Ram za portret diktatora (2)

Demokratija je planetarna pobednička ideja

U ovom tekstu ću da analiziram dve knjige koje se bave „demokratijom i njenim neprijateljima", „Non imprimatur" (Ne štampati) Dejana Vukićevića i „Demokratija, populizam, entropija" Dragoljuba Mićunovića. Prva je objavljena 2019, a druga 2018. godine. Obe su neka vrsta udžbenika, prva stvaralaštva i cenzure, a druga demokratije i diktature. Osvojile su me svojom sveobuhvatnošću, studioznošću, preciznošću. Da predstavim te knjige i njihove autore, obrnutim redom od njihovog nastanka, odnosno redom kojim sam ih ja čitao. Iako različite, knjige su slične, jer im je zajednička tema: ugrožavanje čovekove slobode.

Ivan Ivanović

3.

Francuska je kasnila za Engleskom jedan vek. Mićunović ističe XVIII vek kao vek razuma i prosvećenosti. Pjer Bejl sa „Istorijskim kritičkim rečnikom", Monteskije sa „Persijskim pismima" i „Duhom zakona", Didro i Dalamber sa „Enciklopedijom", Volter sa „Filozofskim rečnikom", Holbah i Helvecijus sa materijalističkom filozofijom, sve do Rusoa sa „Raspravom o poreklu nejednakosti" i „Društvenim ugovorom" podstakli su do tada najširi intelektualni pokret zasnovan na racionalnom i kritičkom preispitivanju svih dominirajućih vrednosti: moralnih, političkih, društvenih i religijskih. U Francuskoj se pripremala revolucija.

U isto vreme u Americi, koloniji Britanskog kraljevstva, razbuktao se rat za nezavisnost. Dok su u Francuskoj prosvetitelji uglavnom pripremali promene, u Americi su Bendžamin Franklin, Tomas Džeferson i Federalisti učestvovali u političkim borbama i zakonodavnim aktivnostima. Jedan sromašni, buntovni samouk, kveker, iseljeik iz Engleske, po imenu Tomas Pejn, pokrenuo je svojom knjižicom „Zdrav razum" pokret za nezavisnost Amerike. Franklin, Džeferson i Vašington su nastavili Pejnov rad, pa je došlo do ujedinjenja trinaest britanskih kolonija u Sjedinjene Američke Države.

Na osnivačkom kongresu 1776. godine doneta je Deklaracija nezavisnosti kojom je ustanovljena američka demokratija.

U Francuskoj je došlo do revolucije dve godine kasnije, a kao datum se uzima 14. jul 1789. godine kada su pobunjenici protiv kralja osvojili tvrđavu-zatvor Bastilju.

U Skupštini je 26. avgusta usvojena Deklaracija prava čoveka i građanina, za koju se kaže da je jedan od najznačajnijih političkih akata u istoriji čovečanstva. „Demokratija je postala planetarna pobednička ideja, čije vreme dolazi i ono što joj se suprotstavljalo bilo je retrogradno."

I Francuskoj revoluciji je prethodila jedna brošura, opata Emanuela Sijesa, pod nazivom „Šta je treći stalež?" Sijes je pokazao da je pet procenta privilegovanog stanovništva (plemstvo i sveštenstvo) predstavljeno u Skupštini jednakim brojem predstavnika kao 95% ostalog stanovništva koje čini „treći stalež". „Treći stalež radi, proizvodi, trguje, stvara umetnička i književna dela, unapređuje nauku, podučava omladinu.

Treći stalež je narod bez plemstva i sveštenstva. On je nacija, on je sam sobom narod, on je Sve."

Mićunović detaljno analizira Deklaraciju prava čoveka i građanina i kaže da je ona postala „model pravne države i demokratije". „Revolucija je otkrila da je mogući drugačiji poredak, u kojem je čovek postao punoletan, da mu ne trebaju gospodari, da može sam sebe da uzme za ruku i vodi", pisao je filozof Imanuel Kant. A drugi nemački filozof Fridrih Hegel je izjavio: „Revolucija je svet postavila na glavu", najavivši time da je „razum temelj i kriterijum koji će vrednovati sve ljudske radnje".

