Feljton

Zbignjev BŽEŽINSKI: Rođenje i kraj komunizma u XX veku (5)

Mađarska, kao inspiracija

Napomena autora i izrazi zahvalnosti

Ova knjiga je završena avgusta 1988. godine. S obzirom na ubrzanje istorijskog raspada komunizma, vjerovatno je da će se zbiti dalji važni događaji prije nego ona dopre do čitalaca. Vaskrsavanje nacionalizma u Istočnoj Evropi i unutar Sovjetskog Saveza postavlja osobeni razvojni izazov pred komunistički sistem kakav smo znali. Uprkos svemu, vjerujem da će istorijska građa obrađena u njoj izdržati probu vremena i pružiti čitaocima korisno oruđe za razumijevanje onoga što se događa unutar sve uskomješanijeg Komunističkog svijeta.

Ona predstavlja, u izvjesnom pogledu, povratak na neka pitanja koja sam postavio prije gotovo trideset godina u svojoj knjizi Sovjetski blok: jedinstvo i sukob. U ovoj knjizi tvrdio sam -tada nasuprot vladujućem shvatanju - da su snage sukoba počele sve više da se afirmišu nad elementima jedinstva u svijetu kojim su dominirali Sovjeti. Gotovo deceniju kasnije, u djelu naslovljenom Između dva doba, naveo sam da Sjedinjene Države uranjaju u novo tehnotronsko doba a da će Sovjetski Savez zaostati, ideološki i sistemski zaglibljen u industrijskoj fazi svog razvoja. Ova teza je i tada bila predmet polemike. U ovoj knjizi predviđam moguću smrt komunizma - unutar istorijski sagledivog perioda - kao što je ovaj vijek to počeo da spoznaje.

Zbignjev Bžežinski

Pa ipak svrsishodna politička istina jeste da bi uklanjanje staljinizma i slabljenje lenjinizma moglo da se izvrši, u najboljem slučaju, jedino u etapama, a kad je u pitanju osobito lenjinistička tradicija i vrlo pažljivo. Istinsko uklanjanje staljinizma bi zahtijevalo, iznad svega, razbijanje svemoćne državne birokratije i u privrednom i u društvenom području i značajnu dekolektivizaciju u poljoprivredi. Ovo su kolosalni zadaci, s obzirom na skrivenie interese vladajuće elite, da i ne pominjemo dugotrajnu rusku tradiciju prevlasti države nad društvom. Uz to, multinacionalni karakter sovjetske države je predstavljao posebnu komplikaciju, jer bi bilo kakva istinska destaljinizacija oživjela spektar sve istaknutijih nacionalističkih težnji među neruskim narodima, ugrožavajući i sam opstanak Sovjetskog Saveza.

Još je teže izaći na kraj s lenjinizmom. Prije svega, napad na staljinističko nasljeđe je lakše pokrenuti sa sadržajne lenjinističke osnove. Prizivanje "dobrog Lenjina" osigurava potrebnu ideološku legitimnost za ocrnjivanje Staljina. Što je više staljinistička era javno optuživana, to je više lenjinističko razdoblje moralo biti idealizovano. Tako, bar iz valjanih taktičkih razloga, napad na staljinizam mora da se odvoji od bilo kakvog pokušaja da se revidira ili oslabi lenjinističko nasljeđe. To nasljeđe je, uostalom, obezbjeđivalo najpogodniju odskočnu dasku za opravdavanje antistaljinističkih reformi i za suprotstavljanje optužbi da takve akcije predstavljaju revizionističko zastranjenje. Posljedica je, međutim, bila povećanje uticaja lenjinizma na sovjetsku politiku.Zaostajanje kao stanje sistema, koje podstiče sve veći zaostatak za zapadnim svijetom, bilo je tako najvjerovatnija perspektiva za Sovjetski Savez, Gorbačovljeve napore, uprkos njegovoj među-narodnoj popularnosti.

Da bi se izbjegla ta tmurna očekivanja potrebna je ne samo revolucija u političkoj kulturi već zaista temeljno i dalekosežno institucionalno odbacivanje dvogubog izvora aktuelne sovjetske dileme: i staljinizma i lenjinizma. Sve dok staljinizam ne bude propao a lenjinizam ne bude upadljivo oslabljen, sovjetska država će i dalje biti neman bez konstruktivnog društvenog sadržaja i bez idealizma ili istorijske vizije. Kao takva, ona bi produžila da bude u sukobu sa globalnim težnjama da se unaprijede prava pojedinca i nastavila bi da oskudijeva u neophodnim preduslovima za istinsku društvenu i tehnološku kreativnost.

