Razaranja

Kakvo je stvarno stanje nesuđenog spomenika na Uneskovoj listi

LAKŠE SE DIŠE, PACOVA NEMA VIŠE

Kakav je istorijat Beogradske tvrđave i šta se zapravo danas od nje uopšte može videti. Kako se bez ikakvih kriterijuma decenijama sprovodi "obnova" Beogradske tvrđave. Kakvi su sve rezultati dosadašnje prakse arheološke prezentacije ruševina. Šta je sve istraživano i kako je napamet obnavljano. Zbog čega se ne obnavljaju delimično srušeni objekti za koje postoje podaci pri čemu nikome ne smeta scenografsko doterivanje tvrđave. Ko je decenijama držao tapiju na istraživanje Beogradske tvrđave. Ko je za svega četrdesetak godina uspeo da istraži svega desetinu Beogradske tvrđave. Ko je "frizirao" arhitektonsku dokumentaciju. Kome je smetao Zoološki vrt. Zašto do danas nije izmeštena proburaznica kroz Donji grad. Zbog čega je napokon svanulo Beogradskoj tvrđavi.

Stanislav Živkov

Beogradska tvrđava predstavlja gradsku utvrdu oko koje se razvio današnji Beograd. Podignuta je početkom prvog milenijuma kao palisada sa zemljanim bedemima, da bi se tokom vekova razvijala u rimski kastrum (II vek), vizantijski kastel (VI i XII vek), srednjevekovnu utvrđenu prestonicu srpske despotovine (XIII i XV vek) i na kraju austrijsko/osmanlijsku artiljerijsku utvrdu (XVII i XVIII vek).

Danas predstavlja svojevrstan muzej prošlosti Beograda i jedinstvenu kulturno-istorijsku celinu u okviru Kalemegdanskog parka. Osnovu tvrđave čine dva dela: Gornji grad i Donji grad.

Gornji grad obuhvata deo nekadašnjeg rimskog kastruma, vizantijskog kastela odnosno Despotovog grada i artiljerijska proširenja prema kopnu odnosno ka jugu i istoku.

Donji grad obuhvata zapadno podgrađe i Despotovo podgrađe na obali, odnosno artiljerijsko proširenje ka istoku. Iako je tokom vekova dograđivana i pregrađivana, danas se zapravo najviše vide građevinske strukture iz perioda turskog i austro ugarskog perioda, a zahvaljujući totalno haotičnim radovima na istraživanju i prezentaciji najveći deo čitavog sklopa je prezentiran na takav način da običnom posetiocu mnogo toga uopšte nije jasno.

Prostor tvrđave je stradao tokom bombardovanja za vreme prvog i drugog svetskog rata i tom prilikom su uništene skoro sve zgrade u njenoj unutrašnjosti, a sami bedemi su pretrpeli teška oštećenja. Tokom drugog svetskog rata u sklopu tvrđave su bile stacionirane nemačke okupacione snage, da bi se posle oslobođenja Beograda 20. oktobra 1944. u nju smestile trupe JNA, koje su je napustile 1946. kada je ceo prostor tvrđave i parka stavljen pod zaštitu države.

Beogradska tvrđava danas predstavlja pretežno tipično artiljerijsko utvrđenje, poput Petrovaradina, ali su u njoj vidljivi ostaci i prethodnih epoha. Tvrđava je danas vlasništvo države Srbije i pod njenom je zaštitom, a direktnu upravu nad njom ima JP Beogradska tvrđava. Ona je stalno otvorena za posetioce, a u njenom sklopu se nalaze Vojni muzej, Zavod za zaštitu spomenika, Narodna opservatorija, Salon Prirodnjačkog muzeja, crkve Ružica i Sveta Petka te Beogradski zoološki vrt.

Na žalost, nakon II svetskog rata neko je došao na "genijalnu" ideju te su se u prostor nekadašnjih odbrambenih rovova tvrđave uselili danas propali košarkaški klub Crvena zvezda i još opskurniji teniski tereni koje niko do sada nije uspeo da odatle izbaci.

