Feljton

Srđan Cvetković IZMEĐU SRPA I ČEKIĆA: Politička represija u Srbiji 1953-1985 (10)

Hapšenje ostataka neprijatelja revolucije

Istoriografija je dugo zaobilazila osetljivu temu političke represije u socijalističkom društvu. Istraživače je do kraja 80-ih godina prošlog veka pokretanje ove teme često vodilo iza rešetaka. U postkomunističkom periodu istraživanje političke represije je nailazilo na otpor usled brojnih administrativnih prepreka birokratskog aparata koji nije do kraja reformisan. Istoričar Srđan Cvetković je, knjigom „Između srpa i čekića", doprineo suočavanju društva sa nedemokratskim nasleđem i političkom represijom u periodu 1953-1985. Uz presek različitih oblika kojima se politička represija manifestovala, izvršena je klasifikacija političkih osuđenika, procenjen je njen intenzitet, a poseban akcenat je stavljen na službe bezbednosti kao kičmu represivnog aparata. Arhivi bezbednosnih službi su još nedostupni istraživačima, iako je ta građa davno izgubila operativni karakter i prevazišla zakonske odredbe o poverljivosti. Ipak, autor je u radu koristio arhivske fondove u Arhivu Jugoslavije (pre svega Predsedništva SFRJ, SSUP-a i Vrhovnog suda Jugoslavije), koji sadrže brojne policijsko-bezbednosne biltene, stenograme sa sednica i sastanaka u kojima se nalaze sumirani i ekstrahovani podaci. Magazin Tabloid će u nekoliko nastavaka objaviti delove koji ilustruju načine na koje je vršena represija nad političkim protivnicima i kritičarima komunističke ideologije i njenog vođe Josipa Broza.

Srđan Cvetković

Nosioci nacionalističke ideologije najčešće su povezivani sa "reakcionarnim krugovima u inostranstvu", posebno sa "profašističkom emigracijom" (četnicima, ljotićevcima, ustašama), a represivne mere preduzimane su u cilju sprečavanja oživljavanja četničke i ustaške ideologije, razbijanja terorizma i "pokušaja narušavanja bratstva i jedinstva naših naroda i narodnosti". S druge strane, nosioci nacionalizma i sepratizma nalaženi su među komunistima na Univerzitetu u intelektualnim krugovima i šire u socijalističkom društvu.

Nacionalizam je ocenjen kao ozbiljna "reakcionarna snaga koja može da potkopa tekovine revolucije bratstva i jedinstva i ugrozi samostalan i nezavisan put u socijalizam, a u određenim situacijama je i najpogodniji oblik klasne borbe". Najčešće se posmatra u kontekstu borbe protiv "ostataka klasnog i političkog neprijatelja", a ocenjen je kao najmasovnija pojava od svih neprijateljskih delatnosti, koja se u manjoj ili većoj meri ispoljava u svim republikama i pokrajinama.