Lenjinizam tako ostaje glavni u pogledu istorijskog legitimiteta vladajuće elite, racionalizujući njen zahtjev za vlašću. Svako njegovo odbacivanje bi bilo ravno kolektivnom psihološkom samoubistvu. Poslije toliko decenija, sovjetska komunistička elita ne bi mogla tako najednom da se redefiniše kao neka ruska varijanta zapadnjačke društvene demokratije, ponovo oživljena verzija nekadašnjih menjševika (koje je Lenjin porazio). Da to nije lak zadatak pokazalo je iskustvo nekih zapadnoevropskih komunista. Francuski komunisti, na primjer, koji bi imali mnogo razloga da to urade, nijesu do danas bili u stanju da izvedu takvu promjenu, iako djeluju u okruženju u kom preovlađuju demokratske tradicije.

Stoga, da budemo pravedni prema Gorbačovu, mora se reći da on u ovoj stvari nije imao mnogo izbora. Čak i sa djelimičnim odbaciva-njem staljinizma, lenjinizam je bio sve što je ostalo od komunističkog iskustva u Sovjetskom Savezu. Odbaciti i staljinizam i lenjinizam značilo bi poricanje komunističke ere u cjelosti.

Od Gorbačova bi se teško moglo očekivati da utemelji svoj legitimitet na predboljševičkoj istoriji, ili da dosegne neke socijal-demokratske prethodnike. On dakle nije imao izbora sem da tvrdi da je perestrojka bila zasnovana na lenjinizmu, da su njeni korijeni u lenjinizmu i da predstavlja vjerodostojno oživljavanje lenjinizma. Ali postupajući tako, Gorbačov je na taj način revitalizovao sklonost vladajuće elite prema dogmatskoj grandioznoj simplifikaciji tijesno povezanoj sa komunističkim izdavanjem za jedinog tumača svake istine i sa komunističkom težnjom za potpunim prisvajanjem vlasti. To je, uostalom, bila suština lenjinizma, a ta suština je učinila staljinizam neminovnim.

Političke prepreke istinskoj perestrojki su tako ne samo ogromne već vjerovatno i nesavladive. Raskid sa lenjinističkim nasljeđem ne bi zahtijevao ništa manje od temeljne redifinicije prirode vladajuće partije, njene istorijske uloge i njenog legitimiteta. Zapravo, stvarni raskid bi zahtijevao odbacivanje glavne premise grandiozne simplifikacije, to jest da savršeni društveni sistem može biti oblikovan političkom odlukom kroz koju je društvo potčinjeno vrhovnoj državi koja djeluje kao sveznajući istorijski faktor. To bi zahtijevalo prihvatanje ideje da je veliki dio društvenih promjena slučajan, dvosmislen i često spontan, uz zaključak da društvena složenost ne može da se veže u ideološku ludačku košulju.

Da bi se odista raskinulo s prošlošću i oslobodila društvena kreativnost, mora doći do suočenja s lenjinističkim nasljeđem. Neki od Gorbačovljevih pristalica su bili voljni da odu tako daleko. U opojnoj atmosferi glasnosti sredinom 1988, ugledni mjesečnik Novij Mir je objavio u majskom broju članak u kom autor, V. Seljunjin, sasvim otvoreno optužuje Lenjina da je pokrenuo masovne represije kao navodno rješenje, prvo za političke a onda i za ekonomske probleme. Drugo sovjetsko glasilo, Naš sovrjemenik, otišao je još dalje, iznoseći aprila 1988. godine podatak da je više ljudi bilo ubijeno za vrijeme Lenjina nego pod Staljinom.

Ipak su to bila još uvijek usamljena gledišta. Vrhovne vođe, uključujući i Gorbačova, uvidjeli su da bi potpuno i otvoreno odbaci-vanje lenjinizma značilo oduzimanje legitimiteta i samom sovjetskom sistemu. Sovjetski reformatori su se tako suočili sa začaranim krugom istorije: prinuđeni da napadnu staljinizam na temelju revitalizovanog lenjinizma, oni su ponovo podsticali, vraćali legitimitet i tako produ-žavali život upravo ideološko-političkim snagama koje su neposredno vodile u staljinizam.

