Istinom do pravde

Iz knjige "Sedam Njegoševih sahrana" Slobodana Kljakića i Ratka Pekovića (1)

Grmljavina sa Lovćena

Publicističko delo "Sedam Njegoševih sahrana", autora Slobodana Kljakića novinara "Politike" i Ratka Pekovića, književnog istoričara (1942-2014. godine), izdata je 2013. godine, u vreme kad su Srbija i Crna Gora trebali zajedno da slave veliki jubilej, 200 godina od rođenja Petra Petrovića Njegoša. Ali, u vreme velikih deoba, ni taj jubilej nije slavljen kako treba. Knjiga "Sedam Njegoševih sahrana" govori o neverovatnoj sudbini lovćenske kapele, mesta gde je Njegoš sahranjen po svojoj izričitoj želji 27. avgusta 1855. godine. Od tog momenta, do današnjih dana, ne prestaju obračuni i sa njegovim delom i sa tako neobičnim mestom gde veliki pesnik i državnik počiva. Danas, skoro vek i po kasnije, Njegoša i dalje čereče i "tumače" prema prolaznim političkim i ideološkim potrebama. Magazin Tabloid objavljuje u nastavcima odabrane delove iz ovog izvanrednog publicističkog dela, uz saglasnot izdavača

Slobodana Kljakić Ratko Peković

Mitropolija crnogorsko-primorska predložila je prošlim vlastima Crne Gore da se kapela obnovi na Lovćenu, a u julu 2012. godine Skupština Crne Gore je, glasovima poslanika vladajuće koalicije, odbila predlog da raspravlja o zakonu koji bi otvorio put za obnovu kapele vladike Petra II Petrovića Njegoša.

Komentarišući takav stav Parlamenta, mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije naveo je 22. jula da „ima saznanje da je reč o privremenoj odluci" i rekao „da treba ispoštovati poslednju volju crnogorskog vladara tako što će se kapela izgraditi na vrhu Lovćena, pored mauzoleja". Na stranicama štampe je usledila kraća rasprava o sudbini Njegoševe zadužbine, čime je samo potvrđeno da je već niz decenija ovo živo prisutna tema u javnosti.

Obeležavanje 200. godišnjice rođenja Petra II Petrovića Njegoša bilo je još jedan podsticaj autorima da sačine ovaj istorijski podsetnik o šest dosadašnjih prenosa Vladičinih kostiju, od prve sahrane 1851. godine, preko 1854, 1916, 1925. i 1972, do 1974. godine, kada su njegovi zemni ostaci položeni u kriptu Meštrovićevog mauzoleja, građenog bezmalo dvadeset godina na vrhu Lovćena, s kog je uklonjena Crkva Svetog Petra Cetinjskog.

Tokom pisanja ove knjige koristili smo sve relevantne, do sada objavljene i poznate istorijske izvore, kao i niz do sada nepoznatih, ili malo poznatih arhivskih dokumenata, dostupnih za istraživanje. Na prvom mestu je reč o izvorima koji se čuvaju u Arhivu Srbije i Arhivu Jugoslavije, kao i o građi Mitropolije crnogorsko-primorske koja je obelodanjena unazad nekoliko godina. Posebno smo zahvalni istraživačima, profesoru dr Veljku Đuriću i publicisti Peri Simiću, koji su nam ustupili dragocene i nepoznate dokumente, kao i Živku Pekoviću, na znalačkim sugestijama.

Naročitu zahvalnostu pisci ove knjige duguju Gospodinu dr Amfilohiju Radoviću, Arhiepiskopu cetinjskom i Mitropolitu crnogorsko-primorskom, što je dozvolio da objavimo njegovo pismo predsedniku Vlade Crne Gore dr Igoru Lukšiću od 25. juna 2012. godine. U pismu Mitropolit Amfilohije od vlasti Crne Gore traži da povodom obeležavanja 200. godišnjice rođenja ,,velikog tajnovidca i pjesnika Vladike Rada" ove godine bude obnovljena njegova zadužbina, Crkva Sv. Petra na Lovćenu, uz ostanak Meštrovićevog mauzoleja ,,na svom mjestu, kao izraz duga svoga vremena, i njemu saglasnog mitomanskog tumačenja Njegoševe ličnosti i djela". Citati iz raznovrsnih i u različitim vremenima pisanih izvora, kao i iz arhivskih dokumenata, dati su u izvornom obliku, bez ikakvih jezičkih intervencija.