No revolucionari su se ubrzo razišli. U Skupštini su se iskristalisale dve frakcije. Na jednoj strani su bili Žirondisti, liberalni konzervativci, koji su tražili da se zadrži monarhija ali da se učini ustavnom. Na drugoj strani su bili Montanjari (Jakobinci), radikalni republikanci, idejni sledbenici Rusoa, koji su odbacivali francusku političku tradiciju i zalagali se za narodni suverenitet u republici.

Već prvi Ustav iz 1791. godine bio je kompromisan, dao je pravo glasa samo aktivnim biračima koji plaćaju porez. Tako je najveći deo sirotinje (sankiloti - bez gaća), pre svih najamni radnici, ostao van ustavnog okvira, iako je taj deo građana u stvari izvršio revoluciju.

Kad su Montanjari dve godine kasnije prevladali u Konventu (skupštini) doneli su novi ustav, tzv. Montanjarski ustav, kojim su vratili radikalizam na scenu. Intelektualci koji su pokrenuli revoluciju gotovo da su ispali iz igre, sankiloti su preuzeli glavnu ulogu.

Na taj način se na istorijsku pozornicu popeo novi stalež, četvrti stalež, odnosno proletarijat. No radikalne promene, kao što su razvlašćenje plemstva i sveštenstva i podela zemlje seljacima, nisu se mogle sprovesti bez sile. Tako su Jakobinci u ime slobode i vrline nametnuli teror, tzv. „revolucionarnu demokratiju", krvavi termidor, čiji je projektant postao pariski advokat Robespjer.

Spoljne okolnosti su bile protiv Francuske revolucije. Monarhističke države, Austrija, Rusija i Britanija, sklopile su protiv Francuske Svetu alijansu krunisanih glava, u cilju sprečavanja prodora revolucije u druge države Evrope. Opasnost eliminisanja francuske revolucije dovela je do poraza njenih radikalnih snaga i predavanja vlasti vojnoj hunti, Direktorijumu, na čelu sa „generalom revolucije Napoleonom Bonapartom". Hunta je konsolidovala državu, pogubila većinu jakobinskih vođa, na čelu sa Robespjerom i Sen-Žistom.

Vešt organizator i ratnik, Napoleon je stvorio najjaču armiju u Evropi i pobeđivao jednu po jednu monarhiju. Ubeđeni pristalica revolucije, Bonaparta je ratujući izvozio revoluciju, pa je na taj način spasio njen duh i ideju. U isto vreme je učvršćivao svoju vlast da bi se proglasio carem i zaveo „vladavinu jednog čoveka", odnosno diktaturu. Tako se francuska revolucija završila svojim unutrašnjim porazom, iako je izmenila svet. A kad je Napoleon najpre pobeđen u Rusiji, a zatim na Vaterlou, činilo se da je to kraj francuske utopije o „slobodi, bratstvu i jednakosti", svih ljudi.

Devetnaesti vek je vratio individualizam u politički život. „Nova građanska sloboda je podrazumevala i pravo na privatnu sferu života." Nastalo je burno vreme kad su se smenjivale revolucionarne i kontrarevolucionarne vlade, odnosno republika i monarhija. Konzervativna misao nije uspevala da potisne liberalne ideje Loka i Monteskijea, ali je Rusoa satanizovala, „vadeći mu kosti iz Panteona, gde su ga revolucionarni Jakobinci sahranili".

Benžamen Konstan, poreklom Švajcarac, učesnik u političkom životu Francuske, istakao je u svom glavnom delu"Načela politike" načelo da se "modernom čoveku mora ostaviti jedan segment života za njegov individualni privatni život, nezavisan od bilo koje javne institucije". On je zamerio Rusou što je „narodni suverenitet" pretpostavio „individualnom delovanju" čoveka.

Dalji korak u odbacivanju revolucionarnog poretka i modernizaciji klasičnog liberalizma učinio je Aleksis Tokvil. On je pretpostavio englesku Slavnu revoluciju „klasičnog kompromisa" francuskoj radikalnoj revoluciji „raskidanja sa nasleđem". Da bi ispitao ovu relaciju, jedno vreme je boravio u Americi, odakle je doneo u Evropu kapitalno delo „O demokratiji u Americi".

