Podsećanja

Uspon i pad Četvrtog rajha (2)

Ispunjeni su mnogi Hitlerovi ciljevi

Ujedinjenjem nemačkog naroda u jedinstvenu državu, početkom devedesetih prošlog veka, stvoren je Četvrti rajh. Iako je nastao na ideološkim temeljima koji su u potpunosti negirali nacističku prirodu Trećeg rajha, novo nezvanično nemačko carstvo tri decenije je dominiralo Evropom. Pod njegovim uticajem oblikovana je Evropska unija, sa svim njenim prednostima i nedostacima. Nemački uspon je trajao dok su se kreatori političke i ekonomske strategije držali Adenauerove devize „bez eksperimenata". O nastanku, usponu i ''zastoju'' Četvrtog rajha piše istraživač Goran Petrović

Priredio: Goran Petrović

Ujedinjenje Zapadne i Istočne Nemačke izazvalo je geostrateške promene u celom svetu. Zapadne sile su politički i finansijski podržale jedinstvo nemačkog naroda, jer je tog dana, 3. oktobra 1990, ozvaničena propast Varšavskog pakta. Međutim, zadovoljstvo zbog uspešno obavljenog posla vrlo brzo je splasnulo usled straha od Četvrtog rajha. Sve članice NATO-a, uključujući i Sjedinjene Američke Države, zabrinule su se zbog novog rasporeda snaga u okviru saveza. Ujedinjena Nemačka je opravdano ulivala strah. Sa svojih 78 miliona stanovnika postala je najmoćnija evropska država, ispred Francuske, Velike Britanije i Italije.

Pored jake privrede, imala je i moćnu vojnu silu: 667.000 vojnika, 840 borbenih aviona, 8.100 tenkova, 33 ratna broda i 24 podmornice. Na zapadu Evrope niko nije mogao da se meri s njom. Na istoku, Poljska je bila zabrinuta zbog najave korekcije granice s Nemačkom na Odri i Nisi, pa je zahtevala podršku Zapada u odbrani od Četvrtog rajha.

Za svaki narod vežu se određeni stereotipi. Kad se pomenu Škoti, prve asocijacije su škrtost i hrabrost; na Italijane kapućino i prizivanje mame; Francuzi su poznati po modi i kuhinji... Za Nemce važi da su agresivni i nemilosrdni ratnici. Ne čudi takav stereotip, u koji veruju svi narodi sveta. Razlozi su poznati.

U poslednjih 140 godina, Nemci su tri puta vršili invazije na susedne zemlje, a oba svetska rata pokretali su sa istom namerom da pokore i okupiraju celu Evropu. Iako je uvek bilo unapred jasno da se bore za pogrešne ideje, osuđene na propast, ratovali su uporno i odlučno. Posle poraza, dokazali su da, zahvaljujući disciplini, radnoj i vojničkoj, vrlo brzo mogu da obnove zemlju, privredu i vojsku.

U vreme ujedinjenja nemačkog naroda, 45 godina po završetku Drugog svetskog rata, svet je još bio usklađen s njegovim rezultatima. Bez obzira na to što su zapadni političari i intelektualci naglašavali razliku između nacista i Nemaca, ostale su optužbe za "istorijsku krivicu".

U svesti Evropljana, pa i pripadnika ostalih naroda, nisu se promenile procene i uverenja o nemačkim zločinima u Drugom svetskom ratu. Stravična razaranja i brojne žrtve stavljane su na teret nacističkim vođama, ali i nemačkim vojnicima, koji su disciplinovano i bespogovorno izvršavali naređenja da vrše zločine.

Obnova velike nemačke države probudila je strah od nemačkog militarizma. Na tu opasnost ukazali su narodi i države koje su najviše stradale u Drugom svetskom ratu, pre svih Sovjetski Savez, koji je pretrpeo gubitak 26 miliona ljudi, zatim Poljska, na čijoj teritoriji su bili monstruozni nemački logori smrti, kao i Izrael, koji je ukazivao na mogućnost oživljavanja nacizma i novog holokausta.