Izvodljiviji put kojim bi jednoga dana mogao da krene neki odvažniji sovjetski revizionistički vođa bio bi da redefiniše smisao lenjinizma tako da on počne da liči više na socijal-demokratiju nego na boljševizam. Neki Gorbačovljevi stavovi, koji povezuju Lenjina sa demokratijom, ukazivali su da je on krenuo u tom pravcu, a neki od njegovih najvatrenijih sljedbenika su izgleda počeli tome da utiru put javno ističući da je savremeno sovjetsko shvatanje marksizma-lenjinizma bilo izobličeno staljinističkom erom. Prema oštrim riječima Fjodora Burlackog u Literaturnoj gazeti od 20. aprila 1988. godine: vrlo je važno proučiti Staljinov koncept koji pravda izobličenje socijalizma.

Naše ideje o marksizmu i lenjinizmu, o socijalizmu samom, ostavio nam je u baštinu sam Staljin. Od ranih tridesetih sistem obuke i obrazovanja se zasnivao na Staljinovim djelima Pitanja lenjinizma, Kratki kurs iz istorije Jedinstvene Komunističke Partije (Boljševika), koje je on izdao, i djelu Ekonomska pitanja socijalizma u SSSR-u. Na jedan ili drugi način, svi savremeni priručnici o istoriji partije, političkoj ekonomiji, naučnom komunizmu i filozofiji, kao i većina teorijskih studija o društvenim naukama, vraćali su se ovim izvorima.

Ali takvo temeljno duhovno prestrojavanje, koje redefiniše Lenjina kao socijal-demokratu, sadrži očigledne opasnosti po monopol moći vladajuće partije. Partijska birokratija je zato riješena da se odupre svakom takvom redefinisanju njenih korijena. To, zauzvrat, znači da će Sovjetski Savez ostati podvrgnut vladavini dogmatske i društveno zagušljive organizacije koja insistira na monopolu političke moći u vijeku u kom su stvaralaštvo i pluralizam postali uzajamno zavisni. To će ostati u nadležnosti partije privržene lenjinističkom načelu vrhovne istine koju jedino ona sagledava i ima pravo i moć da je nametne društvu.

U suštini, sovjetsko vođstvo se našlo pred neizbježnim istorijskim paradoksom. Da bi obnovio svjetski ugled komunizma, Sovjetski Savez je morao da odbaci najveći dio sopstvene komunističke prošlosti, i doktrinu i praksu. Tokom dvadesetih godina, za najveći dio slobodnog svijeta, činilo se da komunistički experiment u Sovjetskom Savezu budi nadu u budućnost. Tokom tridesetih, izgledalo je da se ta budućnost gradi. Nakon rata, pa čak i tokom šezdesetih, on je djelovao kao trajna budućnost. Ipak je na samom izmaku ovoga vijeka, Sovjetski Savez dospio dotle da bude smatran za ideološki neprivlačan primjer zaustavljenog društvenog i ekonomskog razvoja.

Za slobodni svijet, sovjetsko iskustvo, koje nije više bilo ikona, od sada neće biti oponašano već izbjegavano. Kao posljedica toga, komunizam više nije praktični uzor na koji se treba ugledati.

Sovjetski raskol

"Perestrojka je naša posljednja šansa", rekao je strogo Mihail Gorbačov 8. januara 1988. "Ako stanemo, to će biti naš kraj." Njegove proročke riječi, izgovorene na sastanku s urednicima sovjetskih medija, dalje su kružile, sa posebnim naglaskom u Moskovskm novostima i prekomjernim citiranjem unutar sovjetske elite.

Kakva suprotnost u odnosu na bujni optimizam njegovog prethodnika, Nikite Hruščova, kome je trideset godina ranije tema govora takođe bila sovjetska budućnost. Stalno iznova, Hruščov je iznosio viziju trijumfalnog socijalističkog Sovjetskog Saveza koji samo što nije zakoračio u komunizam kao vodeća ekonomska sila svijeta: "U periodu od, recimo, pet godina počev od 1965, nivo proizvodnje po glavi stanovnika Sjedinjenih Država biće dostignut i nadmašen. Tako će, za to vrijeme, možda i prije, SSSR zauzeti prvo mjesto u svijetu i u apsolutnom obimu proizvodnje i po glavi stanovnika, što će obezbijediti najviši životni standard u svijetu." Tako se Hruščov hvalisao, 14. novembra 1958. godine, pred klasom diplomaca sovjetskih vojnih akademija.

