Razaranje

Posle pola veka propadanja crkve Svetog Trojstva u Sopoćanima

Vrbov klin u vrbovoj korpi

Kakva je međusobna veza glagolskog oblika pasiva i spomenika kulture, zbog koga već pedeset godina traje konstantno propadanje dragocenih fresaka u Sopoćanima i Gradcu, zbog čega su njihovi zidovi pretvoreni u sunđere i zbog čega se po svaku cenu izbegava malterisanje fasada i spasavanje fresaka? Koje su sve štetočine odgovorne za uništavanje spomenika kulture, da li su se freske navikle na vlagu, ko je pretio samoubistvom ako se fasade omalterišu, a ko je dva puta poništio projekat zaštite crkava kako bi se trajno mogao rešiti problem vlažnosti i kako bi se koristila vrbova korpa? Odgovore na ova pitanja nudi Stanislav Živkov, istraživač Magazina Tabloid

Stanislav Živkov

Crkva svetog Trojstva u Sopoćanima obnovljena je između 1927. i 1929. godine kada su obnovljeni srušeni svodovi nad samom crkvom čime je enterijer sa freskama makar privremeno bio zaštićen od dejstva atmosferilija. Odmah posle II svetskog rata su urađene najhitnije popravke postavljen olovni lim. Italijan Rigobelo je obavio prve konzervatorske radove na freskama i upozorio na činjenicu da ih je već tada ugrožavala vlaga.

U vreme obeležavanja sedamstogodišnjice manastira 1965, očišćene su pojedine freske, uređena je porta, rekonstruisani sarkofazi Uroša i arhiepiskopa Joanikija. Više od jedne decenije su trajala arheološka istraživanja. Naporedo sa njima obavljeni su i najnužniji konzervatorski radovi na arhitekturi crkve. Skinut je i prethodni olovni lim s krova i zamenjen debljim, koji je ostao do danas. Po raspoloživim podacima, obnovljeni su i manastirski zid, ulazi, stara česma ispred glavne kapije. Dograđen je i novi konak.

Danas manastirska crkva predstavlja najidealniji primer kako se zahvaljujući nemešanju u svoj posao i hohštapleraju može upropastiti kapitalan spomenik svetske kulturne baštine.

Naime, u široj javnosti vlada mišljenje da je nakon višedecenijske obnove spoljne priprate crkve svetog Trojstva njena obnova time i završena. Međutim, malo je poznato da skoro pedeset godina traju intenzivni napori na sistematskom sprečavanju kompletne graditeljske obnove crkve a samim time i na još intenzivnijem unštavanju preostalih fresaka u enterijeru crkve! Postoje dva osnovna građevinska problema koja ni do danas nisu uopšte rešena: kompletna rekonstrukcija spoljne priprate na osnovu pouzdanih podataka i malterisanje fasada crkve kako bi se sprečio prodor vode i uništavanje fresaka u enterijeru

Navodna obnova spoljne priprate je rezultat dugogodišnjeg (ne) rada arhitekte konzervatora Olivere Marković Kandić koja tokom više od trideset godina navodnog istraživačkog (ne)rada nije bila u stanju da na osnovu jasnih i pouzdanih podataka na samom spomeniku obnovi spoljnu pripratu samo zato jer zapravo nikada nije ni imala svoje mišljenje o tome već se po mišljenje obraćala raznoraznim sivim eminencijama službe zaštite spomenika kulture, a pre svega svom mentoru Vojislavu Koraću. Naime, pre prve obnove crkve dvadesetih godina od spoljne priprate ostali su samo delom sačuvani stupci sa nekoliko lukova ali i dovoljno podataka za kompletnu obnovu crkve.

Kako u prvoj obnovi na spoljnoj priprati ništa nije urađeno, mnogo kasnije raznorazni stručnjaci su u nekoliko navrata razmatrali prvobitni izgled spoljne priprate da bi je mogli obnoviti. Iskristalisalo se mišljenje da nedostaju podaci o izgledu njenog srednjeg dela što naprosto nije istina. O tome kolika je uopšte kompetencija raznoraznih sivih eminencija i kojekakvih velikih loža najbolje svedoči svojedobna izjava Olivere Kandić povodom navodne obnove spoljne priprate: "...Meni se učinilo da sam stekla dovoljno podataka da predložim projekat obnove tog dela, ali se Komisija nije složila, pa je prihvatila moju drugu ideju za neutralnu arhitekturu, kojom će se zaštititi preostale freske na zidovima priprate..."