Kao opravdanje za početak Drugog svetskog rata, nacističke vođe navodile su ponižavajuće posledice poraza u Prvom svetskom ratu. Sa revanšističkim ambicijama izazvali su još teže stradanje. Posle novog poraza, opet su kažnjeni na najteži način - podelom na dve države, s različitim političkim i ekonomskim sistemima. Podela Nemaca shvaćena je kao garancija da Nemačka više nikada neće biti pretnja za mir u Evropi, jer neće postojati temelj za novi nacionalizam i ekspanioznizam.

Ujedinjenjem Nemačke, srušena je ta politička brana i Evropa se našla u strahu od novog revanšizma.

Nova Nemačka nije imala konkurenta u Evropi. Iako ima veću površinu, Francuska nije mogla da se meri ni u broju stanovnika, ni po ekonomskoj moći. Uostalom, i pre ujedinjenja Zapadna Nemačka je imala dominantnu ulogu u evropskom privrednom sistemu, s privrednim i ljudskim resursima iz Istočne Nemačke s pravom je pretila da se nametne kao jedna od vodećih svetskih sila. Politički i ekonomski uticaj Nemačke izazvao je strah od ponavljanja istorije i marša nemačkih vojnika na Evropu u nekom novom osvajačkom ratu.

Političari i vojni stučnjaci širom sveta pokušavali su da odgovore na osnovno pitanje - da li ujedinjena Nemačka predstavlja opasnost po bezbednost ostalih evropskih država. Velika privredna sila dobila je i veliku i moćnu armiju, ispunila je osnovni nacionalni interes i promenila prioritete u odnosu na okruženje, kako na zapadne saveznike, tako i na ostatke komunističkih protivnika iz vremena hladnog rata.

Izlazak Istočne Nemačke iz Varšavskog pakta ubrzao je promene u tom bloku. Sovjetske trupe povukle su se iz istočnoevropskih država, koje su i same zauzele nova mesta na svetskoj sceni. Varšavski ugovor, koji je nastao kao prepreka zapadnoj vojnoj i političkoj ekspanziji, kako se tada objašnjavalo u komunističkim režimima, izgubio je smisao. Po domino-efektu, komunisti su pali s vlasti u Poljskoj, Mađarskoj i Čehoslovačkoj. Promene na istoku morale su da izazovu i redefiniciju uloge NATO, uključujući i mesto koje će zauzeti jedinstvena i moćna Nemačka. Brigu o tome preuzele su Sjedinjene Američke Države.

Neposredno pred ujedinjenje, u Vašingtonu je održan sastanak američkog predsednika Džordža Buša i nemačkog kancelara Helmuta Kola. Dogovoren je način na koji će se odvijati proces spajanja Zapadne i Istočne Nemačke, kao i uloga kontrolnog mehanizma u kome će se nalaziti predstavnici četiri savezničke zemlje pobednice u Drugom svetskom ratu, kao i buduće strateško opredeljenje jedinstvene Nemačke.

Američki predsednik i nemački kancelar na zajedničkoj konferenciji za medije istakli su čvrsto opredeljenje da nova Nemačka bude članica NATO-a. Amerika je insistirala na takvoj strategiji kako bi zadržala trupe u Evropi, pa i u Nemačkoj, pošto je procenjeno da Istočna Evropa ulazi u period haosa, koji bi mogao da postane ozbiljna pretnja zapadnoj, pa i američkoj bezbednosti.

U to vreme bilo je mnogo signala koji su upozoravali na mogući haos. Sovjetski predsednik Mihail Gorbačov povlačio je vojne jedinice iz zemalja istočnog bloka, ali situacija nije postajala stabilnija i sigurnija. Iako se otvorio proces demokratizacije istočnog dela Evrope, Amerika je procenila da postoji opasnost da se reforme zaustave.