Sa osnivanjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture početkom šezdesetih napravljeni su planovi po kojima je sa Kalemegdana i tvrđave trebalo ukloniti sve "komercijalne" sadržaje. Stručnjaci su se vodili idejom da ovaj kompleks treba da bude neka vrsta muzeja pod vedrim nebom, ali to nikad nije realizovano, jer nikada nije bilo dovoljno novca da se ostvare ideje o kompletnoj rekonstrukciji nekih spomeničkih celina.

Tokom devedesetih uređena je barutana u Donjem gradu i data na korišćenje Domu omladine, pa je usred tvrđave napravljena prava dilkarnica, odnosno stecište narkomana i alkoholičara odnosno ljubitelja tehno žurki.

Sličan brlog sa sličnim sadržajima i publikom uređen je u lagumu ispod južnog bedema tvrđave, koji je pretvoren u klub Andergraund. Iako je odavno poznato da se na tom mestu nalaze ostaci važnih građevina te spomen-kosturnica, u ovom turnusu je obnovljena odavno izgorela nakazna birtija "Kalemegdanska terasa", gde je otvoren ekskluzivni restoran za novokomponovanu srpsku elitu koja je navikla da parkira svoje automobile pored stola za kojim obeduje i da onako usput šenluči i pada pijana u kaveze sa životinjama.

Tako su se na tvrđavi izmešali urbani i ruralni elementi, nova elita zauzela je najviše kote, iznad Crkve svete Petke i spojili su se brojanica i kajla. Kada se na istom tom prostoru spomenika kulture između Vidin-kapije i kapije Karla Šestog organizuje "pijanka do uranka" u organizaciji belosvetskih pivara niko se ne buni a za sveopšte lokanje i fiksanje, a dežurni krivac je pronađen u Zoološkom vrtu, koji se eto baš slučajno našao na mestu gde se pijanac strmoglavio u kavez sa životinjama.

Naravno nikome ni najmanje nije smetalo kada je od Jakšićeve kule napravljen kafić a još manje smetaju košarkaški i teniski tereni koji su "skladno" uklopljeni u ambijent. Pošto je po svaku cenu za sadašnje stanje tvrđave trebalo pronaći dežurnog krivca, on je pronađen u Zoološkom vrtu koji uopšte nije u samoj tvrđavi veću njenom podgrađu na koje je, više nego očigledno, neko bacio oko!

Samo naivni mogu da poveruju u priču da se Zoo vrt mora iseliti zbog navodno epohalnih arheoloških otkrića, već zato jer je to jedno od najatraktivnijih građevinskih zemljišta u gradu.

Otuda je sasvim jasno da je priča o neophodnom preseljenju Zoo vrta zbog arheoloških iskopavanja najobičnija šarena laža a to iz prostor razloga jer najveći deo što Gornjeg što Donjeg grada uopšte nikada nije sistematski istraživan.

Arheološka iskopavanja Beogradske tvrđave uglavnom su vršena kako je kome padalo napamet , odnosno da bi se proverila ova ili ona pretpostavka i svaki put su vršeni konzervatorsko restauratorski radovi sa ciljem prezentacije novih otkrića a sa kompletnom zbrkom kao jedinim rezultatom.

Najbolji primer o tome kako je zapravo uništena vredna zgrda svakako je rušenje nekadašnje zgrade vojnog muzeja poviše spomenika Pobedniku koja je nepotrebno srušena kako bi se po svaku cenu iskopali razrušeni temelji nekadašnjeg utvrđenog dvorca koji je davno namerno miniran, a o tome da se proizvoljno radilo sve i svašta možda najbolje govori sledeći primer, tj uređenje dela oko tzv Dizdareve kule koja je do tridesetih godina bila sačuvana u visini svega nekoliko metara!

Tridesetih godina kula je obnovljena i to napamet a pre tridesetak godina je još dodatno scenografski doterana i to kao što su opet napamet sagrađeni zubci na vrhu a isti takvi zubci su napamet obnovljeni i na susednom delu bedema prema zapadu kao i na spoljnem bedemu ispred same kule a inače upravo taj budžak uglavnom služi kao priručni javni klozet!