Tokom skoro jednog stoleća, kroz „slučaj" Njegoševe kapele na Lovćenu, kao kroz neku žižu, prelama se i deo burne političke, ratničke, nacionalne, kulturne, crkvene i ideološke istorije na ovim prostorima. Gradnje i razure vladičinog večnog počivališta i seljenje njegovih zemnih ostataka pokazali su da je to počivalište ponajmanje večno i da su Njegoševi posmrtni ostaci dolazili u središte dramatičnih istorijskih kovitlaca kojima su zahvaćeni ovi prostori.

Njegoševa kapela je tako postala neka vrsta paradigme, svojevrsni barometar koji beleži manifestacije naših i tuđih naravi, političkih i nacionalnih strasti, odnos prema tradiciji i nasleđu, što su sve nesumnjivi znaci civilizovanosti neke zajednice. Otuda se kao učesnici ovih zbivanja pojavljuju značajne državne, političke i crkvene ličnosti - knjaz Danilo Petrović i potomci dinastije Petrović Njegoš, car Franjo Josif I, kralj Aleksandar I Karađorđević, patrijarh Gavrilo Dožić i patrijarh German, papa Pavle VI, Josip Broz Tito i niz visokih crnogorskih državnih i partijskih rukovodilaca iz perioda komunizma i postkomunizma, sve do naših dana.

Autori su nastojali da dramatična i protivrečna zbivanja oko Njegoševe grobnice sagledaju iz jednog šireg sociokulturnog i sociopolitičkog konteksta, uverivši se ponovo u postojanje kontinuiteta određenih istorijskih procesa i davno uspostavljenih, a i dalje živih, političkih, kulturnih, verskih i ideoloških matrica. Kada je početkom 1990-ih godina prošlog veka došlo na vlast novo „demokratsko" rukovodstvo Crne Gore, organizovane su ankete među desetinama intelektualaca iz Crne Gore i Srbije o tome da li da se Njegoš vrati Lovćenu. Nepodeljeno je bilo uverenje da to treba učiniti. Ne bez razloga, u jednoj od tih anketa, Matija Bećković se ponadao da će Njegošev prah pronaći konačan mir, zbog čega je napisao: „Nije čudo što je duhovna obnova Crne Gore počela zahtevima da se obnovi Njegoševa kapela."

Proteklo je od tada više od dvadeset godina. Obnova kapele je izostala, što autore učvršćuje u uverenju da će predstojeće obeležavanje 200. godišnjice Njegoševog rođenja ponovo rasplamsati rasprave o ovoj temi.

Piscima ostaje pusta nada da će u godini Njegoševog jubileja biti otvoren put za ponovno podizanje Vladičine zadužbine na Lovćenu i da će, kada njegovi zemni ostaci po sedmi put budu sahranjeni na mestu koje je sam izabrao, konačno prestati razlozi zbog kojih je i napisana ova nevesela knjiga...

Vladičin amanet

„Nigde nisam čuo ovakvih jakih grmljavina kao ovde na Cetinju. Kad grmi, rekli bi da se Lovćen ruši. Sav se vazduh pretvori u strahovite gromove. Kad vas takvo vreme zateče na Lovćenu, u oblacima, vidite svuda oko sebe u blizini munje kako sevaju. Čini vam se da ste u boju, i da puške oko vas na sve strane plamte, i da najveći topovi pucaju. Grmljavina ovde ni zimi ne preseca: donesu je oblaci iz tople Italije. - Često je na visinama lovćenskim nebo vedro i sunce greje; a kad pogledate dole u Primorje i na more, vidite ispod sebe crne letnje oblake, vidite kako ih munje presecaju, čujete, kao iz neke dubine, čudnovatu tutnjavu bure", piše čuveni putopisac Ljubomir Nenadović.