U nepovoljnom scenariju, postojao je strah da bi Gorbačov mogao da bude oboren s vlasti, pa da na njegovo mesto dođe neko od tvrdih komunističkih "jastrebova", koji bi obnovio hladni rat i pretnje Zapadu. Još veću opasnost izazvao bi nekontrolisan raspad SSSR-a, usled koga bi do atomskog oružja mogla doći neka boljševička ili nacionalistička frakcija u nekoj od otcepljenih sovjetskih republika. Takođe, političari i analitičari su upozoravali na mogućnost izbijanja rata između Mađarske i Rumunije, kao i na građanski rat u Jugoslaviji.

Svaki od tih scenarija Amerika je koristila kao dokaz potrebe da ujedinjena Nemačka ostane u NATO, na prvoj liniji odbrane Zapada od pretnji iz postkomunističkih zemalja. Bušovo insistiranje na savezništvu s Nemačkom izazvalo je spekulacije o tome šta je pravi razlog za takvu američku politiku.

Jedna od istaknutijih teza ukazivala je na to da NATO više ne postoji zbog Varšavskog bloka, već da mu je glavni motiv za postojanje upravo strah od ujedinjene Nemačke.

Iako nijedan zvaničnik nije hteo da javno potvrdi takav stav, svima je bilo jasno da je ujedinjena Nemačka postala pretnja Zapadu. Naravno, nije to bila ista vrsta pretnje kao u nacističko doba, pre izbijanja Drugog svetskog rata, pa ni kao što je posle njega bio SSSR. Malo ko je verovao da bi Nemačka mogla da izgradi vojnu mašineriju koja bi, pod kontrolom nacionalističkih vođa, krenula u osvajački pohod na komšijske države blickrigom, kao što je radila krajem tridesetih godina. Ipak, zapadne zemlje su preduzimale sve političke mere kojima bi sprečile takvu mogućnost, za svaki slučaj.

Politički pritisci SAD-a i ostalih savezničkih država nedvosmisleno su pokazivali da NATO ne insistira na članstvu Nemačke da bi ona bila odbrambeni štit od invazije sa istoka, nego da bi Zapad preko NATO-a, ali i drugih integracionih institucija, kao što je Evropska zajednica, mogao da kontroliše ujedinjenu Nemačku.

U reformisanoj Evropi multilateralizam je prestao da bude puko sredstvo međusobne političke podrške i zajedničkog ekonomskog razvoja, već je postao mehanizam za uzajamnu kontrolu. Na to je ukazivala i britanska premijerka Margaret Tačer, koja je, često i vrlo grubim rečnikom, zahtevala da ujedinjena Nemačka mora da bude disciplinovana i lojalna članica Evropske zajednice i NATO, jer je njena vojska integrisana u zapadnoevropski vojni mehanizam.

Taj odbrambeni mehanizam upotrebljavan je i kao mehanizam kontrole vojne sile svake članice. Što je mehanizam kontrole jači, to su manje šanse da Nemačka ikad više stvori samostalnu vojnu silu, sposobnu za osvajanja kakva su viđena u prvoj polovini dvadesetog veka.

Kad bi Nemačka napustila NATO, upozoravali su zapadni državnici, bilo bi očekivano i da napusti mehanizme evropskih integracija, pa i Evropsku zajednicu, koja tako velikoj i moćnoj državi, kakva je postala Nemačka, uopšte nije potrebna. Ujedinjena Nemačka postala je samostalna sila s ogromnim uticajem na ceo svet, pa i na saveznike iz NATO, koji su strahovali od mogućnosti da joj postanu suparnici.

Populistički zapadni političari ukazivali su na zastrašujuću sliku nemačkog vojnika koji ponovo nadire preko evropskih granica, a vlasnici krupnog kapitala osećali su zebnju pred slikom nemačkog trgovca, koji, shvatajući Nemačku kao privrednu, a ne vojnu silu, osvaja Evropu i ceo zapadni svet ekonomskom moći. Američke, britanske, francuske i druge kompanije već su gubile privredni rat s Japanom, pa su pojavu jedinstvene Nemačke dočekali s panikom.

