Razaranja

Kako se u svetu obnavljaju spomenici pod zaštitom UNESCA a na šta to liči kod nas

STUDENIČKI KLOZET POD ZAŠTITOM UNESCA

Šta je sve od 1975. godine urađeno na obnovi spomenika Akropolja u Atini? Kakva je organizacija radova i kakve se sve savremene metode koriste? Kakva je organizacija kompletne službe zaštite spomenika kulture u Grčkoj i u čemu je razlika u odnosu na Srbiju? Na šta liči tzv zaštita spomenika pod zaštitom UNESCA u Srbiji? Zbog čega je obnova kompleksa manastira Studenica najidealniji primer kako ne treba raditi?

Stanislav Živkov

Na poziv Komiteta za restauraciju spomenika Akropolja u Atini, potpisani je sa referatom učestvovao na 7. Kongresu posvećenom obnovi ovih spomenika koja traje od 1975. godine i izvodi se uz konsultaciju naeminentnijih stručnjaka iz Grčke i drugih zemalja.

Do sada su u potpunosti obnovljeni čuveni hram Erehtejon, hram Atene Nike, veći deo Propileja i Partenona a radovi i dalje traju te se obnavljaju bedemi Akropolja, ostaci drugih srušenih zdanja priprema se uređenje čitavog platoa.

Kroz decenije je izvršeno fotografsko i tehničko snimanje hiljada rasutih blokova kamena, ustanovljeno je kojim su zgradama pripadali što je pružilo mogućnost da se na osnovu daleko većeg stepena sačuvanosti obnove spomenici pri čemu su originalni blokovi, po potrebi najpre dopunjeni novim mermerom koji se vadi iz antičkih kamenoloma na planini Pentelikom i potom vraćani na svoja prvobitna mesta.

Do sada je demontirano, dopunjeno i vraćeno na prvobitna mesta ukupno oko 800 tona mermernih blokova. Takođe su otklanjane štetne posledice ranijih radova kada su originalni blokovi sečeni i povezivani gvožđem koje je zarđalo i izazivalo pucanje materijala. Iako je zagađenje u Atini razvojem grada postajalo sve veće preduzete su i mere za njegovim smanjenjem ali su zato laboratorijskim ispitivanjima pronađeni metodi da se štetne posledice zagađenja, odnosno slojevi kamena koji su se postupno pretvorili u gips hemijksim tretmanom i to veoma jednostavnim, vrate u prvobitnu hemijsku strukturu kamena. Istovremeno su pronađeni načini da se laserskim putem očisti sav kamen od naslaga nečistoće.

Inače spomenike Akropolja godišnje poseti preko milion ipo posetilaca čime se ostvaruje značajan prihod kojim se jednim delom finasnsiraju radovi koji se takođe redovno finansiraju i sredstvima Evropske unije prema petogodišjim planovima.

svim radovima se vodi detalja dokumentacija koja sačinjava bazu podataka sa gotovo 100.000 dokumenata koji se vremenom prikazuju javnosti. Redovno se izdaje časopis Novosti sa Akropolja, koji je kao i sve studije o obnovi spomenika javno dostupan na veb strani Službe za obnovu spomenika Akropolja. Organizuju se i izložbe koje putuju po svetu, kao i čitav niz aktivnosti za učenike škola. Sve ovo je moguće samo zahvaljujući činjenici da je kompletan rad Komiteta pod direktnom ingerencijom Ministarstva kulture Grčke koje je istovremeno i osnivač svih ustanova službe zaštite spomenika kulture u čitavoj Grčkoj, tako da sa službom zaštite lokalna samouprava nema ništa, čime su izbegnute sve moguće kadrovske kuhinje i ostali šlaperaj koji je prisutan kod nas.

A kada se uporede način rada i rezultati rada naše službe zaštite spomenika kulture čoveku naprosto padne mrak na oči. Podsećanja radi spomenici Akropolja se nalaze na listi svetske baštine UNESCA a na istoj toj listi nalazi se i kompleks manastira Studenica koji je upravo zahvaljujući haosu u službi zaštite manje više temeljno urnisan u poslednjih 30 godina! Studenica je kao nepokretno kulturno dobro pod zaštitom države od 1947. godine, od izuzetnog značaja od 1979. godine, a na Listi svetske baštine nalazi se od 1986. godine.

Kako zbog svog značaja, tako i zbog ugroženosti, na kompleksu ovog manastira sa prekidima se radilo od 1948. godine. Najurgentniji radovi obavljeni su od 1950. do 1963. godine pod rukovodstvom profesora Slobodana Nenadovića, kada je svim objektima produžen vek: popravljene su crkve, konaci, delimično je rekonstruisana trpezarija, a ispred nje je rekonstruisan deo trema iz 18. veka. Uređena je i porta i uklonjene ekonomske zgrade iz nje.