Razmišljanja o smrti

„Na mnogo godina pre svoje bolesti, u potpunom zdravlju, Vladika je pomišljao na smrt. Jednog letnjeg dana, hodajući po vrhu Lovćena, zaustavio se na sredini. Odatle na sve strane pogled pun divote. (…) Tu je Vladika neko vreme ćuteći stojao. Ko zna kakve su ga misli toga trenutka zanimale! Najedanput kucne štapom o kamen i rekne: 'Kad umrem, ovđe ćete me zakopati'. Vojvode što su bile oko njega, začuđene, zglede se; to je protiv crkvenog i narodnog običaja da njegov grob leži u planini, u pustinji. Svaki se episkop sahranjuje u svojoj crkvi. Posle kratkog ćutanja upitaju se: 'Zboriš li to ozbilje, gospodare?' - Vladika opet kucne štapom o kamen i ponovi: 'Kad umrem, ovđe ćete me zakopati!' Više se o tome nije govorilo. Crnogorci su ispunili njegovu želju: on tu danas počiva", nastavlja Nenadović.

Prvi Njegošev biograf Milorad Medaković potvrđuje njegove tvrdnje, ali izmešta situaciju u kojoj je Vladika izgovorio navedene reči. Medaković smatra da ih je saopštio bratu Peru i bratiću Đorđiju, ali ne na samom Lovćenu, već na Cetinju. 'Ja hoću da me sahranite u onu crkvu na Lovćenu.' Ovi mu odgovore da to ne mogu učiniti. 'Ko će da te nosi na Lovćen? Nego da te saranimo ovđe u crkvu i blizu nas. A na Lovćenu, ti znaš kakvi su Turci, mogu poslat koga, da ti glavu posijeku, pa kud onda naša bruka i grdilo?' Vladika se promijeni u licu, pa će sa žalošću progovoriti: 'To je moja potonja želja, koju u vas ištem, da je ispunite, i ako mi ne zadate Božju vjeru, da ćete tako uradit, kako ja hoću, onda ću vas ostaviti pod prokletstvom, a moj poslednji čas biće mi najžalosniji, i tu moju žalost stavljam vam na dušu'. Onda se Vladika umiri..." Vladičin amanet i odnos Lovćen - Njegoš nadahnjuju do danas mnoge istraživače.

Poslednja volja

U jednoj besedi iznetoj 120 godina posle Nenadovića, akademik i direktor Njegoševog instituta Crnogorske akademije nauka i umjetnosti (CANU) Novo Vuković kaže:

„...Njegoš je meteorski prošao ovim našim svijetom, kao da se žurio nekom drugom, u kom ga čekaju zadaci višeg reda, oni koji stoje u domenu velike tajne i iskonske ljudske slutnje i vjere. Iza njega je ostao najblistaviji duhovni trag, kojemu vrijeme u rasponu od jednog i po vijeka služi kao fon na kom se očituje snaga njegovih filozofskih ideja. Taj čovjek je vidio gotovo sve; s lakoćom, kakvu imaju samo povlašćeni, kretao se u najtežim, vječnim temama života, istorije, nauke, religije, demonstrirajući kolosalnu snagu svoje imaginacije i svog uma. Kao da je bio u komunikaciji s višim sferama. I kad je umirao, bio je zagledan u njih. Oni oko njega nijesu razumjeli smisao nekih njegovih riječi. Umro je zato svm, premda okružen ljudima koji su ga voljeli i koje je volio. Ko zna jesu li shvatili smisao njegove odluke da bude sahranjen na Lovćenu. Kako bi i mogli shvatiti šta je sve pjesnik sa lovćenskog vrha vidio i o čemu je na njemu umovao? Kako bi i mogli shvatiti pogled uronjen u plavetnilo mora 'gdje vjetrovi i mutni oblaci drijemaju u morskoj tamnici', ili pogled na čudesnu igru munja koje tvore ognjeni krst na nebu Crne Gore? Pjesnici takve snage kao da imaju tajni pakt sa vremenom: ono polako, štedljivo, otvara dublji smisao njihovih djela i njihovih postupaka. Bilo je tako i sa Njegoševom poslednjom voljom. Iako možda nerazumljiva, ispunjena je bez pogovora. Od tog trenutka Lovćen planina, ni najviša ni najljepša u moru crnogorskih brda, postao je naš Olimp, razvođe između dva svijeta. Njegoš je sa te tačke, još za zemnog vijeka, gledao oba: jedan fizičkim, drugi duhovnim pogledom. Bilo mu je dato da vidi, ali ne i da živi."

