperije u velikim etničkim i drugim previranjima ceo prostor Balkana zahvaćen je spontanim oblicima naseljavanja i urbanizacije. Jedini izuzetak su delovi Dubrovačkog primorja - Dubrovnik, Ston i neka druga naselja, koja se planski grade,Vojvodina, posle I i II seobe Srba iz južnih delova današnje Srbije, poglavito sa Kosova, područje je jedinstvenog rurističkog poduhvata u Evropi toga vremena.
U želji da se Vojvodina  kao deo Vojne granice osposobi za samostalan ekonomski život i bude glavni oslonac u borbi protiv Turske, u vremenu od oko 1750. do  oko 1780. godine planski su uređeni atari sela sa atarskim putevima, porušena su razbijena naselja novodošavšeg stanovništva i izgrađena planski zasnovana i ušorena sela, a postojeći gradovi su regulisani na način inženjerskog urbanizma toga vremena. To je prvo organizovanje i uređivanje naselja posle propasti Rimske imperije!
U vreme ustanaka, sistem naselja u Centralnoj Srbiji  čini nekoliko utvrđenih gradova, palanke kao utvrđeni centri turskih feudalaca i razbijena i zbijena sela po celoj tadašnjoj Srbiji, odnosno u Beogradskom pašaluku.
Sva ta naselja funkcionišu skoro bez ikakve infrastrukture. Tako je, recimo, u Beogradu, u funkciji rimski vodovod izgrađen još  u I veku n.e., a Turci u XVII veku grade drugi, mnogo manji vodovodni sistem kaptažom na izvoru tzv. Bulbuderskog potoka (koji je išao trasama današnjih ulica Dimitrija Tucovića i Jovana Cvijića).

 

Od Miloša pa do Tita

Za vladavine kneza Miloša, uglavnom posle Hatišerifa 1830. godine, započinje urbana revolucija u Srbiji.
Osnivaju se nova gradska naselja u Srbiji, kao što su Loznica, Karanovac (Kraljevo)...
Planski se ušoravaju neka sela u Mačvi po vojvođanskom uzoru, planski se uređuje tzv. Abadžijska čaršija u Beogradu (donedavno ulica Narodnog fronta, sada ulica Kraljice Natalije), 1842. godine radi se regulacija tzv.
Zapadnog Vračara od današnjeg autoputa do Bulevara kralja Aleksandra i od Železničke stanice do Slavije, takođe u Beogradu, itd.
Po nalogu sa najvišeg mesta, tj. po nalogu Kneza Mihajla, Emilijan Josimović planira regulaciju Beograda u Šancu. Odmah po sticanju nezavisnosti objavljuje se knjiga Emilijana Josimovića "Objašnjenje predloga za regulisanja onog dela varoši Beograda što leži u Šancu".
Po ovom predlogu vrši se potpuna rekonstrukcija Beograda u Šancu i sprovodi inženjerska regulacija prostora zahvaćenog planom po uzoru koji je postavio Pjer Mari Lanfan  (Vašington) i koji postaje uobičajna praksa u urbanizmu Evrope, naročito posle 1848. godine (Pariz, Beč, Barselona i dr.).
Ovaj urbanizam je daleki odjek renesansnih ideja o idealnim gradovima. Ovim planom Emilijan Josimović, uspostavlja novi, u svemu evropski urbani standard a rad na urbanizmu čiji je osnovni koncept on uspostavljao obuhvata sve gradove, varoši, varošice i sela širom Srbije toga vremena.
Regulacioni urbanizam Josimovićeva škole podrazumeva potpunu ili delimičnu rekonstrukciju naselja o kojima je reč.
Praksa čiji je rodonačelnik Emilijan Josimović, nastavlja se sve do 1912. odnosno 1918. godine,  s tim što  intenzitet potpune rekonstrukcije naselja i gradova opada kako se Srbija širi ka jugu. Dokaz za to je Urbanistički plan Prizrena, arhitekte Momira Korunovića, rađen oko 1920. godine sa idejom da postane ponovo prestonica Srbije.
Plan Prizrena podrazumeva regulaciju postojeće ulične mreže, ali zadržavanje postojeće nepravilne matrice ulica. Tako Srbija na kraju I svetskog rata ima četiri teritorije sa četiri tipa organizacije, odnosno urbanizacije naselja:
- Vojvodinu sa regulisanim gradovima nepravilne ulične strukture i planski zasnovanim selima
- Centralnu Srbiju sa potpuno ili delimično rekonstruisanim gradovima i regulisanim ulicama, sa planski osnovanim novim gradovima i varošicama, sa razbijenim, poluzbijenim, zbijenim i nešto malo ušorenih sela
- Teritorije oslođene 1878. godine juga Srbije, sa gradovima spontano nastalim i naknadno regulisanim i
- Teritorijama oslobođenim 1912. godine (Kosovo i Metohija i Makedonija), sa spontano nastalim gradovima balkanske urbane tradicije koji su samo regulisani.
Godine 1918. nastaje prva  Jugoslavije od delova političkih teritorija  drugih državnih sistema.  Na teritorijama Slovenije, većeg dela Hrvatske, Vojvodine i Centralne Srbije ukorenjen je urbanizam tada savremene evropske urbane kulture.
Na teritorijama Makedonije i Kosova i Metohije ostala je tradicionalna balkanska odnosno osmanska urbana kultura, Primorje od Istre do Albanije pripada urbanoj kulturi Italije. Na svim tim teritorijama delovali su različiti zakoni različitih država, razume se, sa varijatetima i prožimanjima.
Proces urbanizacije posle 1918. godine je spor i funkcionalan, gradovi rastu u meri svojih potreba, proces izgradnje naselja i teritorija je srazmerno lako kontrolisati i nasleđeno zakonodavstvo na svakoj od navedenih teritorija traje do daljeg.
Na teritoriji prve Jugoslavije potrebno je sve homogenizovati pa i praksu izgradnje naselja i teritorija.
Građevinski inženjer Jovan-Joca Obradović i grupa eksperata iz svih delova prve Jugoslavije posle 13 godina rada završavaju Građevinski zakon koji je po svom karakteru kodeks jer je objedinio praktično sve elemente građevinske prakse toga vremena, a osim toga je i urbanistički zakon po svojim najvažnijim odredbama.
Na celoj teritoriji prve Jugoslavije unifikovana je praksa planiranja i izgradnje, terminologija i dr. Po svojoj suštini ovim Zakonom nastavlja se praksa koju je u Srbiju uveo Emilijan Josimović.
Građevinski zakon iz 1931. godine važio je sve do 1948. godine kada je materija koju tretira ovaj Zakon razbijena donošenjem Osnovne uredbe o Generalnom urbanističkom planu, Osnovne uredbe o projektovanju i drugih dokumenta, kojim se materija planiranja i građenja razbija, pa tako urbanizam gubi pravo na upravljanje zemljištem, što se rešava drugim zakonima. Građevinski zakon je imao veoma efikasne mehanizme upravljanje zemljištem na pravcima ekspanzije gradova.