Nažalost, u skladu sa nemačkom doktrinom prezentacije spomenika, namerno su, bez prethodno obavljenih ikakvih istraživanja, sa fasada Radosavljeve priprate obijene velike do tada sačuvane površine prvobitnog maltera sa floralnim ornamentima, a fasada je fugovana produžnim malterom i to toniranim u žuto kako bi se prikazala tehnika gradnje a fasada lepše izgledala.

Tokom drugog perioda pod rukovodstvom Marije Radan-Jovin pristupilo se daljim istraživanjima, obavljena su arheološka istraživanja na onim lokacijama na kojima su izvođeni konzervatorski radovi i sanirane su sve crkve i konaci, te su stvoreni komforni uslovi za život monaha. Vraćen je prvobitan izgled crkvama: nazidak sa kupole Bogorodičine crkve, nastao u 18. veku, srušen je i kupoli vraćen prvobitni izgled, rekonstruisana je i crkva svetog Nikole.

U samom manastiru je dosledno sprovođena prezentacija srednjovekovnog jezgra i izgleda objekata. Vraćen je prvobitan izgled trpezariji, a u njoj je obnovljen otkriveni mobilijar. Rekonstruisana je ulazna kula i prezentirani su nalazi zidina. Uređeni su porta i neposredna okolina, uz zasnivanje manastirske ekonomije na jednom mestu.

Veliku štetu kompleksu naneo je kopaonički zemljotres 1981. godine pa se kao urgentan posao nametnulo otklanjanje njegovih posledica. Uklonjen je veliki teret nasipa nad svodovima Radosavljeve priprate i otkriveni su podaci o njenom prvobitnom izgledu. Međutim, još sredinom osamdesetih godina pokazalo se da je u Republičkom zavodu uveliko bila prisutna danas zvanična politika zaustavljanja nepoželjnih radova. Iako su izrađeni i odobreni projekti za rekonstrukciju prvobitnog izgleda Radosavljeve priprate, navodno zbog predstojeće proslave 800 godina Studenice, Radosavljeva priprata je "privremeno" završena bez dekorativnih elemenata u gornjim zonama a fasade su i danas ogoljene i fugovane produžnim malterom,

Od 1989. godine, radovi na obnovi Studenice povereni su arhitekti Slobodanu Barišiću, koji je kao dvanaestorangirani od 25 kandidata, u Republički zavod očito došao pre svega kao sin profesora Filozofskog fakulteta Franje Barišića, a ne zbog svojih profesionalnih kvaliteta. Od tada pa do danas traje razdoblje stagnacije i propadanja spomenika u studeničkom kompleksu i uništavanje njegove okoline. Početkom devedesetih godina pojavila se ideja o gradnji novog konaka površine 3.000 kvadrata na neizgrađenoj severnoj strani manastirske porte, na mestu na kome se nekada nalazio raskošni konak sa mermernim kolonadama "Velike ćelije".

Pošto su po zakonu ipak bila obavezna prethodna arheološka istraživanja, taj posao poveren je arheologu dr Marku Popoviću, koji je iskopavanja izveo samo jednim delom, pri tome bacajući originalne mermerne fragmente u šut da bi iskopano područje ponovo bilo zatrpano pa ponovo prekopano i otkopano samo kako bi dr Popović reciklirao svoje potpuno pogrešne teorije i upustio se u teorijsku rekonstruciju srušenih zgrada iako o tome pojma nije imao.

Generalno rečeno, politika radova u manastiru postaje politika ispunjavanja zahteva crkve. Pošto do gradnje konaka u samom manastiru ipak nije došlo, sagrađen je nakazni konak ispred njega po projektu Miladina Lukića. Tadašnji iguman manastira Jovan Mladenović organizovao je izvođenje brojnih štetnih radova: i pored postojanja usvojenog detaljnog plana uređenja ekonomije izvršen je iskop za novu garažu, pri čemu su uništeni delovi keramičkog vodovoda iz turskog vremena. "Stručna" komisija u sastavu Vojislav Korać i prethumno Vojislav Đurić i Dragoslav Srejović odobrila je lokaciju na kojoj je Jovan Mladenović već otpočeo gradnju kotlarnice na potpuno pogrešnom mestu, uz same zidove manastira, a ključni argument kojim je komisija to odobrila bilo je to što se kotlarnica-krematorijum gradi van porte.