„...Na Lovćenu imaju dva mesta koja se zovu Crkvine. Jedno je mesto Crkvine na Ivanovim koritima, gde su po pričanju starih bili stanovi Ivana Crnojevića. Odatle deset minuta hoda nalazi se poljana, gde se vide ostaci starih zidina. To se mesto zove Crkvine. Po predanju zidine su iz vremena Crnojevića. Tu je nekada bio Crnojevića manastir, a po nekima crkva koju je sagradio mitropolit Sava ili Sveti Petar Cetinjski", piše Ljubomir Durković-Jakšić.

Crkvu na Lovćenu Njegoš je podigao 1845. godine, mada se dugo nije znalo kada je počeo da je gradi. Širene su o toj temi razne priče, da bi izvorni dokument o tom datumu posle mnogo decenija konačno izronio iz arhivske građe.

Prva sahrana Njegoša, na Cetinju

„...Okružni kotarski poglavar je 21. juna 1845. podneo Guberijalnom predsedniku u Zadar izveštaj, u kome je javljao da je Njegoš 16. juna 1845. otpočeo da podiže Crkvu na Lovćenu. Po njegovom tvrđenju, Njegoš je pod uticajem 'noćnih vizija' izabrao za Crkvu planinsko mesto, koje je nepristupačno za stanovanje. Poglavar ni do tada nije znao kome će Njegoš Crkvu posvetiti, i izgledalo mu je da će se videti iz velike daljine, da bi se 'bolje uvjerili u njegova religiozna osjećanja'. Crkva je imala da služi putnicima kao 'vodič iz velike daljine', jer oni su mogli pomoću nje 'da saznaju za razni položaj Crne Gore'. Tom prilikom poglavar je bio obavešten da će Crkva biti velika po dužini 'oko 12 lakata' i da će imati proporcionalnu širinu. Guberijalno predsedništvo u Zadru je 27. juna 1845. prenelo ove vesti u Beč predsedniku Dvorske kancelarije i grofu fon Sedlinskom, pa je naglasilo da se u stvari, ne može posigurno znati što se želi sa ovom građevinom."

Njegoš je umro 19/31. oktobra 1851. godine (na isti dan kao i njegov prethodnik, Sveti Petar Cetinjski, 1830. godine). Na Cetinju je vladalo veliko nevreme, a i strah da u gluvoj jeseni Turci ne oskrnave Vladičino telo, pa su njegovi najbliži, njegova braća sa glavarima, odlučili da ga privremeno sahrane u Cetinjskom manastiru. O ovom događaju risanski prota Vuk Popović piše iz Kotora u novembru 1851. godine svom imenjaku Vuku Karadžiću u Beč:

„...U nedelju večer, treći dan po smrti, ukopali su ga na Cetinje u crkvi, u grob Sv. Petra, u onoj lijepoj odeždi. Tako je htio Pero i Đorđije. Na pogrebu bilo je preko 100 sveštenika i do četiri hiljade duša. Svakome su popu dali po cekin, prostom čovjeku po cvancik za ručak i večeru; glavarima po dvije, a Primorcu po tri. Glavare iz svakog plemena priustave da čuju testament, i pošto se pročita, prvi je Đorđe poljubio Pera u ruku, čestitajući mu novo gospodarstvo, a za njim ostali svi redom. (...) Što nijesu ga sahranili na Lovćen, kao što je poručio, svjesno su promislili: da ne bi počem tamo u pustinji, po nagovoru krvnika, glavu mu kogođ posijekao i ponio, ali ko od čobana naših ili njihovi s njega ono odijelo svukao; ali su ugovorili: da poslje treće godine kosti mu prenesu tamo, i kuću ograde da u njoj stoje ljudi. - Dakle, sva je prilika da ćemo i na Lovćenu imati do nekoliko godina i manastir i sveca! Naši teško što izmisle, ma pošto izmisle lako stvore. Što nijesu Zeka, narečenog Danila, sina Stanka Petrovića svi ponešeni da im bude vladika i u ovome imaju neki razlog, jer oni ne gledaju toliko da im bude gospodar naučen koliko dobar i viđen. Ovi je Zeko dosta pametan, ali je malen i papren, i niko ne bi rekao da je Crnogorac. (...) No...oni su dosad mirni i složni, i po pravcu što je Senat uzeo sad da vlada narodom svojijem možemo se nadati da će i u naprijed sačuvati slavno ime i svoju slobodu u punoj sili i slavi. Čujem da je ostalo od vladike u rukopisu nekoliko u komadiće umotvorni djela. Dosta je siromah trudio, i sa svom ljubavi podnosio jada i čemera, a na svoje zdravlje slabo je pazio, i zato može se reći da je prije reda i vremena skončao svoju lijepu mladost! Laka mu zemljica bila i vječna pamet!"