 

Novo doba nova pravila

Period od 1945-1960. godine, karakteriše brza, skoro nasilna urbanizacija proterivanjem seljaka sa sela. U vremenu od 1948-1981. godine, na teritoriji Srbije izvršen je transfer više od 3 miliona stanovnika iz sela u gradove. Sa ekonomskog, sociološkog i nekih drugih aspekata to jeste proces urbanizacije.
Sa stanovišta razvoja fizičkog prostora gradovi Srbije su ekonomski nerazvijeni, sa slabim i nedovoljnim stambenim i komunalnim fondovima i dr. Neekonomske su cene stanovanja još od vremena Nedićeve vlade, isto tako i komunalnih usluga.
Problemi novodošavših stanovnika rešavaju se preraspodelom postojećeg stambenog i drugih fondova itd.
Oko 1960. godine donosi se Zakon o nacionalizaciji najamnih zgrada i gradskog građevinskog zemljišta, Rezolucija o daljem razvoju stambene privrede koja je osnova za formiranje fondova za stambenu izgradnju, donosi se prva generacija republičkih urbanističkih zakona, donose se prvi zakoni o gazdovanju gradskim građevinskim zemljištem, formiraju se urbanističke institucije.
Time je stvorena osnova za brz i planomerni razvoj gradova na savremenim urbanističkim koncepcijama - to je urbanizam Atinske povelje, odnosno urbanizam evropske moderne.
U narednih 30 godina gradovi Srbije menjaju formu i strukturu, gradi se veoma veliki broj novih savremenih stanova, čime se znatno popravlja struktura stambenog fonda i uslovi stanovanja u gradovima, gradovi se razvijaju uglavnom planomerno, iako u celom vremenu posle Drugog svetskog rata postoji nekontrolisana ili nedovoljno kontrolisana urbanizacija koja obuhvata izgradnju duž putnih koridora, u seoskim naseljima, vikend-naseljima...

 

„Iskustvo nam je palanačko"
Radomir Konstantinović,  književinik

„Iskustvo nam je seljačko"
Branko Bojović, arhitekta

 

 

 

 

Natrag