Da bi opisali opasnost koja dolazi, američki ekonomski stručnjaci upoređivali su Nemačku s Japanom. Iako ima militarističku prošlost, Japan je svoju armiju sveo na minimum. U posleratnom periodu nije mu bila potrebna vojska da postane osvajačka sila Dalekog istoka. To je postao ljudskim potencijalima i privrednom snagom.

Japanska ekonomska invazija ostvarena je u okviru najsvetlijih vrednosti modernog kapitalističkog sveta, koji je zakone prilagodio konačnom cilju - stvaranju profita. Kao i Nemačka, Japan je iz Drugog svetskog rata izašao kao poražena sila. Poraz i kaznu pratile su stalne pretnje mogućim sankcijama, kojima je planirano da se onemogući uzdizanje japanskih osvajačkih ambicija.

Pobednički bes prema Japanu i Nemačkoj splasnuo je u atmosferi hladnog rata. Podržane od strane zapadnih sila, oba ratna gubitnika dobila su priliku da se obnavljaju i razvijaju. "Zemlja izlazećeg jena" prvo se proširila u Aziji, a zatim u Americi i Evropi, gde je osvojila tržište moderne tehnologije i automobilske industrije.

Ekspanzija japanske privredne moći u svim razvijenim zemljama shvaćena je kao najopasnija pretnja njihovom ekonomskom rastu. Dodatni problem nastao je ujedinjenjem Nemačke.

Već u trenutku nastajanja, Četvrti rajh se mnogim parametrima svrstao u red vodećih svetskih sila. Ujedinjena Nemačka imala je 78 miliona stanovnika, dok je Velika Britanija imala 57, Francuska 56, a Poljska 38 miliona.

Od Nemačke, više je imao samo Sovjetski Savez. Sa 1.055 milijardi dolara nacionalnog proizvoda, Nemačka se učvrstila na četvrtom mestu na listi ekonomski najmoćnijih država. Ispred nje bili su samo SAD (4.864 milijardi dolara), SSSR (2.535). i Japan (1.758), a pretekla je Francusku, Veliku Britaniju i Italiju, od kojih je svaka imala po oko 750 milijardi dolara.

U prvoj godini posle ujedinjenja, Nemačka je ostvarila izvoz od 354 milijardi dolara robe, dvostruko više od Francuske, najbližeg evropskog konkurenta. Nemačka je proizvodila 29 odsto električne energije Evropske zajednice, 35 odsto automobila, 26 odsto čelika... Novom snagom i novim položajem na političkoj mapi Evrope, povećao se i uticaj nemačke marke, koja je postala valuta prema kojoj su se u mnogim državama usklađivale cene roba i usluga. Iako je zapadnonemačka privreda preuzela teret obnove bankrotirane istočnoevropske ekonomije, na zapadnim berzama porasla je vrednost nemačkih kompanija.

Pored ekonomskih i vojnih potencijala, Nemačka je preuzela primat i u kulturi i sportu. Na Olimpijskim igrama u Seulu 1988. godine, takmičari iz Zapadne i Istočne Nemačke osvojili su više medalja nego sportisti iz SAD i SSSR. Zbog svega toga, ujedinjena Nemačka postala je sila prema kojoj gravitira cela Evropa.

Jačanje Nemačke poremetilo je odnose u Evropi i iniciralo atmosferu straha. Nova Nemačka ne vodi politiku Adolfa Hitlera, ali određeni evropski politički i ekonomski faktori direktno su upozoravali na pojavu nemačkog militarističkog revanšizma, koji je podstican zahtevom da se reformisanoj matici priključe Nemci koji su, posle Drugog svetskog rata, ostali da žive u regionima koji su pripali drugim državama. Uporedo s tim, bujao je strah od toga da nemačko ujedinjenje ne izazove raspad zapadnog saveza.