Druga sahrana, sada na Jezerskom vrhu

Na osnovu naredbe Njegoševog naslednika, knjaza Danila, 14. oktobra 1854. godine Vladičine kosti prenesene su sa Cetinja na Lovćen i sahranjene u njegovoj zadužbini. O tome Njegošev sekretar i sekretar knjaza Danila, Milorad Medaković, piše u novosadskim Srbskim novinama:

„...Na Cetinju, 30. avgusta. U petak ujutru, u Crkvi izidani grob, upokojenog vladike Petra II, otvoren je, sanduk izvađen i stajao je u Crkvi do u subote izjutra. Zorom u subotu oglasila su zvona i popovi, da se narod prikuplja. Dva arhimandrita i dvadeset sveštenika i dva đakona obuku se u crkvi, i poslije očitane molitve u 7 sati, ponesu iz Crkve smrtne ostatke! Sprovod je bio velik, koji prođe kroz avliju dvora knjaževa. Dok podignu mrtvački sanduk zazvone zvona, a zabrujaju topovi; a kad se ukažu na kapiji dvora knjaževa, onda učesta pucnjava, a kad topovi prestanu, onda na Mučalinama, stojeći Crnogorci, prospu oganj iz pušaka. Sam knjaz s knjaginjom i sa ostalom svitom krenu se, te su pokojnika pratili do na samu visinu Lovćena. Niko ne bi mogao vjerovati, da će se onolika težina i onako teškim putem za tri i po sata iznijeti. No, Crnogorci, vješti klisurama, junački iznesoše svog bivšeg Gospodara na najvišu planinu, i tim se ispuni poslednji pri smrtnom času učinjen zavijet Petra II. Počem su smrtni ostaci u Crkvu u raku položili, zapuca 1.000 pušaka u dva puta i krene se sva vojska i spušti se na Ivanova korita..."

Dva crnogorska kolosa

Ljubomir Nenadović je o Lovćenu, na čijem su vrhu sada počivali Njegoševi posmrtni ostaci, u već pomenutom delu pisao:

"...A i šta je drugo taj lepi vrh Lovćena, nego najveća i najčudnija grobnica na celoj ovoj zemlji?! Tu je grob pesnika neuveloga 'Gorskog vijenca'. Tu, na toj visini, u toj strahovitoj samoći, sahranjen je Rade (Petar II), vladika i gospodar Crne Gore. Orlovi i morski vetrovi jedini su koji tu tišinu potresaju. On je i grobom svojim nadvisio druge. Lovćen je uzdigao njegov grob više svih grobova na ovom svetu, a njegov grob uzdigao više svih slovenskih bregova; pretvorio ga u Olimp, u hram gde se srpske vile skupljaju. Na vrhu Lovćena on je ugledao ovaj svet; na vrhu Lovćena gleda ga ovaj svet. To je planina njegove mladosti, njegove poezije. (...) Većega i gospodskijega spomenika nema; piramide, grobovi egipatskih kraljeva, šta su drugo neg' male gomile kamenja prema lovćenskom vrhu, prema tome Vladičinom spomeniku!? I kada na ovom svetu nestane bregova i ljudi, meni se čini, još će trajati dva crnogorska kolosa: Lovćen i Vladika..."