"Ostaci klasnog i političkog neprijatelja" obuhvatali su malobrojnu i heterogenu grupu preživelih ostataka bivših građanskih stranaka, pripadnike kvislinških formacija (ustaše, četnike, belogardejce, ljotićevce, nedićevce, baliste, zelenaše), koji su se regrutovali iz redova njihovih potomaka i redova političke emigracije. Oslonjeni su uglavnom na neke krugove u krilu Srpske pravoslavne crkve. Ova vrsta "unutrašnjeg neprijatelja" bila je u izumiranju, ne toliko malobrojna koliko idejno nepovezana i potisnuta, a proganjana je više na simboličkom nivou. "Ostaci starih klasnih struktura" ubrzano su biološki odumirali, a vremenom je došlo do pretapanja i integracije u društvo većine pripadnika "stare buržoazije" i njihovih potomaka. Mahom su to bili ljudi u godinama i već osuđivani zbog saradnje s okupatorom (oko 30.000), a oko 10.000 je, po oslobođenju, repatrirano iz zapadnoevropskih zemalja. Retki pojedinci zauzimali su odgovorne položaje u društvu i bili povezani sa akademskim krugovima, književnicima, slikarima i mlađim intelektualcima iz "srpskih kuća". Delovanje im je propagandno usmereno na kritiku tekuće politike i ideologije Saveza komunista Jugoslavije kao i "nacionalističke istupe" prema drugim narodima, i uglavnom oslonjeno politički i finansijski na emigrantske krugove u inostranstvu (pominju se I. Stanković, Ć. Nikitović i I. Pavlović iz SAD). Kao najaktivniji pominju se Đura Đurović, Radomir Milošević Čeda, Ž. Veličković, Ivko Jovanić iz Užica, Dušan Maksimović iz Kraljeva, dr Aleksandar Popović iz Novog Sada i drugi. Posebno se ističe i grupa u Beogradu oko advokata Slobodana Subotića i Jovana Zubovića, zatim B. Marčetića, G. Trivanovića, I. Vujića i S. Cvetkovića, koja je navodno štampala nacionalističke knjige i letke u vezi položaja Srba u Hrvatskoj.

Tokom 70-ih, u vreme "čvrste ruke", nanovo su suđeni ljudi koji su imali decenije robije iza sebe - zvučna imena posleratnog zatvorskog života poput Đure Đurovića, Save Bankovića i Slavoljuba Vranješevića, više da bi se poslala poruka javnosti, nego što su ti ostareli ljudi mogli biti neka ozbiljna pretnja društvenom sistemu. Zbog relativno slabe snage, intenzitet njihovog delovanja bio je determinisan u međunarodnim okolnostima, delatnošću neprijateljske emigracije i srodnih unutrašnjih neprijatelja. Njihovo delovanje uglavnom se svodilo na propagandnu aktivnost i kontakte sa "neprijateljskom emigracijom". Obično su optuživani za "neprijateljsku propagandu" i "učestvovanje u neprijateljskoj delatnosti".

Svakako najpoznatiji "povratnik" je dr Đura Đurović (1900-1983). Kao stipendista Politike, pre Drugog svetskog rata doktorirao je prava na Sorboni u Parizu. Bavio se novinarstvom, bio član lože slobodnih zidara u Parizu "General Penje" i politički blizak Demokratskoj stranci. Anglofilski i antikomunistički orijentisan, tokom Drugog svetskog rata pristupio je Ravnogorskom pokretu, angažovan u propagandnom odseku, a januara 1944. na kongresu u selu Ba, po osnivanju Centralnog Nacionalnog Komiteta, izabran je za sekretara. Smatrao je da je put u Bosnu propast, zalagao se za pregovore sa partizanima i Rusima. Nije se povlačio sa glavninom četničkih snaga, već se krio u Srbiji kod prijatelja i rođaka, da bi se, konačno, početkom 1945. sam predao novim vlastima. Na suđenju članovima CNK-a, od 26. jula do 6. avgusta 1945, pred Višim vojnim sudom, Đurović je osuđen na 20 godina zatvora sa prinudnim radom i na 10 godina gubitka političkih i građanskih prava. Prema svedočenju zatvorenika, kao dinamičan i ambiciozan čovek, na robiji se nije podnosio sa Stevanom Moljevićem, koji je nastojao da se promoviše kao ideolog četničkog pokreta, a bio je blizak sa socijalistom Aleksandrom Pavlovićem, sa kojim je boravio u istoj ćeliji. U zatvoru u Sremskoj Mitrovici je izdržao 16 godina i 10 meseci, sve do amnestije 1962.