I na evropskom istoku pojavili su se različiti stavovi o ujedinjenju Nemaca. Najviše razloga za strah imali su Poljaci, koji nisu zaboravili na Hitlerov upad 1939, rušenje Varšave, stradanje u varšavskom getu, Aušvicu...

Dramatična istorija, puna ratova i prekrajanja granica, nikad nije trajno rešila nacionalno i državno pitanje Poljske. Posle svih trgovina teritorijama, gubljenja i osvajanja, početkom devedesetih, kad se opet uzdigao nemački gigant, oživeli su problemi koji su bili povod za Drugi svetski rat.

Otvoreno je pitanje pribaltičkog pojasa u kome su Nemci bili većinsko stanovništvo, a koji je posle rata pripao Poljskoj. Godinu dana pre ujedinjenja, kancelar Zapadne Nemačke Helmut Kol posetio je Slask u Gornjoj Šleziji, gde je dočekan s parolom "Kol je i naš kancelar".

Poljska je odmah podnela zahtev nemačkim institucijama da se definitivno odrede prema spornim delovima granice uz obale reka Odre i Nise. Poljski predlog o međudržavnom ugovoru, kojim bi Nemačka priznala granice kao konačne i nepromenjive, nije odbačen, ali nije ni prihvaćen. Helmut Kol je odložio odgovor na poljski zahtev, pravdajući to nekim proceduralnim razlozima i problemima na nemačkoj političkoj sceni.

Dvosmislenim izjavama o stavu koji će ujedinjena Nemačka zauzeti prema Nemcima koji žive izvan novih granica, Kol je nameravao da osvoji podršku desničarskih partija i pokreta. Poljska mu nije poverovala, već je odbijanje da ugovorom potvrdi granice shvatila kao želju da izbegne obaveze i da ostavi prostor za neke buduće nesporazume koji mogu da dovedu do sukoba.

Poljski predsednik Vojček Jaruzelski i premijer Tadeuš Mazovjecki pokrenuli su ozbiljnu diplomatsku inicijativu, kojom su alarmirali svetske političke krugove. Posetili su Pariz, London i Vašington, gde su tražili podršku za očuvanje teritorijalnog integriteta Poljske. Jaruzelski i Mazovjecki su tvrdili da Kol odbijanjem da potvrdi postojeće granice zapravo priznaje teritorijalne aspiracije, a to bi moglo da dovede do otvaranja pitanja i drugih granica u Evropi, u državama u kojima žive grupe folksdojčera.

Poljski državnici su upozoravali na činjenicu da je na istim pitanjima Hitler započeo ekspanziju, pod parolom "Svi Nemci u zajedničkom Rajhu". Ta teza je brzo prerasla u strategiju koja se zasnivala na neophodnosti osvajanja "životnog prostora".

Evropski političari tada, sredinom tridesetih godina, nisu dobro procenili opasnost koja dolazi, pa nisu na vreme obuzdali nemačke ambicije. Da se istorija ponavlja, poljski državni vrh je shvatio kad je dobio mlaku i nedovoljnu podršku zapadnih sila. Iako su imali razumevanja za strah od Četvrtog rajha, američki političari i njihovi evropski saveznici nisu reagovali, važnije im je bilo da se Istočna Nemačka pripoji Zapadnoj i da se tako definitivno obori Varšavski pakt.

U panici, poljska vlada se za pomoć obratila tradicionalnom neprijatelju - Sovjetskom Savezu. Poljska je od Drugog svetskog rata pokušavala da se izvuče ispod sovjetske gvozdene čizme, da bi, kad je to uspela, zvanično zatražila od Moskve da ne povlači vojne trupe s poljske teritorije sve dok se ne reši pitanje spornih granica.