Tokvila je u Americi impresioniralo „neodoljivo nastupanje demokratije" u mladoj američkoj državi. Za Tokvila je „demokratija najbolji oblik vladavine, jer postiže najveći konsenzus građana oko osnovnih društvenih vrednosti". Napisao je da je njegov „liberalizam izvirao iz dubine njegovog bića, a demokratija samo iz razuma".

Upozorio je da demokratija može da ima svoju negativnu stranu, jer u njoj broj često zamenjuje argument, pa dolazi do „tiranije većine". Pred većinom često strada istina. Zalagao se za ravnotežu i istakao „Džefersona kao apostola demokratije". Džeferson je izrazio bojazan da je najveća opasnost od „zakonodavne tiranije, kojom se društvu nameću zakonski obrasci i interesi trenutne većine u parlamentu".

Na drugoj strani Lamanša, engleski liberalizam je sa Džonom Stjuartom Milom dosegao svoj najviši domet. Mil je u delu „O slobodi" definisao „prirodu i granice vlasti koju društvo može imati legitimno nad pojedincem". Mil kaže da će „demokratija postati globalni poredak, najšire rasprostranjen", ali da joj na tom putu predstoje mnoge prepreke. „Mil navodi uslove pod kojima se jedno društvo može smatrati slobodnim: ono mora smatrati neprikosnovenim slobodu savesti, kao slobodu misli i osećanja u svim praktičnim i naučnim, moralnim i teološkim sferama; slobodu izražavanja i objavljivanja mišljenja; slobodu ukusa i težnji; slobodu planiranja svog života u skladu sa svojim sklonostima; slobodu udruživanja i ujedinjavanja ukoliko ne povređuje druge. Društvo koje ne poštuje ove slobode ne može se nazvati slobodnim, bez obzira na oblik vladavine."

Džon Stjuaert Mil je definisao pojam liberalne demokratije, pokazao šta znači društvo jednakosti i tolerancije i osudio svaki oblik diskriminacije. Stoga ga Dragoljub Mićunović smatra „šampionom demokratije". A šampionom ga je smatrao i princ Petar Karađorđević, budući kralj Srbije, čim ga je preveo sa engleskog na srpski jeziki i doneo u Beograd.

Ovo je otprilike polovina profesorove apologije demokratije. Dajući istorijat demokratije, profesor ju je sve vreme branio od njene suprotnosti - tiranije, ali i od nje same. Vidimo kroz kakava je sve iskušenja prolazila demokratija. Mnogo je Heraklitove vode moralo da protekne rekama dok je čovečanstvo krenulo tokom demokratije. Da bi danas demokratija bila ozbiljno ugrožena.

4.

Dejan Vukićević se posebno osvrnuo na cenzuru u Srbiji. Prva cenzurisana (zabranjena) knjiga bila je „Serbie plačevno", koju je Karađorđev ministar spoljnih poslova (od 1810. do 1813. godine) Miljko Radonjić objavio u Veneciji 1815. godine, bez potpisa. Dejan ne navodi zbog čega je ova knjiga zabranjena, samo kaže da je zabrana bila prvo u Austriji, a posle i u samoj Srbiji.

Poseban problem sa cenzurom imao je Vuk Karadžić oko prevoda „Novog zaveta" na srpski jezik ćirilicom. Vuk nije uspeo da objavi knjigu ni u Moskvi, ni u Londonu, jer je protiv njega bila Srpska pravoslavna crkva, na čelu sa mitropolitom Leontijem. Učinio je to u Beču bez odobrenja iz Srbije.

Srbi su tek Hatišerifom dobili pravo da osnuju štampariju, što je učinio Dimitrije Davidović 1831. godine u Beogradu. Ali knjaz Miloš je štampariju premestio u Kragujevac i stavio je pod kontrolu. Knjaževska kancelarija izdala je propis kojim se ograničava štampanje knjiga. Bio je to prvi akt cenzure u Kneževini Srbiji.