Ova i ovakva izjava Olivere Kandić svojevrstan je skandal jer se postavlja pitanje kako se jednog trenutka nekome može učiniti da za nešto ima dovoljno podataka, a odmah potom mu se to isto više ne čini. Tako se samo potvrdilo da o našim najznačajnijim spomenicima i njihovoj sudbini zapravo odlučuju po pravilu sasvim nekompetentni ljudi, u ovom slučaju arheolozi i istoričari umetnosti, koji, uz retke izuzetke, nikakve veze sa graditeljskom rekonstrukcijom spomenika kulture nemaju veze, po svom ćefu su rešavali šta će se i kako raditi na spoljnoj priprati Sopoćanske crkve.

Tako je, umesto da se nakon kompletne obnove kupolastih svodova u bočnim delovima obnove i svodovi srednjeg dela i time ponovi trobrodan gabarit crkve, sagrađena prava neomalterisana kamena sandučina koja je još, poput šake u oko popreko nasađena između crkve i zvonika.

Pod izgovorom da će se time sačuvati od daljeg propadanja freske koje su na prvobitnim spoljnim zidovima crkve, a živopisi se nalaze i na zvoniku crkve crkva danas izgleda krajnje zapušteno sa ogoljenim fasadama od blokova šupljikave sige iz kojih se voda cedi kao iz sunđera. Kada se pogleda kompletan radni učinak Olivere Marković Kandić u Sopoćanima postavlja se pitanje šta je tamo zapravo urađeno kako treba. Naime u više navrata izveštavano je da su rekonstruisani sarkofazi u enterijeru, popravljani prozori, rekonstruisan ikonostas i pod a prema sadašnjim planovima Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture predviđeno je da se svi ti poslovi trebaju ponovno izvoditi.

Nameću dva prosta zaključka: ili su poslovi na ovim restauracijama izvedeni nestručno pa sada treba popravljati raznorazne greške ili se novac traži za već urađene poslove kako bi završio u nečijem džepu.

Na žalost, malo je poznato da ove , možda najznačajnije freske u korpusu srpskog srednjevekovnog slikarstva propadaju skoro 50 godina pre svega zahvaljujući diletantizmu i štetočinstvu Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture čiji slikari konzervatori već decenijama troše enormne iznose novca na sanaciju štete koju čini sam arhitektonski odsek istog zavoda.

Slučaj propadanja fresaka u Sopoćanima ima i svoju predistoriju koja počinje sada već daleke 1968. godine kada je tadašnji rukovodilac radova na konzervaciji arhitekture Marija Jovin započela istraživanja kako bi se ustanovio razlog za enormnu vlažnost zidova crkve i fresko živopisa na kojem se već u to vreme sve više pojavljivalo isoljavanje i stvaranje skrama od soli koje je atmosferska vlaga prodirući sa ogoljenih fasada istaložila na površinu fresaka. Kako bi se ustanovio razlog tadašnji direktor Republičkog zavoda Veljko Đurić angažovao je Institut za ispitivanje materijala pri Građevinskom fakultetu u Beogradu koji je sproveo dugotrajna ispitivanja na samom spomeniku tokom kojih su istovremeno šmrkovima prskane površine zidova sa malterom i bez njega i meren prodor vlage u dubinu zidova. Sva ova složena ispitivanja nedvosmisleno su pokazala da vlaga praktično odmah prolazi kroz neomalterisan zid, a da malter na fasadi zadržava najveći deo vlage. Osim toga, ustanovljeno je i da postoji i drugi razlog za pojavu isoljavanja na freskama. Naime, tokom radova na obnovi crkve sredinom dvadesetih godina, nije izvršeno kompletno uklanjanje razdruzganih delova originalnih zidova i čišćenje svih spojnica od nataloženog humusa tako da je vlaga koja je prodirala kroz zidove usput i odozgo spirala soli i istaložavala ih na površini fresaka. Stoga bi bilo potrebno izgraditi zaštitnu konstrukciju iznad čitave crkve, demontirati rekonstruisane delove arhitekture, očistiti stare zidove sve do zdravih struktura što je opet bilo nezamislivo raznoraznim sivim eminencijama po kojima su Sopoćani bili primer idealno rekonstruisane crkve. U zaključku izveštaja Instituta jasno je navedeno da je jedino rešenje zaštite živopisa manastira Sopoćani od daljeg oštećenja dejstvom eflorescencije i vlage je u spoljnem malterisanju manastira.