Nikome nije smetalo to što su prilikom nedozvoljenog iskopa na arheološki neispitanom terenu uništeni važni arheološki nalazi - metalurška peć iz vremena pre izgradnje Studenice, a presečen je i delom uništen prvobitan vodovod. Tek nakon završenih radova vršeni su pritisci na službu zaštite za "legalizaciju" iskopa i dobijanje dozvole za gradnju.

Ovako locirana kotlarnica izazvala je još veću štetu, jer su od dima i pepela dimnjaka iz kotlarnice-krematorijuma, koje nepovoljno strujanje vazduha usmerava ka porti, potamneli mermerni zidovi Bogorodičine crkve, a fasada Kraljeve crkve je pocrnela na mestima gde se spira i lepi rastvor pepela i gareži iz dimnjaka kotlarnice. Na ovaj način omogućeno je dalje nanošenje štete manastirskim objektima, jer će se ubrzo ukazati potreba sa sanacijom štete nastale dimom i gareži, a samim tim i potreba novih doživotnih radova saradnicima Republičkog zavoda.

Sedamnaestočlana stručna komisija Skupštine Srbije je 1991. godine, posle uvida u stanje, zabranila rad ne samo manastirske kotlarnice, već i one u hotelu, trista metara dalje. To je imalo za posledicu da je hotel po nalogu skupštinskog odbora demontirao svoje kotlove, a manastir ih je zatim otkupio da - proširi svoju kotlarnicu! Zavod na ovo nije reagovao. Devedesetih godina ukazala se potreba za uređenjem radnih prostorija Zavoda u samom manastirskom kompleksu.

Pošto Slobodan Barišić nije bio u stanju da sam kvalitetno projektuje uređenje ovog prostora, projekat je dovršio arh. Blagota Pešić. Javnost je svojedobno bila konsternirana činjenicom da je za uređenje radnih prostorija, bolje rečeno apartmana površine 50 kvadrata, tada potrošeno 37.000 DEM. Radi ambijentalne dekoracije čak je sagrađen i kamin, a rustični ambijent je kompletiran krznom od mečke, koje je otac Blagote Pešića svojevremeno doneo kao trofej iz Moskve, gde je prethodno bio ambasador. Inače, uštede radi, pod ovog apartmana popločan je polomljenim nadgrobnim pločama, a takođe uštede radi prozorske niše obložene su kamenim pločama poda iz crkve svetog Nikole, koji je počupan kako bi se ugradilo - podno grejanje. Samim uvođenjem podnog grejanja i postavljanjem novog poda u crkvi sv. Nikole nepotrebno je uništen autentičan ambijent skromne crkvice.

Naime, iako se u manastirskoj porti nalaze nisko sačuvani zidovi crkve sv. Jovana, koju je bilo moguće rekonstruisati i u nju uvesti centralno grejanje, Barišić je dozvolio radove u crkvi sv. Nikole kako bi izašao u susret željama monaha. U međuvremenu je monasima crkva sv. Nikole postala previše skromna i manastir je 2002. godine otpočeo radove na uvođenju centralnog grejanja u Bogorodičinu crkvu, te su bušeni mermerni zidovi i kačeni radijatori u naosu, ali retkom pravovremenom intervencijom ovo je sprečeno. Pošto su zbog delovanja gasova iz kotlarnice, tj. krematorijuma, plemenite mermerne fasade Bogorodičine crkve vrlo brzo potamnele od nanosa gareži, bilo je očigledno da će te nanose biti potrebno i ukloniti. Ali i to je po našem dobrom običaju učinjeno na najgori mogući način, tako da je fasadama naneta nenadoknadiva šteta, jer je metodologija radova koji se tamo već skoro dvadeset godina izvode u svetu odavno napuštena.

Dok se na najvažnijim spomenicima svetske baštine, poput atinskog Akropolja ili Dioklecijanove palate u Splitu, kamene površine uspešno čiste nedestruktivnim metodama, odnosno primenom odgovarajućih kombinacija više vrsta laserskih zraka, na Bogorodičinoj crkvi je ovaj posao rađen najobičnijim mehaničkim struganjem peskom, pri čemu se sa kamenih blokova fasade uklanjala, osim naslaga prljavšine, i sama originalna polirana površina koja štiti jezgro kamena u dubini.