Nije to bilo prazno hvalisanje ili ispad pojedinca. Ta pompezna tvrdnja je neprekidno ponavljana u učestalim izvještajima o "veličanstvenom programu privredne izgradnje" koji će Sovjetskom Savezu obezbijediti ekonomski primat u svijetu u relativno bliskoj budućnosti. Zaista, kao što je prethodno pomenuto, ta prognoza je već bila unesena u zvanični program sovjetske Komunističke partije, usvojen 1961. godine, koji je takođe obećavao da će sadašnja sovjetska generacija odista živjeti u blaženom razdoblju pravog komunizma.

Trideset godina kasnije, istorijsko nespokojstvo je dominiralo nazorima novog sovjetskog Generalnog sekretara i njegovih neposrednih saradnika. Oni nijesu mogli da pobjegnu od deprimirajuće činjenice da se raskorak sa nekadašnjim kapitalističkim suparnikom ne samo povećao na štetu Sovjetskog Saveza, već i da će ga druge velesile vjerovatno preteći u naredne dvije ili tri decenije. Japan je to već postigao. Bilo je prilično loše po globalni prestiž Sovjetskog Saveza što je čitav svijet znao za njegovo posrnuće. Ne čudi što je Gorbačov prizivao sablast komunističkog kraja u nastojanju da podstakne sovjetsku elitu na krajnje ozbiljnu obnovu njihovog sistema.

Nasuprot široko rasprostranjenim zapadnim spekulacijama da je sovjetski Politbiro podijeljen na "reformatore" koji su za promjene i "reakcionare" privržene status quo-u, većina vrhovnih sovjetskih lidera je prihvatila sredinom osamdesetih godina potrebu za obnovom - za perestrojkom sovjetskog sistema - kao nuždu. Istinska opozicija je bila koncentrisana više među raznim republičkim i pokrajinskim prvim sekretarima ušančenim u svojim povlašćenim feudima i nedostajali su joj upravo u punoj mjeri globalni pogledi na budućnost ljudi iz Kremlja. Na vrhu, rasprave su usredsređene na to kako sprovesti reforme, kako odrediti njihov domet i u kojoj mjeri neposredno uključiti sovjetsku javnost u procese kroz osmišljene novinske kampanje. Neki najviši sovjetski lideri su očigledno bili skloni opreznijem sprovođenju procesa, upravljenim odozgo prema dolje, u kojima bi nadzor nad društveno-ekonomskom obnovom ostao čvrsto u rukama vladajuće partije. Ali su se oni takođe slagali da su korjenite promjene bile potrebne da bi

se izbjegao katastrofalni pad u sovjetskim očekivanjima. Da upotrijebimo terminologiju navedenu u prethodnom poglavlju, oni su bili "liberali" ali ne "demokrate".

*Igra riječi (engl.union - disunion), čiji je ekvivalent kod nas savez.- razvez.

Gorbačov je zastupao drukčiju taktiku, javno predvodeći kampanju za reformu a na djelu tako promišljeno nastojeći da pokrene društvene pritiske odozdo u korist toga. To je bio taktički smisao kampanje glasnost, koja je podstakla ništa manje nego široku nacionalnu raspravu o sovjetskoj sadašnjosti i prošlosti. Tokom te rasprave, stvari nekada smatrane za svetinje bile su javno skrnavljene; pitanja davno gurnuta pod tepih, javno su izložena; privid jednoglasnosti u zemlji je narušen; a u očima nekih ljudi čak je i budućnost sistema dovedena u pitanje.

Mnogi učesnici u toj raspravi - koja je kulminirala na Devetnaestoj vanrednoj partijskoj konferenciji u junu 1988. godine - počeli su da koriste izraze koji bi nekoliko godina ranije bili osuđeni kao krajnji revizionizam i veoma veliki ideološki napad na vladajuću partiju, kojom se tokom čitavog njenog funkcionisanja rukovodilo strogom pravovjernošću. Prividni konsenzus zemlje se raspao na komadiće usled javne ogorčenosti zbog velikog broja medusobno povezanih spornih pitanja koja su kolektivno prijetila da eskaliraju u žestok politički sukob. Kao posljedica toga, totalitarni Sovjetski Savez je sve više postajao nepostojani sovjetski "razvez"

Od vizije do revizionizma

Ništa nije dramatičnije prikazalo ovu novu i dinamičnu stvarnost od zapanjujuće činjenice da se tokom tog procesa novi sovjetski lider, Mihail Gorbačov, preobratio u revizionistu. U kratkom razmaku od tri godine, njegova retorika i ponašanje su se promijenili od zagovornika reformi za oživljavanje privrede do propagatora temeljnijih revizija, ne samo ekonomske strukture, već i sistema ideoloških osnova i u izvjesnoj mjeri čak i njegovih političkih procesa. Ovaj preobražaj je bio dokaz i za njegovo sve veće uvažavanje dubine sovjetske krize i za njegovu duhovnu neustrašivost. Ali to je takođe nagovijestilo vjerovatnost produženog i zaista raskolničkog političkog sukoba oko upravljanja komunističke partije buducnošću Sovjetskog Saveza. To je čak ukazivalo na mogućnost da bi monopolska kontrola nad društvom mogla jednoga dana izmaći iz ruku partije.