Prva knjiga koja je stradala od cenzure u Srbiji bila je „Sabor istine i nauke" Jovana Stejića, čije štampanje je započeto u martu 1832. godine u Kragujevcu. Tokom štampanja cenzori su uočili da Stejić ne koristi ruska slova jer i debelo jer, koja je Vuk izbacio iz srpskog pravopisa, ali koja su propisom Knjaževske kancelarije bila vraćena. Štampanje je završeno tek kad su ova ruska slova vraćena u srpski pravopis.

U drugoj polovini XIX veka zabrane u Srbiji su bile česte. Naročito su stradali humoristički listovi, jer novi srpski vladari nisu dozvoljavali čak ni šalu protiv crkve države i vladaoca. Tako je list Šumadinka, koji je uređivao Ljuba Nenadović, bio više puta zabranjivan u toku svog sedmogodišnjeg trajanja. Kad je video da više ne može da ga izdaje, Ljuba Nenadović je platio da zvona Saborne crkve oglase Šumadinke!

Dejan Vukićević navodi koji su sve listovi bili zabranjivani i ukidani, njihov spisak je dugačak. Tako je pod udar došao i list Zmaj , „istoimenog" Jovana Jovanovića Zmaja, zbog satiričnih pesama protiv knjaza Mihaila Obrenovića.

U međuratnom periodu mnogi „napredni" pisci bili su proskribovani, pogotovo posle Šestojanuarske diktature kralja Aleksandra Karađorđevića. Tako je u Kikindi osuđena knjiga pesama „Knjiga drugova", koju je uredio Jovan Popović. Ja ću ovde da navedem da je cenzura zabranila poemu „Ulis" Radeta Drainca.

Posle rata, komunističke vlasti su osnovale specijalno odeljenje za agitaciju i propagandu, Agitprop, koje je vršilo ulogu cenzure. Zakonom o štampi iz 1945. godine propisano je kakve sve knjige treba zabranjivati. Na udaru su se našli pisci iz vremena Kraljevine Jugoslavije, proglašeni za „kolaboracioniste" ili „nepodobne" jer su bili pripadnici okupatorskog režima ili četničkog pokreta. (Neki pisci su čak streljani.) Takvi pisci su bili Grigorije Božović, Sima Pandurović, Tin Ujević, Jovan Dučić, Dobriša Cesarić, Todor Manojlović, Slobodan Jovanović, Dragiša Vasić, Miloš Crnjanski, Rade Drainac... Već 1945. godine bila je zabranjena antologija „Savremena srpska pripovetka", Mladena St. Đuričića i Borivoja Jevtića, jer su se u njoj našli Slobodan Jovanović i Dragiša Vasić.

Kada je formirana nova skupština Srpske književne zadruge, u aprilu 1945. doneta je odluka da se knjige ratne „komesarske uprave" ne priznaju za izdanja Zadruge i recikliraju u fabrici hartije. A tu su bile knjige Šekspira, Getea, Momčila Nastasijevića, Stevana Sremca, dok je predsednik Komesarske uprave Svetislav Stefanović streljan bez suđenja.

Jedan manji broj pisaca zbog svojih stavova o Rezoluciji Informbiroa nestao je iz javnog života, izmeu ostalih do juče „pravoverni" Radovan Zogović, zatim sekretar Agitpropa Stefan Mitrović, kao i najpopularniji predstavnik „kubikaške poezije" Veles Perić. Agitprop zabranjuje 1963. godine pesme Radovana Zogovića, koje su bile pripremljene za književni časopis Savremenik, a Milovan Đilas nije mogao biti objavljivan u Jugoslaviji od 1954. do 1988. godine.

Prvi komunistički pisac koji je bio napadnut zbog literature bio je Branko Ćopić. On je u satiri Jeretička priča, objavljenoj 1950. godine u Književnim novinama „raskrinkao pripadnike nove vlasti i njihov dvoliči život". Ćopića je napao lično Josip Broz Tito, ali ga je abolirao zatvora, jer je bio partizan. Naredne godine je Živorad Stojković pokušao da objavi brošuru „O jednom ćutanju u književnosti" upravo o slučaju Branka Ćopića, ali je to bilo onemogućeno. Dejan Vukićević kaže: „To Ćopićevo rano razočaranje novom vlašću tinjalo je sve do samoubistva koje je počinio 1984. godine".