Ovaj izveštaj izazvao je do tada neviđenu pometnju u samom Republičkom zavodu jer bi se malterisanjem fasada prekinulo dalje propadanje fresaka a samim time bi slikarima konzervatorima iz ruke izmakla svojevrsna zlatna koka koja već četrdeset godina redovno nosi zlatna jaja od honorara i dnevnica!

Iako su na ovim ispitivanjima učestvovali najeminentniji i najkompetetniji stručnjaci iz tadašnje SFRJ: po starom običaju njihovo mišljenje osporile su sve same kunsthisteričarske i arhitektonske eminencije okupljene u tadašnju Veliku Ložu koja je verifikovala projekte na obnovi spomenika koji su izrađivani u Republičkog Zavodu.

Svoj glas digli su redom sve sami diletanti, sa jedne strane za konzervaciju spomenika totalno nekompetentni istoričari umetnosti Gojko Subotić, Vojislav Đurić, Bata Petković "Ameba" dok su na drugoj galamili zagovornici nemačke škole obijanja fasada , redom sve sami epigoni Đurđa Boškovića i najveće štetočine u istoriji srpske službe zaštite: Vojislav Korać, Milka Čanak Medić, Bojko Pavlović, Slobodan Nenadović kojima je bilo je nezamislivo svako malterisanje ogoljenih fasada jer je sa njih verovatno već tada trebalo sagledati mučnu istoriju srpskog naroda.

Na tadašnjeg direktora Republičkog Zavoda Veljka Đurića započeo je nezamisliv pritisak pa je on zatražio mišljenje uglednog italijanskog Centralnog instituta za konzervaciju koji je u Sopoćane poslao dva svoja eksperta koji su nedvosmisleno potvrdili mišljenje Instituta za ispitivanje materijala iz Beograda. U međuvremenu Marija Jovin je nastavila sa ispitivanjem kompleksa manastira Studenica što je rezultiralo senzacionalnim otkrićima, a Olivera Marković Kandić uspešno je započela svoj višedecenijski rad na daljoj devastaciji Sopoćana potpomognuta brojnim slikarima konzervatorima Republičkog zavoda kojima je zlatna koka do danas nastavila da i dalje nosi zlatna jaja. Samo za radove tri faze konzervatorsko restauratorskog projekta na zidnom slikarstvu crkve Svete Trojice u Sopoćanima za period 2009-2011, finansijskim planom Republičkog Zavoda predviđeno je ne manje ni više nego sedam i po miliona dinara pri čemu se čitav posao svodi na popravljenje štete koju je zahvaljujući uticaju raznih diletanata proizveo isti taj Republički zavod!

Za isti period takođe je predviđeno da se za radove na ikonostasu koji je rekonstruisan pre tridesetak godina potroši dodatnih tri miliona dinara. Sve u svemu, sopoćanske freske danas su nesagledive od skrame nataloženih soli, sa njenih vodom natopljenih fasada se sagledava mučna istorija srpskog naroda, a slikarima konzervatorima zlatna koka i dalje nosi zlatna jaja. Ništa bolje nije ni stanje mauzoleja u Gradcu koji je zbog svog ruševnog stanja 1910 . godine zaštićen sa zaštitnom konstrukcijom , odnosno krovom nošenim stubovima koji je donekle zaštitio zidove i preostale freske od daljeg propadanja, ali je tokom vremena i sam taj krov propadao i bilo ga je potrebno povremeno obnavljati.