Pojam "revizionizam" je imao dugu i mučnu istoriju u sovjetskom marksističko-lenjinističkom pokretu. U sovjetskom političkom rječniku, termin je dobio posebno pogrdno značenje. Godinama se odnosio na one koji su navodno skrenuli od temeljnih načela partijskog učenja, upadljivo u pravcu vrlo pogubne socijal-demokratije koju je Lenjin toliko mrzio a Staljin toliko želio da iskorijeni. Lenjinističko nasljeđe je iskazivalo posebno neprijateljski stav prema socijal-demokratskim idejama, sa njihovim isticanjem istinske demokratije, otvorenosti, učestvovanja naroda u donošenju odluka, tolerancije prema suprotnim gledištima, pa čak i obaveznom nadmetanju za vlast unutar samog socijal-demokratskog pokreta. Lenjin i njegovi sljedbenici odbacivali su ovakve ideje kao ispoljavanja "sitno-buržoaskih" sklonosti, za koje se govorilo da nemaju ničeg zajedničkog s potrebom proletarijata za disciplinovanom partijom profesionalnih revolucionara. Nakon 1917. godine, ova partija postaje ne samo partija profesionalaca već takođe trajnih vladara tog proletarijata.

Lenjinov boljševizam je odgajan u borbi protiv socijal-demokratije menjševika, koji su kasnije bili fizički likvidirani odmah nakon preuzimanja vlasti od strane boljševika. Staljin je nastavio tu borbu, etiketirajući kao socijal-demokratske revizioniste neke od svojih glavnih rivala u borbi za vlast i koristeći takvo doktrinarno izopštenje kao opravdanje za njihovu fizičku likvidaciju. Poslije Drugog svjetskog rata, kada se sovjetska sfera uticaja proširila na Istočnu Evropu, Staljin je žigosao socijal-demokratiju ništa manje nego kao dobrovoljno oruđe zapadnog imperijalizma i učinio ga objektom njegove posebne odmazde. Doista, tokom sovjetske istorije, izazov od socijal-demokratske ljevice je tretiran sa posebnom ozbiljnošću, ne samo zato što su marksistički prethodnici djelimično i na njima svojstven način nastojali da ga pretvore u jeres, već i zbog svjesnosti sovjetskih vođa da socijal-demokratska platforma govori jezikom i koristi simboliku koja potencijalno može imati veliku privlačnost za mase potčinjene komunističkoj političkoj kontroli.

Sovjetsko neprijateljstvo je bilo posebno izraženo prema bilo kakvom ispoljavanju revizionizma unutar rukovodstava vladajućih komunističkih partija. Jugoslovenska izdaja, a naročito Titovo eksperimentisanje sa različitim oblicima radničkih savjeta, bilo je označeno kao osobito neprijateljska manifestacija revizionizma, strana duhu marksizma-lenjinizma. Ta osuda je jako ubrzala krajem četrdesetih i početkom pedesetih godina velik broj montiranih sudskih procesa u Istočnoj Evropi, čijim je žrtvama uvijek zajedno suđeno kao revizionistima, izdajnicima i zapadnjačkim špijunima.

Svojedobno, sljedbenike nacionalističkih i antistaljinističkih ustanaka iz 1956. godine, i u Poljskoj i u Mađarskoj, Moskva je optužila za revizionizam Imre Nađa, mađarskog vođu likvidiranog 1958. godine zbog pokušaja stvaranja neutralne i u suštini socijal-demokratske Mađarske, i Vladislava Gomulku, nacionalizmu sklonog poljskog komunističkog lidera.