Malo je poznato da su se na fasadama Bogorodičine crkve nalazili ugrebani crteži projektnih modela same crkve, veoma retko svedočanstvo o tehničkoj spremi naših srednjovekovnih graditelja. Takođe su se u nižim zonama nalazili i ugrebani crteži koje su gravirali monasi kao i potpisi brojnih istorijski značajnih ličnosti poput Gavrila Principa. Veliko je pitanje šta je danas od svega toga uopšte ostalo sačuvano nakon ručnog struganja fasada peskom.

Radovi na čišćenju studeničkih fasada zapravo su postali privatni poligon za preplaćene ekperimente sa krajnje nepredvidljivim posledicama izvesnog Ljubomira Dragičevića iz Instituta za ispitivanje materijala, koji se "proslavio" eksperimentima sa raznim polivinilskim vezivima, koja je ubacivao u betonske maltere na više objekata, tako da se danas spojnice između ostruganih blokova studeničkih fasada ispunjavaju specijalnim vrstama betona smešanim po njegovom receptu.

Prema Dragičevićevom projektu iz 1991. godine jasno je kako je ovim radovima uveliko kompromitovana autentičnost mermerne fasade Bogorodičine crkve, jer se nakon struganja originalnih blokova čitava fasada zapravo premazivala nekom vrstom betona koji ispunjava sve pore na kamenu i koji je, navodno, trebalo da bude kompatibilan sa mermerom i navodno se time vrši sanacija mermera, pri čemu niko živi ne zna kako će se ovaj specijalni beton kojim su "sanirani" mermerni blokovi ponašati za 100 ili više godina i kako bi se u slučaju potrebe taj beton izbacio iz strukture mermera.

Međutim, odavno je poznato da je kompletiranje mermera betonom u konzervaciji veoma štetno te se zbog toga već 33 godine sve betonske dopune uklanjaju sa atinskog Akropolja, jer je zbog dejstva kiše i mraza beton izazvao pucanje originalnih kamenih blokova. Ako se zna da je studenički kompleks izložen daleko jačem dejstvu kiše, snega i mraza zbog mnogo većih temperaturnih razlika pitanje je dana kada će ovaj beton "proraditi" i fasada se raspasti?

Takođe, nikada se nije postavilo pitanje kako će se nakon 100 godina ponašati druge hemijski nesrodne supstance koje su dodavane u beton: mleveni vulkanski tuf, polimerni aditivi polibet, policem i reobet aerant, te pigmenti kojima je beton toniran kako bi se uskladio sa bojom mermernih blokova: titan-dioksid i crna mineralna boja. Međutim, jedno je sasvim sigurno: ako se ikada bude ukazala potreba za novim blokovima originalnog studeničkog mermera, oni se neće moći nabaviti u kamenolomu koji je danas potpuno upropašćen divljom eksploatacijom mermera. O tome koliko je posao struganja i betoniranja mermernih fasada delikatan najbolje svedoči i Barišićeva potreba za izradom studije čišćenja i betoniranja zapadne fasade Bogorodičine crkve kako bi novac straćio na već uobičajena višegodišnja posmatranja i studiranja.

Doduše, ovde je stanje dodatno zakomplikovano nekontrolisanim paljenjem sveća u Radosavljevoj priprati, ali u svetu postoje proverene i vrlo efikasne metode za nedestruktivno čišćenje ovakvih začađavljenih mermernih zidova. Međutim, pošto naša služba zaštite po pravilu kasni nekoliko decenija za svetskim dostignućima, očigledno da je Barišić sa bulumentom planirao doživotno šmirglanje mermernih blokova, mada bi za svoja nepočinstva na nekom drugom mestu trebalo da tuca kamen.

Iako je prostor Studenice zaštićen i od Zavoda za zaštitu prirode, posečene su tri velike lipe u porti, čime je uništen odbrambeni zeleni tampon koji je ublažavao dejstva vetra, kiše, dima i izduvnih gasova na zidove objekata. Na sve strane neometano se nastavljaju i građevinski radovi. Tako su bez dozvole iskopani temelji za novu garažu (iako na ekonomiji već postoji jedna), gde je za vozila predviđen sprat, dok je suteren namenjen za konzervatorsku radionicu.

Novo monaško groblje, ograđeno kamenim zidom visine dva metra, niklo je na arheološki neistraženom prostoru između južnog manastirskog zida i spratne garaže kako bi se postojeće groblje izmestilo iz prostora porte zbog gradnje novog monaškog konaka, pošto onaj van porte ne odgovara monaškom načinu života. Pošto gosti novog konaka nemaju odgovarajući parking sledila je i seča zimzelenih stabala na zelenoj površini na istočnom, pešačkom platou, koji je već pretvoren u parkiralište automobila i autobusa. Zapadni prilaz manastiru podseća na ranč, jer je duž njega nikla prava ograda sa Divljeg zapada. Za razliku od manastira, svi korisnici prostora oko Studenice još uvek se pridržavaju davnih dogovora o održavanju svojih objekata, ozelenjavanju i uređenju, tako da su sada prostori oko hotela, škole i zadružnog doma bolje održavani nego prostor samog manastira, jer služba zaštite do danas nije uspela da zabrani sve nedozvoljene graditeljske poduhvate manastirske uprave kako se ne bi zamerila crkvi.