Taj spoljni bedem je pak posebna priča jer se proteže gotovo čitavom dužinom ispred samog platoa Gornjeg grada ali je namerno ostavljen kao ruševina jer navodno nikada nije dovršen a na površini između spolnjeg i unutrašnjeg bedema već decenijama neometano raste u botanici još neproučavana kalemegdanska flora.

tome da se na Tvrđavi radi makar šta, svašta i koješta najbolje govori skorašnji slučaj „obnove" Sava kapije. Naime kada su pre nekoliko godina arheološki istraženi ostaci Sava-kapije, koja je povezivala Donji grad sa savskim delom varoši, odnosno Karađorđevom ulicom nađeno je dovoljno sačuvanih delova za obnovu kompletnog spomenika.

Naime ova građevina, koja je formirana kao kompleks u toku četiri stoleća, bila je dobro sačuvana sve do aprilskog bombardovanja 1944. godine, kada je, nažalost, gotovo u celosti razorena.

Ispod naslaga šuta i preostale municije tim arheologa pronašao je značajne ostatke Sava-kapije. Konačni oblik nekadašnja Sava-kapija dobila je posle 1740. godine kada su Turci radili poslednju rekonstrukciju ove tvrđave, čiji je izgled iz ovog perioda bio dobro dokumentovan na brojnim fotografijama.

Iako je pronađeno dosta delova bedema, po nečijoj sumanutoj odluci, ova kapija je obnovljena samo manjim delom a o tome koliko je ova odluka bila "stručna" najbolje svedoči nakazan izgled „prezentirane" kapije nakon njene "obnove"koja je doslovce uklještena u ambisu pošto kraj nje prolazi proburaznica Donjogradskog bulevara i to na nivou jedno 5 metara višem od prvobitnog, a sve to je kao kapitalno konzervatorsko dostignuće branio doskorašnji veliki "stručnjak" za arhitektonsku konzervaciju i doskorašnji doživotni istraživač i siva eminencija istraživanja Beogradske tvrđave Popović dr Marko rečima da "tursku Sava- kapiju ne bismo mogli ni da prezentujemo, ni da rekonstruišemo jer je njena kompletna zidna masa ili srušena, ili rastresena, ili pomerena".

Sa druge strane, dr Popović je sam sebi skočio u usta rekavši da je "moguće čak rekonstruisati neke objekte koji su porušeni a koji su građeni za vreme austrijske vladavine, u baroknom stilu", a za koje je dr Popović slučajno zaboravio da kaže da su srušeni do temelja.

Prema tome, sasvim je jasno da doskorašnji doživotni rukovodilac istraživanja Beogradske tvrđave Popović dr Marko uopšte nikada nije imao definisan kriterijum o stepenu obnove spomenika, čije istraživanje mu je povereno, jer je sa jedne strane predlagao obnovu spomenika koji nisu sačuvani niti u temelju, a sa druge strane se protivio obnovi spomenika koji su delom i danas sačuvani a za koje postoje i fotografije!

A o tome da se po nepoznatim kriterijumima radilo svašta i koješta najbolje govori situacija oko Dizdareve kapije. Naime na delu spoljneg bedema prema istoku su šezdesetih godina otkriveni delovi presečene rimske kule i susednog bedema koji prikazani kao zaseci unutar kasnijih bedema što niko živi osim stručnjaka ne razume, kao ni pojavu zazidanih zubaca poviše na vrhu istog tog spoljneg bedema.

A šta tek reći za unutrašnji bedem koji u sebi sadrži skraćene srednjevekovne kule i bedem a ispred čega je sagrađen dodatni bedem direktno iznad spoljneg bedema čime je zahvaljujući „arheološkoj „ prezentaciji napravljeno nekakvi hibridno istorijsko stanje kakvo nikada u istoriji nije postojalo!