Već tokom 1947-1948. godine tadašnji Zavod za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture SR Srbije organizovao je konzervatorske i manje istraživačke radove. Izvršena je konzervacija zidova, popravljen zapadni portal i obnovljena zaštitna krovna konstrukcija. Deo fresaka skinut je sa zudova i prenet u Narodni Muzej u Beogradu gde su bile izložene u stalnim postavkama. Pedesetih godina započete su rasprave o tome da li uopšte treba potpuno obnoviti crkvu ili ne. Naime, iako je crkva bila građevinski očuvana u sličnom obimu kao i ona u Sopoćanima, sticajem okolnosti u njoj je ostalo sačuvano daleko manje fresaka što je kasnije korišćeno kao izgovor za insistiranje na konzervaciji crkve a ne na njenoj potpunoj arhitektonskoj restauraciji. Kao glavni zagovornik arheološke konzervacije crkve pojavio se Đurđe Bošković direktor Arheološkog instituta koji je prvenstveno kao istaknuti član SK a daleko manje kao stručnjak predstavljao sivu eminenciju službe zaštite spomenika kulture u kom svojstvu se bavio svime i svačime a najmanje praktičnom konzervacijom na terenu.

Tako se i povodom predstojeće obnove gradačke crkve razvila polemika između stručnjaka i „stručnjaka" ali zahvaljujući pokojnom prof dr Vojislavu Đuriću koji je šezdesetih godina shvatio da je jedini način za spas mnogih spomenika arhitekture njihova obnova uspelo se u rekonstrukciji gradačke crkve, Tako je Republički zavod za zaštitu spomenika kulture izveo opsežne radove na crkvi, pod rukovodstvom arh. Olivere Kandić .

Radovi su obuhvatili dogradnju delova zidova koji su nedostajali, obnovljeni su tambur, kupola, svodovi, arkadni frizovi, prozori sa mermernim okvirima, krovni pokrivač, oltarska pregrada, dva svećnjaka i pločnik. Izvršena je konzervacija na crkvi Svetog Nikole, konzervirani su ostaci manastirskih zgrada i uređena je porta. Već tokom obnove crkve postavilo se i pitanje obnove malterne obloge njenih fasada pošto su delovi originalnog maltera u to vreme još delom bili sačuvani na fasadama crkve. Naime, istovremeno se u Republičkom zavodu raspravljalo i o problemu očuvanja fresaka u Sopoćanima gde je bio još izraženiji prodor vode kroz porozne zidove i isoljavanje na freskama. Kao glavni zagovornik nemalterisanja fresaka pojavila se sama Olivera Kandić koja je panegirično insistirala da se fasade ne smeju malterisati jer se mora prikazati kako je crkva lepo građena. Štaviše na jednoj od sednica stručnog veća Republičkog zavoda Kandićka je izjavila da će se obesiti ako se fasade omalterišu našta joj je jedan od slikara konzervatora poručio da se obesi što pre kako bi se uopšte nešto sačuvalo od fresaka u Gradcu.

Pošto su se u Zavodu svi bojali gubitka "stručnjaka" poput Olivere Kandić, umesto da se sprečavanje prodora vlage kroz zidove reši zaštitom fasada malterisanjem , započelo se sa rešavanjem problema pojave podzemnih voda i bujica a ne sprečavanjem prodora vode kroz zidove od šupljikave sige. Kako bi se rešio problem podzemnih voda a usput nešto i saznalo o arheologiji samog kompleksa , sistematska arheološka istraživanja započeta su 1962. godine, pod rukovodstvom arheologa Aleksandre Jurišić i arhitekte Olivere Kandić ali porta do danas nikada nije istražena u celosti, a prilikom obnove crkve uopšte nije bila ustanovljena dubina temelja crkve. Sredinom 2006. godine posle više obraćanja Uprave manastira Gradac Republičkom zavodu radi zaštite od vlage, u Zavodu je napokon obrazovana Komisija za pregled programa, projekata i izvođenje radova u manastiru Gradac koja je 10. jula 2006., održala sednicu kojoj su prisustvovali svi članovi. Izvestioci su bile arhitekta Brana Stojković Pavelka i arheolog Emilija Pejović. Komisija je utvrdila akutnu ugroženost arhitekture i slikarstva crkve manastira Gradac i donela zaključke da prioritet treba dati radovima na zaštiti crkve i fresaka, da su dosadašnja arheološka istraživanja dala dovoljno podataka za projekat i da treba započeti izradu projekta zaštite od vlage, u sklopu čega je potrebno da se crkva hitno omalteriše spolja i unutra.