Veliki je broj knjiga i glasila koja su zabranjivana, najpotpuniji spisak je napravio Marko Lopušina. Jedna od prvih zabrana odnosila se na roman mlade spisateljice Grozdane Olujić (Srpska Fransoaz Sagan) „zbog amoralnosti". Roman je potom skraćen za trećinu i tako publikovan.

Jedan od ranih slučajeva cenzure u komunističkoj eri bio je „Rečnik savremenog srpskohrvatskog jezika s jezičkim savetnikom" Miloša Moskovevića, koji su zajedno objavili Nolit i Tehnička knjiga 1966. godine. Cenzori su otkrili u njemu neke „veliko- srpske" reči, kao što su: srbovati, srbožder, velikosrbin. Na udaru su se našla i neka tumačenja reči, kao smrdeti: „zglave riba smrdi: neuspeh dolazi od rukovodstva". Knjiga je sudski zabranjena.

Hroničari zabrana publikacija u Jugoslaviji su napravili poduži spisak, koji ja ovde ne mogu zbog prostora da reprodukujem. Jedino mogu da kažem da su na tom spisku bile naše najvrednije knjige. Pogotovo je bilo mnogo zabrana oko 1968. kao i posle Titovog pisma. Skoro svaki broj Studenta bio je zabranjen. Gotovo sve knjige „nacionalne orijentacije" bile su politički osuđene, neke sudski zabranjene.

Na udar su došle i Književne novine, koje su bile ukinute 1952. godine „zbog raskrinkavanja sukoba na levici i među jugoslovenskim intelektualcima". Pre i posle toga su bile više puta zabranjivane. Tako je zabranjen broj iz 1949. godine zbog teksta Moše Pijade Krilov ili Ezop. (Dejan ne kaže da li je reč o Titovom predsedniku Skupštine.) „Vrhunac konfrontacije sa sovjetskom stranom predstavlja satirički tekst potpisan pseudonimom (?) Moša Pijade. Okružni sud za grad Beograd zabranio je broj s obrazloženjem da se u tekstu netačno tumači spoljna politika Jugoslavije."

Godine 1969. zabranjen je broj zbog teksta Zorana Gluščevića (koji je bio glavni urednik) o „Praškom proleću u Čehoslovačkoj" - Pet varijacija na temu vrelo Praško proleće 68. Zbog remećenja meunarodnih odnosa sa Sovjetskim Savezom autor je osuđen na šest meseci zatvora (ne znam da li je aboliran?) Kasnije su KN bile u dva navrata zabranjivane zbog pesama Predraga Čudića. 1986. i 88. godine KN su zabranjivane zbog stavova Dragoslava Mihailovića u feljtonu o Golom otoku.

Padom liberalizma u Srbiji i pojavom Titovog pisma slobodna reč je praktično bila ukinuta. (Autor ovog teksta je to platio zabranom „Crvenog kralja.) Došlo je do osude crnog talasa, pogotovo na filmu. (Student režije Lazar Stojanović kažnjen je sa tri godine zatvora zbog filma „Plastični Isus" sa iluzijama na predsednika Tita.)

Pošto je Dobrica Ćosić „promenio orijentaciju" i od komunizma prišao nacionalizmu, njegove nove knjige „antikomunističke orijentacije" dočekivane su na nož. Zabranjena je njegova knjiga eseja „Moć strepnje", u kojoj se nalazi kultna misao da su „Srbi pobednici u ratu i gubitnici u miru".

Tekstovi osmoro profesora Filozofskog fakulteta, koje je Josip Broz označio kao vođe studentske pobune iz 1968. godine, ili su zabranjivani ili oštro kritikovani.