Inače do Dizdareve kule prilazi se kroz Zindan kapiju za koju je poznato kako je prvobitno izgledalo ali nikome ni najmanje ne smeta činjenica da je čitavo krunište na obe kule i samoj kapiji potpuno proizvoljno obnovljeno tridesetih godina. Iako su sačuvani podaci na osnovu kojih je moguća rekonstrukcija danas srušene kapije ispod crkve Ružice, ona je na žalost istražena i konzervirana kao arheološka ruševina, u skladu sa štetočinskom praksom konzervirati a ne restaurirati.

Odatle dalje prema Kuli Nebojši se vidi čitava trasa bedema koji su najvećim delom opet prikazani kao arheološka ruševina, jedini sačuvani objekti su zgrada vojničke kuhinje, odnosno depandans arheološkog instituta i raskošna austrougarska kapija, međutim bedem se potom prekida iz prostog razloga jer je čitav Donji grad presečen Donjogradskim bulevarom, a sa njegove druge strane u blatištu se vidi ostatak tzv potkovičaste kule a sam bedem se završava nedavno restaurisanom kulom Nebojšom.

Naravno, spoljni bedem Donjeg grada je danas u katastrofalnom stanju pošto je sa jedne strane uklješen bulevarom iliti najobičnijom džadom koja decenijama služi kao najidealnija prečica za najveći deo autobusa sa glavne stanice, a sa druge strane je uklješten sa kolosecima železnice koji su već dugo praktično bez ikakve funkcije a čije se uklanjanje planira još od osamdesetih godina što je svojevremeno izboksovala sada na žalost pokojna Aleksandra Banović, direktorka Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda.

Naime u vreme dok je ona rukovodila Zavodom pristupilo se rešavanju osnovnog problema odnosno generalnom urbanističkom rešavanju kompleksa tvrđave, odnosno činjenice da je kompleks tvrđave odavno presečen pravom proburaznicom, odnosno Donjogradskim bulevarom, čijom gradnjom su delom srušeni obalni delovi bedema ispred kojih je pak sprovedena železnička pruga koja je definitivno sprečila izlazak grada na reku.

Shvativši da je prioritet za dalje uređenje kompleksa Beogradske tvrđave zapravo njena reintegracija i izmeštanje obe proburaznice - Donjogradskog bulevara i pruge - Aleksandra Banović, pokrenula je izradu novog projekta uređenja kojim je predviđena dislokacija ovih saobraćajnica.

Međutim, kao glavna prepreka realizaciji ovog generalnog plana pokazao se tadašnji gradski sekretar za narodnu odbranu, koji je godinama insistirao da se ove saobraćajnice po svaku cenu moraju zadržati, jer, navodno, imaju vojni značaj.

Međutim, zahvaljujući velikoj upornosti Aleksandre Banović, iz samog Generalštaba JNA stiglo je mišljenje kojim je jasno rečeno da što se tadašnjih vojnih vlasti tiče, nema nikakvih problema za uklanjanje proburaznica, jer one za JNA nisu imale nikakav vojni značaj.

Iako se sve ovo dešavalo još 1985. godine, kada je bilo i planirano skoro izmeštanje saobraćajnica i povezivanje pančevačke pruge preko Dunav i loko-stanice i novosagrađene deonice dugačke četiri km, doskora se apsolutno ništa nije uradilo jer nikome od nadležnih, na pamet nije palo da makne pero i pokrene sprovođenje davno donesenih odluka.

Tek se uklanjanjem železničkog saobraćaja iz Savskog amfiteatra i otvaranjem stanice u Prokopu delom ostvarila mogućnost za reinegraciju čitavog donjeg grada a tek probijanjem tunela ispod Pariske ulice biće moguće i uklanjanje gotovo kompletnog saobraćaja oko Donjeg grada!

Inače istraživanje beogradske tvrđave predstavlja idealan primer kako se pod izgovorom "eminentnog" naučno-istraživačkog projekta "Beogradska tvrđava" zapravo čitav posao pretvario u nečiju privatnu prćiju. U ovom slučaju reč je o doskorašnjoj sivoj eminenciji srpske arheologije i čoveku za sve režime dr Marku Popoviću, u široj javnosti poznatijem kao Marko Pacov, pored ostalog rukovodiocu radova na obnovi zgrade Savezne skupštine, stručnjaku za heraldiku, predsedniku više raznoraznih komisija pri Ministarstvu kulture, koji je za četrdesetak godine čeprkanja Beogradske tvrđave sa drugim istraživačima jedva uspeo da istraži desetinu ukupne površine tvrđave.