Iako se odavno zna da se u postojećim manastirskim bedemima nalazi veliki broj arhitektonskih i skulptoralnih fragmenata sa Bogorodičine crkve i srušenih Velikih ćelija, radi navodnog očuvanja "autentičnosti" zida iz doba kneza Miloša sprečeno je njihovo vađenje iz zida. Na kraju se ispostavilo da su oni na ovaj način zapravo sačuvani od propadanja kome su danas izloženi svi pronađeni fragmenti. Iako je u okviru tada projektovanog uređenja manastirskog kompleksa bio uređen i lapidarijum, on je kasnije pretvoren u prodavnicu, a fragmenti plastike iz depoa su bačeni u budžak pošto ih je Slobodan Barišić izbacio kako bi tamo smestio pumpe i drugi alat.

tome da o zaštiti važnih arheoloških nalaza već skoro dvadeset godina nikome u manastiru nije stalo svedoči i primer slučajno pronađenog monumentalnog mermernog praga Velikih ćelija, koji već godinama, kao element scenografskog doterivanja porte, leži bačen i izložen dejstvu vetra, vode, mraza, mahovine i lišajeva. Tokom dvadesetak godina Barišiću je rukovođenje radovima u Studenici omogućilo da o trošku države letuje sa čitavom porodicom u manastiru. Tako je ostalo zapamćeno da mu je prvih godina boravka važnije bilo da vodi računa da mu tada mali sinčić ne upadne u krečanu nego da vodi računa o tome šta se i kako radi na spomenicima. Posle toliko godina situacija se promenila utoliko što je sinčić u međuvremenu porastao pa je kao saradnik učestvovao u doživotnim radovima svog oca na "obnovi" Studenice sve do nezaslužene penzije.

I poslovi na konzervaciji i restauraciji zidnog slikarstva su prilika za višedecenijsko doživotno odugovlačenje radova ekipe Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, čiji je šef mr Stojanka Samardžić, slikar-konzervator koja je u Zavod stigla pre svega kao unuka Đurđa Boškovića, nekadašnjeg direktora Arheološkog instituta i sive eminencije službe zaštite spomenika kulture. Prema rečima same Slobodanke Samardžić, kompletna konzervacija studeničkog živopisa urađena je pre tri decenije, pa sada radovi nisu obimni jer su freske u "prilično dobrom stanju".

Naime, već decenijama su se radovi svodili na popunjavanje belim malterom oštećenja na srednjovekovnim freskama koje su izubijane u 19. veku prilikom postavljanja tadašnjeg slikarstva. A o tome koliko je obim oštećenja najbolje je govorila činjenica da je bilo po 700 rupa na kvadratnom metru fresaka, sve donedavno kada je izvršen retuš a o tome u kakvom su stanju danas freske najbolje govori činjenica da nakon ovih radova freske izgledaju muzgavo i mestičavo.

Naravno sve ovo se izvodi pod izgovorom da je reč o spomeniku pod zaštitom UNESCA koji očito pojma nema šta se zapravo radi, a radi se sve osim onog što bi trebalo raditi.

ANTRFILE

STUDENIČKI KLOZET

Tokom arheoloških iskopavanja Marko Popović je stigao do dela porte gde su 1986. sagrađeni klozeti za posetioce pa je onda u izveštajima naveo da su arheološka istraživanja onemogućena gradnjom klozeta, nakon čega je u Arheološki institut stigao telegram u kome se objašnjava da se radi o prostoru rezervisanom za specijalna arheološka istraživanja specijalnih arheologa poput Popović dr Marka.

Međutim, saga se nastavila gradnjom postomodernog klozeta od blokova belog belog mermera po projektu sada penzionera Miladina Lukića koji je sagrađen pored izbetoniranog korita Studeničkog potoka u koji su se ulivala govna a čitav ansambl je kompletiran Savinom česmom, drvenim kioskom za suvenire i klupama sa pogledom na klozet koji sada služi kao magacin za potrebe kioska, a sve to kao sastavni deo uređenja zaštićene okoline spomenika na UNESCO-voj listi svetskog nasleđa!