Nije prošlo mnogo vremena, a nepogode i surova lovćenska klima oštetili su Njegoševu kapelu, zbog čega je popravljana u nekoliko navrata. O tim naporima je 1911. godine ostavio svedočenje Filip Radičević, dvorski protođakon i sekretar Mitropolije.

„No, počem je Lovćen planina izložena gustim oblacima po promeni vremena, te iz gustih oblaka sijevaju munje i gromovi pucaju, pa je i Njegoševa grobnica sa bogatijem odjejanijem privlačila munjevite svitke! Uslijed toga i Crkva je sva isprskana bila, i morala se nekoliko puta popravljati. I pisac ovih redova tri puta je šiljat bio, da i krov i gromobran sa depozitom vode popravi, no i sva ova popravka u stanju nije bila opasnost Crkvi otkloniti. Naša vlada morala je 1879. godine šiljati stručne majstore za popravku Crkve i gromobrana, kao i za krčenje putanjice uz lovćenski hrbat, i po vrhu njega, da se slobodnije do Crkve doći može. Sve je to u potpunom redu ove godine dovršeno. (...) Kad smo uljegli u Crkvicu, kod groba Vladike Rada majstori otvore duboki grob 'Njegošev', i mi sveštenici s mitropolitom Ilarionom popadamo na koljena, pa započnemo veliki 'parastos', koji je trajao pola sata. Kad se imalo saći u grob na kornižu, ja zamolim mitropolita Ilariona da siđem u ovo svetilište velikog Genija, da u prisustvu svijeh pregledam lijes 'Njegošev', okolo kojega su se muze kupile na Srpskom Olimpu. Mitropolit mi dade blagoslov i ja siđem u Genijev grob, i u tome trenutku mene obuze jezoviti strah, i osjećaj, koje se svetinje dodirnuti moram; krst na kostima, a mitra je sva od munja izgorela bila, duševno me potrese i po dnu nogu Njegoševih u nesvijest padnem. Kažu da pet minuta nijesam znao za sebe! Poslje svoje prisebnosti digao sam 'sakos' arhijerejski i našao ruke i rebra, sa cijelim kosturom u potpunom redu, samo glava - lubanja malo bijaše udaljena od kostura, koju sam na svoje mjesto stavio, i cio kostur prekadio. Za to vrijeme sveštenici i mitropolit klečahu na koljenima i pjevahu: 'So svjatimi u pokoj Hristu dušu raba svojega'. Od donešene odjeće arhijerejske stavio sam na 'Njegoševu' glavu zlatotkani bogati vazduh i novi sakos, koga sam preko cijeloga kostura rastegao, da je cio kostur pod njim, kao pod pokrovom ležao, na prsima kojega stavio se njegov naprsnik (?). Sve kosti, kao i cio prah, mirisahu sa puščanim prahom koje su munjeviti ognjevi na zlatotkano odjejanije privlačili, da su kosti morale crne izgledati."

Od događaja iz 1879. do 1911, kada je svedočenje o njemu ostavio Filip Radičević, dvorski protođakon i sekretar Mitropolije, prošlo je trideset i dve godine, tokom kojih je, najverovatnije, bilo još intervencija na lovćenskoj kapeli, da bi ona bila održana u izvornom stanju, ali pouzdanih podataka o tome nema.

Sa velikom dozom sigurnosti može se reći da su popravke izostale tokom 1912. i 1913. zbog učešća Crne Gore u balkanskim ratovima, posle kojih je 1914. godine buknuo Prvi svetski rat.

(Nastavak u sledećem broju)

Narudžbenica

Do sada najiscrpnija knjiga o gradnjama i rasturanjima kapele na Lovćenu, tokom skoro jednog stoleća. Spor crkve i države koji traje do danas.

Uloga Vatikana, Josipa Broza i crnogorskog rukovodstva u rušenju kapele. Knjiga sadrži niz do sada neobjavljenih dokumenata.

Narudžbine na adresu izdavačke kuće "Jasen", ul. Dečanska 12/II, Beograd, ili telefonom na brojeve 011/32-86-339, 064/12-42-626, 064/94-40-061