Ovakvo stanje je posledica činjenice da je čitav posao poodavno postala privatna prćija dr Popovića i njegovih satrapa Vesne Bikić i ostalih, te umesto da na ovom velikom lokalitetu rade brojni timovi arheologa iz više institucija, svi poslovi se izvode u okviru naučnog projekta Beogradska tvrđava čiji je Popović dr Marko slučajno bio rukovodilac.

Daleko gore je to što se, osim arheologijom, dr Popović u slučaju Beogradske tvrđave uveliko bavio i arhitekturom i njenim tumačenjem umesto da te poslove prepusti daleko stručnijim arhitektima. O tome koliko su njegove interpretacije pronađene arhitekture nepouzdane najbolje svedoči slučaj "Ivanović".

Naime, decenijama je na iskopavanju Beogradske tvrđave kao saradnik bio angažovan tragično preminuli arhitekta Milinko Ivanović, koji je do svoje smrti arhitektonski snimao sve nalaze. Nakon Ivanovićeve smrti njegov sin Aleksandar Ivanović je sređujući očevu zaostavštinu izvršio i analizu originalnih i objavljenih planova i preseka te se ispostavilo da su gotovo svi originalni crteži koje je dr Popović objavio uveliko bili prerađeni i frizirani samo kako bi se po svaku cenu dokazale neke Popovićeve teorije.

tome je čak objavljeno i nekoliko članaka u Godišnjaku Grada Beograda, a takođe se pokazalo da je dr Marko Popović na sličan način "frizirao" i dokumentaciju dr Marije Bajalović Hadži Pešić koja je pre toga iskopavala unutrašnje utvrđenje i područje zamka Despota Stefana.

Nakon svih ovih neveselih događaja sa pravom se postavlja pitanje koliko su uopšte pouzdani svi rezultati ostalih Popovićevih iskopavanja koji su objavljeni u brojnim knjižurinama teškim po više kilograma.

Takođe se sa pravom postavlja i pitanje samog intenziteta arheoloških istraživanja Beogradske tvrđave, pre svega jer je dr Popović decenijama istovremeno bio i rukovodilac arheoloških istraživanja u Studenici, Rasu, Postenju i drugde i verovatno je bilo veoma naporno biti istovremeno na tako važnim lokalitetima pa su i rezultati decenijskih istraživanja skromni i neobjavljeni.

Iako ima mnogo arheologa koji nisu uključeni u aktivne projekte, oni to nisu mogli da rade jer su to ipak "čika Markovi" tereni na kojima su mogli sarađivati samo pripadnici svojevrsne velike arheološke lože dr Marka Popovića. Sve u svemu, umesto da se primenjuje svetska praksa rada na velikim arheološkim lokalitetima, gde rade čitavi timovi arheologa, pa su i rezultati bolji i otkrivaju se daleko veće površine terena sa mnogo više pokretnog materijala koji se blagovremeno objavljuje, u slučaju Beogradske tvrđave je sve suprotno.

Umesto da se analizom i rekonstrukcijom visoko sačuvanih zidova bave arhitekti koji neće biti samo interpretatori viđenja arheologa, na Beogradskoj tvrđavi time su se bavili arheolozi a arhitekti jedino kao tehnički servis rukovodilaca istraživanja.

Sve u svemu, zbog odsustva svetskih iskustava pri istraživanju Beogradske tvrđave, tvrđava je danas arheološki jedva načeta, na sve strane se vrše nakazne konzervacije i restauracije, a u radu na istraživanju i prezentaciji tvrđave ima svega osim sistematičnosti. Mnogo bolja situacija nije ni sa zaštitom i konzervacijom kompleksa Beogradske tvrđave.