Kremlj je prema Gomulki bio posebno sumnjičav zato što je, da bi nekako konsolidovao autonomniji poljski komunistički režim, Gomulka bio spreman na kompromis sa seljaštvom, ukidanjem omrznutog sistema kolektivizacije, i sa katoličkom crkvom, neminovno pri tom slabeći partijsku kontrolu nad ideološkom indoktrinacijom. Mada se Kremlj na kraju sporazumio s Gomulkom lično pa je pružio škrtu podršku njegovom režimu, nastavio je da motri s velikom zabrinutošću na razvoj unutrašnjih prilika u Poljskoj. Tokom kasnih pedesetih godina, sovjetska štampa je vodila upornu kampanju protiv svih manifestacija revizionizma u Poljskoj, vidjeći u tome potencijalnu opasnost od preporoda omrznute socijal-demokratije.

Sovjetska opsjednutost revizionizmom doživjela je vrhunac za vrijeme Praškog proljeća 1968. godine. Ideje koje je zastupalo novo čehoslovačko komunističko rukovodstvo, naročito Prvi sekretar Aleksandar Dubček, iznesene u istorijski značajnom partijskom "Akcionom programu" bile su žigosane s izuzetnom žestinom od strane sovjetskog rukovodstva. Program koji je pozivao na demokratizaciju čehoslovačkog političkog života, na decentralizaciju privrede, na ideološku otvorenost, kao i na puno raskrinkavanje staljinističkih zločina, bio je osuđen od strane Moskve kao "desničarski revizionizam" koji utire put "povratku u kapitalizam i izlasku iz Varšavskog pakta." Brežnjevljeva vojna intervencija, koja je uklonila Dubčeka i njegove saradnike sa vlasti, bila je logičan završetak toga.

Ipak su paralele između izvjesnih Gorbačovljevih shvatanja s kraja osamdesetih godina i onih koja su zastupali revizionisti a koja su tako prokleto osudili njihovi vlastiti prethodnici u Kremlju bile očite. Dakako, one nijesu izašle na vidjelo najednom. Mada je preuzimao vlast u vrijeme kad su on i njegove kolege iz Politbiroa dijelile mišljenje da se s reformama sovjetskog sistema odavno kasni, Gorbačov se najprije usredsrjedio na racionalizaciju i modernizaciju sovjetske privrede.

Da li zbog neopreznosti ili možda zato što je osjećao da bi privredna proizvodnja mogla biti znatno unaprijeđena poboljšanjem ekonomskog rukovođenja i planiranja, on je usmjerio početni pritisak svog javnog istupanja ka otklanjanju problema gubitaka, slabog rukovođenja, neodgovarajuće kontrole kvaliteta, slabljenja radne discipline, alkoholizma i nesavjesnog odnosa prema poslu. Sticao se utisak da je u početku njegov uzor za Sovjetski Savez bila Istočna Njemačka, sa svojim produktivnim, disciplinovanim i tehnološki naprednim komunističkim sistemom.

Bez sumnje ozlojeđen, Gorbačov je ubrzo spoznao da Rusi nijesu bili Prusi, da se njegova vizija Sovjetskog Saveza kao bogate Istočne Njemačke neće ostvariti. Morao je da se suoči s činjenicom da su problemi koji su se ispriječili pred njim bili kulturno dublje usađeni i sistemski dublje ukorijenjeni. Zaista, Gorbačovljev proces spoznaje, koncentrisan u relativno kratak vremenski period od dvije godine, doveo ga je do saznanja da bi bilo kakva uspješna reforma u Sovjetskom Savezu takođe zahtijevala dalekosežne promjene u opštem gledanju na stvari -"političkoj kulturi" društva - pa čak i u karakteru samog političkog sistema.

Do zaokreta je došlo u junu 1988. godine na Devetnaestoj vanrednoj partijskoj konferenciji. U svom govoru prilikom otvaranja, Gorbačov je uzdigao važnost političke reforme nad preustrojstvom privrede: "Suočavamo se sa veoma zamršenim pitanjima? Ali koje od njih je ono ključno? Kako to (Centralni komitet sovjetske Komunističke partije) uviđa, ključno pitanje je reforma našeg političkog sistema." Jedino nakon političkih reformi mogle bi privredne reforme postići "uspjeh" u smislu da bi Sovjetski Savez iskreno mogao da teži životnom standardu uporedivom sa naprednijim društvima u svijetu, tehnološkom nivou dovoljnom da omogućiSovjetskom Savezu da se politički i vojno takmiči sa Zapadom i kvalitetu života koji bi opravdao dugogodišnje ideološke tvrdnje tako pompezno izricane u ime sovjetskog "socijalizma".

Stiče se utisak da je sredinom 1988. godine Gorbačov gledao na Mađarsku kao na inspiraciju.