Septembra. 2006, Republički zavod pozvao je Projektantski biro Albo-inženjering da dostavi ponudu za izradu projekta zaštite crkve od vlage i malterisanja zidova. Mere tehničke zaštite izrađene su u Republičkom zavodu i dostavljene projektantu.

ALBO-inženjering izrađuje (kao donaciju) Projekat zaštite i prezentacije crkve, a odgovorni projektant je Marija Jovin. Projekat je dobio saglasnost Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture. Na sanaciji crkve se ništa od tada nije radilo, ali je zato 14 meseci kasnije, tačnije 6. novembra 2007. godine Republički zavod doneo Rešenje o oglašavanju ništavnim Rešenja kojim su utvrđeni uslovi za preduzimanje mera tehničke zaštite za izradu projekta zaštite crkve manastira Gradac, čime je sprečena ne samo zaštita crkve od vlage, već i izrada projekta.

Iako je i vrapcima na glavi bilo sasvim jasno da su i crkva i freske u njoj u katastrofalnom stanju, decembra 2007. Republički zavod za 2008. godinu planira kao prioritet nastavak sistematskih arheoloških istraživanja porte i utvrđivanje granica nekropole. Pošto je skandalozno ponašanje nove direktorke Republičkog zavoda Vere Pavlović Lončarski već tada bilo poznato javnosti februara 2008. Ministarstvo kulture poništava Rešenje Republičkog zavoda o poništavanju Rešenja o uslovima i nalaže Republičkom zavodu da ponovo odlučuje o istom.

Imperija uzvraća udarac već aprila 2008. kada je Republički zavod ponovo doneo isto Rešenje kojim se ponovo poništavaju uslovi za projektovanje zaštite crkve od vlage. Pomak je ipak napravljen, jer se sada poništava i saglasnost Republičkog zavoda na Projekat zaštite crkve koji je kao donaciju uradio "Albo inženjering". Još su ostali neponišteni Nacionalni investicioni plan i "neistinito" ugrožena crkva manastira Gradac. Maja 2008. Godine, posle poništavanja Projekta sanacije i prezentacije crkve koji je kao donaciju izradio Albo Inženjering, u skladu sa politikom zaustavljanja nepoželjnih radova pod rukovodstvom nepoželjnih stručnjaka direktorke Vere Pavlović Lončarski, Republički zavod je angažovao privatno preduzeće "Beoinženjering" za izradu projekta zaštite crkve od vlage, ali po ceni od 790.000 dinara kako bi se po ko zna koji put u manastiru napravila nekakva melioracija, tj. drenaža terena oko crkve, a arheolog Emilija Pejović morala da kopa mesecima, možda i godinama naravno uz naplatu dnevnica.

Time je napokon priznato da je crkva vlažna, ali samo ako se radi u porti i oko crkve, umesto zaštite same crkve Zbog velike i gotovo stalno prisutne vlage na površinama bez fresaka obrazuju se kolonije algi i lišajeva u nižim zonama. Dok je crkva trajala kao ruševina niže zone crkve su bile zasute nanosima mulja i sopstvenim porušenim materijalom i vremenom je razgrađeni malter u spojnicama zamenila zemlja. Prilikom radova na obnovi, što se sada vidi u brojnim oštećenim spojnicama, iz spojnica nije uklonjeno blato već su preko blata fugovane produžnim malterom. Za relativno kratko vreme od obnove ove spojnice u zoni sokla pod pritiskom smrznutog blata počele su da pucaju i ispadaju, a iz zemlje iza njih počinje da raste zelenilo. Veći deo površine blokova sige u nižim zonama pokriven je lišajevima. Istovremeno fuge u zoni sokla vidno propadaju pucaju i ispadaju iz svojih ležišta, posebno su ugroženi ugaoni delovi lepo profilisanog sokla.