Umesto toga, u beogradskoj tvrđavi već godinama se radi svašta i koješta. O proizvoljnosti konzervatorsko restauratorskih radova može se napisati čitav elaborat ali kapitalnih promašaja ima na sve strane. Kako bi se pažnja javnosti po svaku cenu skrenula sa pravih problema, naprasno je za sve probleme u istraživanju tvrđave pronađen dežurni krivac odnosno Zoološki vrt koji je naprasno zasmetao pošto po dr Popović - Pacovu smeta nastavku arheoloških istraživanja a dr Popović je preko svog autoriteta doživotnog istraživača i po linij Demokratske stranke pokušao da izbaci ZOO Vrt sa mesta na kome se nalazi skoro 100 godina!

Iako se dobro zna da je do II svetskog rata Zoo vrt zauzimao daleko veću površinu u Donjem gradu tvrđave kao što se zna i da je već decenijama doslovce sabijen na veoma malom prostoru te da mu treba proširenje to pitanje je naprasno postalo pitanje života ili smrti, jer bi se samim širenjem Zoo vrta naprasno smanjila površina na kojoj je dr Popović želeo da začeprka ne bi li našao još koji kubik keramike i kostiju, pri čemu je očto pokazao i staračku demenciju zaboravljajući da su po zakonu pre svih radova obavezna zaštitna arheološka istraživanja.

Naravno kako bi po svaku cenu sprečio širenje Zoo vrta i zadržao ovaj teren za doživotna arheološka iskopavanja u javnosti je pokrenuta kampanja kojom se nastavilo sa dezavuisanjem kako Zoo vrta, tako i njegovog tadašnjeg direktora Vuka Bojovića koji je za dobrobit tamošnjih životinja uradio mnogo više nego sve posleratne gradske uprave zajedno.

Naravno, predvodnik kampanje bio je dr Popović Marko, koji je u javnosti govorio da bi "na prostoru sadašnjeg Zoološkog vrta trebalo da bude ono što je još 1936. godine zamišljeno, a to je zabavni park za decu sa mini zoološkim vrtom. Neki objekti moraju apsolutno da se ruše jer su napravljeni bez građevinske dozvole i saglasnosti službe zaštite".

Štaviše, iako su kompletna tvrđava i njeno uređenje sada u nadležnosti JP Beogradska tvrđava, kao i kafana "Kalemegdanska tvrđava", nakon nesretne pogibije alkoholisanog mladića odjednom je za pogibiju, uprkos propustima u organizaciji pijanke Bir festa i u uređenju bedema kraj Zoo vrta, optužen Zoo vrt u čijoj to uopšte nije nadležnosti.

Ovime je pokrenut javni linč Zoo vrta kao i akcija za njegovo iseljenje a na čelu te kampanje osim dr Popovića bila jei ex gradska sekretarka za kulturu Gorica Mojović.

Međutim grad Beograd je preuzeo osnivačka prava nad ZOO vrtom i uložio znatna sredstva u njegovo renoviranje, a prema rečima svojevremenog predsednika Radne grupe za uređenje ZOO Vrta svojevremeno je bilo najavljeno i njegovo proširenje na površinu od sedam hektara u Donjem gradu Beogradske tvrđave između Vidin-kapije i Kapije Karla VI.

Kao jedan od argumenata da zoološki vrt može i treba da se proširi u Donji grad Beogradske tvrđave, navodi se podatak da je on pre Drugog svetskog rata bio u tom delu. Po svom dobrom običaju u ovaj dogovor nepozvan se umešao i Popović dr Marko, koji je doživotno čeprkao po Beogradskoj tvrđavi i započeo sa javnom kampanjom protiv širenja Zoo vrta te je pored ostalog izjavio da "Grad ne može da donese odluku o formiranju dela zoološkog vrta između Vidin kapije i Kapije Karla VI i zato što je tvrđava kao spomenik ekstra kategorije u nadležnosti Republike.

Pomeranje granica zatvorilo bi pešačku komunikaciju koja spaja dunavski i savski deo varoši". Uglavnom do danas se Zoo vrt nije proširio, ali je zato Popović dr Marko nedavno svoj status promenio iz prethumnog u posthumni, a od tada sama Beogradska tvrđava slobodno može reći: lakše se diše, Pacova nema više!