Iako je bila suočena sa sličnom vrstom problema, vlast u Čehoslovačkoj zauzela je sasvim drugačiji stav od poljskog. Predsednik Vaclav Havel nije video Nemačku kao pretnju, nego kao veliku šansu. Kad je izabran za predsednika, Havel je za prvu posetu inostranstvu izabrao Berlin i Minhen, gde je kompletnu svetsku javnost iznenadio govorom o nepravednom odnosu prema sudetskim Nemcima posle rata.

Tada je nemačkog predsednika Riharda fon Vajcekera pozvao da poseti Čehoslovačku upravo na 51. godišnjicu nemačke okupacije, kad je i Hitler došao u Prag. Na taj način Havel je želeo da pokaže da je nova Nemačka nešto sasvim drugo od onoga što je bila u prošlosti. Poznata je Havelova izjava da je "osuđivanje Nemaca samo zašto što su Nemci i strah od njih samo zato što su Nemci, jednako neprirodno stanje kao i antisemitizam".

Havel je predvodio grupu evropskih državnika koji Nemačku nisu videli kao pretnju, nego kao jednog od najvažnijih faktora evropskog demokratskog i ekonomskog razvoja. Čehoslovački predsednik je te stavove dokazivao tvrdnjom da ujedinjena Nemačka nema nikakve sličnosti s Hitlerovim Trećim rajhom, da su nemački ultradesničarski pokreti izuzetno slabi i da se neonacizam nije razvio u političku snagu koja bi imala bilo kakav značaj, slabiji je od fašističkih stranaka u Italiji i Francuskoj.

I drugi zapadni političari isticali su da ne može doći do razvoja nekog novog totalitarizma u Nemačkoj, jer nema ni socijalno-ekonomske baze, niti političke organizacije koja bi podržala takav režim. Nemačko društvo je, tvrdili su određeni državnici, prihvatilo demokratsko uređenje, razvija parlamentarizam i u istočnom delu zemlje, pa nema osnova za strah od obnove nacizma ili nekog sličnog totalitarnog i agresivnog sistema.

Pojedini krugovi u vodećim zapadnoevropskim državama delimično su prihvatili te teze, ali ostalo je uverenje da nova Nemačka predstavlja prvenstveno ekonomsku, pa onda i političku ekspanzionističku pretnju.

Većina uticajnih državnika smatrala je da ujedinjenu Nemačku treba držati pod nekom vrstom kontrole, najbolje kroz njeno članstvo u NATO, koji je jedini imao snage da Četvrti rajh zadrži u obliku disciplinovanog dela evropskih integracija.

Sovjetski Savez, tada već načet nezaustavljivim destruktivnim procesima, oštro se protivio nameri da ujedinjena Nemačka ostane u NATO. Iz Bona i Brisela upućivane su garancije da NATO neće svoje trupe stacionirati u istočnom delu Nemačke, pa su čak pristali i na to da na teritoriji bivšeg DDR-a privremeno ostanu sovjetske vojne jedinice. Ipak, Moskva je insistirala da Nemačka napusti NATO i proglasi vojnu neutralnost. Zapadu to nije odgovaralo. Neutralna ujedinjena Nemačka usporila bi proces demokratizacije istočnog dela Evrope, s perspektivom da jednog dana i sama postane pretnja miru.

Tridesetak godina kasnije, još su otvorena brojna pitanja o Četvrtom rajhu. Kao što se, sa zebnjom, očekivalo, ujedinjena Nemačka je brzo, bez otpora, preuzela dominantnu ulogu u Evropi. Prema njenim procenama, odlukama i interesima formirana je Evropska unija. Pod nemačkim političkim, ekonomskim i vojnim pritiscima menjane su granice, postavljani i smenjivani režimi u slabijim državama, pogotovo na Balkanu.

Bez većih vojnih operacija, Četvrti rajh je ispunio mnoge od ciljeva Hitlerovog Trećeg rajha.

(Nastaviće se...)