Kontrafori koji nisu konstruktivno vezani za temelje i zidove vidno su odvojeni od crkve jer su spojnice između ravni zidova i kontrafora ispucale. Na površinama zidova vidljive su nove pukotine koje osim preko spojnica idu i preko blokova sige. Razlog ovoj pojavi možda je i u okolnosti da tokom obnove nikome nije palo na pamet da utvrdi dubinu temelja , nikakve intervencije nisu pri obnovi crkve izvedene u temeljnoj zoni niti su temelji prilikom obnove crkve uopšte statički konsolidovani, već je vertikalnim i horizontalnim serklažima ugrađenim u nadziđivane delove izvedeno samo delimično statičko obezbeđenje objekta. Još uvek su na nekim mestima na fasadama sačuvani ostaci prvobitnog maltera. Tanak, uglačan sloj krečnog maltera je štitio zidove od sige i freske u unutrašnjosti od vlage. Svi podaci za rekonstrukciju maltera postoje, ali Olivera Marković Kandić koja je radila na obnovi crkve nije želela da primeni najbolju moguću zaštitu poroznih zidova jer joj je najvažnije bilo da prikaže lepu tehniku gradnje zidova koji se zahvaljujući njenoj pretnji vešanjem uveliko danas raspadaju . Osim starih pukotina na zidovima, danas su uveliko raspucale i konzervatorske spojnice od cementnog maltera Štaviše pucanje je takvog intenziteta da su na nekim mestima popucali i blokovi sige u starim zidovima kao i konzervatorske spojnice, što rečito pokazuje na stalno sleganje zidova i posle radova na obnovi, što uopšte ni ne čudi jer tokom obnove uopšte nije bilo izvršeno ispitivanje stanja temelja i utvrđivanje njihove dubine niti je izveden bilo koji zahvat na njihovom ojačanju i sanaciji iako ih vekovima ispiraju podzemne vode!

Unutrašnjost crkve je takođe namerno ostavljena neomalterisana i crkva deluje nezavršeno i grubo - što nije nikada bila namera ktitora i graditelja. Velike količine kristalisanih soli na površinama fresko-maltera i površine zidova pod zelenim algama odaju sliku nekontrolisanih prodora vode do unutrašnjosti crkve a istovremeno se uništavaju i malobrojne preostale freske.

Vlaga potiče prvenstveno od atmosferske vode koja prodire kroz zidove odnosno kroz porozne blokove sige kojom je crkva u celosti ozidana, a do intenzivne pojave vlage u zonama sokla i zbog toga što spojnice između blokova sokla nisu očišćene od zemlje već su samo pokrivene novim malterom. Deo vlage potiče i iz temeljne zone, odnosno iz kapilarnog penjanja vode kroz jezgro zidova i nove spojnice od produžnog maltera. Iako je još 2006. godine izrađen Projekat zaštite i prezentacije crkve manastira Gradac po svim uslovima i uz saglasnost Republičkog zavoda za urnisanje spomenika kulture, taj projekat je poništen jer je očito da je najvažnije mišljenje penzionerke mr Olivere Kandić da "vlagu ne treba uklanjati, jer su se freske već navikle na nju", što je bila jedna od njenih antologijskih izjava izrečena na Okruglom stolu održanom u novembru 2004.

Očito je da penzionerka mr Olivera Kandić, pojma nema o čemu govori o čemu najbolje svedoči i njeno dopunsko objašnjenje da bi u slučaju sprečavanja dotoka vlage "freske mogle da dožive šok". A šok bi verovatno doživele i alge i lišajevi koji sada odlično uspevaju na unutrašnjim zidovima gradačke crkve i čekaju da im izrastu škrge i peraja, kako bi se još bolje prilagodile životu u vodi!

Kao veliko finale celog skandala nedavno je u Republičkom Zavodu predloženo da se delovi zidova prekriju olovnim pločama kako bi se sprečio dotok vode! Možda bi efikasnije bilo ugraditi u temelje velike Zekovićeve korpe od vrbovog pruća i u njih staviti Veru Pavlović Lončarski, Emiliju Pejović i Oliveru Kandić kako bi one i korpe preuzele na sebe trajno trpno stanje upijanja vlage a freske bi se polako osušile!