Pre toga je zabranjen broj prokomunističkog časopisa Delo, koje je pokrenuo i uređivao Oskar Davičo (Davičo je 1972. godine inaugurisan u glavnog kritičara liberalizma u Srbiji) zbog teksta Ljeto moskovsko 1965., u kojem je asistent Filozofskog fakulteta u Zadru Mihajlo Mihajlov napravio intervjue sa sovjetskim disidentima.

Posle toga je 1981. godine zabranjen tematski broj Dela o 68. zbog teksta Milorada Vučelića, koji će kasnije postati jedan od glavnih Miloševićevih saradnika (direktor televizije).

Radina Vučetić u knjizi „Monopol na istinu" govori o restaljinizaciji u Srbiji posle čuvenog Titovog Pisma i junskih događanja i ovako sumira priču o cenzuri u Srbiji šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka: „Krajnje efekte i domete cenzure je vrlo teško proceniti, zbog specifičnosti srpske i jugoslovenske cenzure i zbog neuhvatljivosti neformalnih, ali često i formalnih praksi.

Kratkotrajni dometi cenzure bili su kontraproduktivni, jer se ispostavljalo da je bilo slučajeva da je sama cenzura radila za promociju nekog dela ili autora, i time postajala svojevrsna reklama i delu i autoru."

Šuvarova „Bela knjiga" zauzela je visoko mesto na listi najmračnijih događaja jugoslovenskog perioda. To je bio pokušaj denunciranja i istrebljivanja svega različito mislećeg iz oblasti stvaralaštva u jugoslovenskom društvu. Vukićević kaže da je to zapravo bio jedan od poslednjih trzaja komunističke vrhuške, samo četiri godine posle smrti Josipa Broza Tita.

Lopušina navodi impozantnu statistiku da je u periodu od 1945. u Jugoslaviji izrečeno 340 trajnih i privremenih zabrana objavljivanja dela, a da je političkim odlukama zabranjeno 330 publikacija. Samo emigrantskih knjiga na granicama Jugoslavije zaplenjeno je oko 500 naslova.. Aktima „samoupravne cenzure" zabranjeno je oko 150 naslova.

5.

Posebno poglavlje u knjizi Dejana Vukićevića predstavlja Suđenja knjigama, piscima, kako u svetu tako i u Jugoslaviji. Nas ovde interesuju suđenja srpskim piscima. Dejan tu podrazumeva suđenja zbog književnog dela, a ne političke ili druge delatnosti.

Jedno od prvih takvih suđenja bilo je ono Branislavu Nušiću zbog pesme Pogreb dva raba, objavljene u Novom beogradskom dnevniku 1887. godine. U toj pesmi mladi Nušić napada kralja Milana Obrenovića što je prisustvovao sahrani jedne starice (majke pukovnika Dragutina Franasovića, koji je omeo Ilku Marković da ga pogodi u atentatu u Sabornoj crkvi), a potpuno zanemario sahranu čuvenog srpskog oficira Mihaila Katanića, heroja sa Neškovog visa u ratu protiv Bigarske 1885. godine. Sud je osudio Nušića na dva meseca zatvora zbog te pesme. Međutim, kralj Milan nije bio zadovoljan presudom, pa je viši sud preinačio kaznu na dve godine. (Kralj je kasnije abolirao Nušića, čini mi se da je pesnik proveo u zatvoru oko dva meseca.)

Dejan Vukićević navodi suđenje Živojinu Pavloviću, na samom početku revolucije, u vreme Užičke republike, zbog knjige koju je ovaj ubeđeni komunista objavio o svom trošku godinu dana ranije. Živojin Pavlović je bio u vrhu partijskog rukovodstva kad je generalni sekretar KPJ bio Milan Gorkić, ubijen u Moskovskim čistkama, koga je po nalogu Kominterne smenio tada nepoznati Josip Broz sa pseudonimom Valter.

Ta knjiga je bila „Bilans sovjetskog termidora" i govorila je o Staljinovom teroru u Sovjetskom Savezu. Komunisti su u Užicu uhapsili Živojina Pavlovića i priredili mu revolucionarni sud (sudsko veće je činio Politbiro partije), na kojem su ga osudili na smrt. Pavlović je ubijen prilikom sloma Užičke republike.

(Nastavak u sledećem broju)