Ponovo je uhapšen 22. novembra 1973. i osuđen na pet godina zatvora početkom 1974. godine. Ovog puta je optužen za "neprijateljsko delovanje protiv SFRJ" (čl. 109), zbog pisanja obaveštajnih elaborata i pisama, i veze sa emigrantskom četničkom organizacijom SOPO u periodu 1964-1969, odnosno sa komandosom JVuO Andrijom Lončarevićem, koji je početkom 50-ih bio sa njim na robiji u S. Mitrovici (u međuvremenu 1969. ubijen u Parizu). Funkcioneri četničke organizacije uputili su mu, navodno, više pisama preko Zagorke Kojić Stojanović, supruge jednog od beogradskih advokata (osuđivane na 15 godina 1945. kao pristalica JVuO) koja je bila pred istim sudom ponovo osuđena na tri godine. Prema navodim optužbe, Đurovića su emigrantske organizacije obaveštavale o svom delovanju i pružale mumaterijalnu pomoć, itd. Osuđeni je, iako star i bolestan, izdržao kaznu u celosti u KPD Požarevac. Zapravo, aboliran je samo par meseci pre isteka kazne, zajedno sa disidentom Mihajlovim i drugima, u vreme konferencije KEBS-a u Beobradu 1977. godine i na insistiranje američkog predsednika Kartera. Po izlasku s robije živeo je u Beogradu, gde je, izmučen teškim robijama, preminuo 1983. godine. Može se reći da je, uz ibeovca Vladu Dapčevića i protu Savu Bankovića, politički delinkvent koji je najviše vremena proveo iza rešetaka.

Sveštenik protojerej i stavrofor Sava Banković (1905-1997) iz sela Baljkovac u okolini Kragujevca, je još jedan od "povratnika". Pre rata nije pripadao nijednoj partiji, niti je glasao. Otac, takođe sveštenik, streljan je u Kragujevcu 21. oktobra 1941, a brat aktivni oficir preminuo je u nemačkom zarobljeništvu u Nirnbergu. Po oslobođenju dva puta je osuđivan na smrt i dva puta bio na robiji. Rat ga je, kao profesora gimnazije, zatekao u Aleksincu, a kraj rata u Vrnjačkoj Banji, na istom poslu, gde je i uhapšen novembra 1944. Ozrenski partizanski odred ga je pozvao 1944. da im se pridruži, a pošto je odbio, partizanski sud osuđuje ga na smrt. Po oslobođenju, uhapšen je 16. decembra 1944, a Vojni sud u Nišu ga ponovo 3. maja 1945. osuđuje na smrt zbog saradnje sa JVuO. Viši vojni sud u Kragujevcu 21. maja 1945. preinačuje kaznu na 15 godina robije, koju je u celosti izdržao u Sremskoj Mitrovici. Po izdržanoj kazni 1963. nanovo biva uhapšen i držan u pritvoru 21 dan, ali je pušten zbog nedostatka dokaza.

Treći put je uhapšen kao sveštenik u Beškoj (opština Inđija) i osuđen u Sremskoj Mitrovici 1973. zbog "neprijateljske propagande" na šest godina zatvora zato što je "zloupotrebio veru i crkvu u političke svrhe", zbog posedovanja knjiga i letopisa sa neprijateljskom propagandom i zbog saradnje sa političkom emigracijom. Vrhovni sud Vojvodine umanjio je kaznu na četiri godine. Advokat Rajko Danilović navodi slučaj kao jedan od najkontroverznijih, kada je u pitanju delikt "neprijateljske propagande". Izbegli Nemac, učitelj koji je živeo u Nemačkoj, napisao je knjigu o Beškoj u kojoj su pre rata trećinu činili Nemaci, pa je u tri primerka poslao Srpskoj pravoslavnoj opštini. Jedan primerak je Banković dao mesnoj zajednici, drugi je ostavi arhivu Crkvene opštine, a treći je dao nastavnici na čitanje, koja je znala nemački, a Banković nije. On nije poznavao autora knjige, niti je s njim ikad kontaktirao, ali je osuđen da je vršio "nemačku propagandu". Tužen je da je kao paroh u selima Dobrinjci-Kraljevica kod Rume napisao letopis obe crkve, pa je sud našao da su ti letopisi sadržali neprijateljsku propagandu. Po hapšenju je počela njegova medijska diskvalifikacija: "Zbog neprijateljske propagande sinoć je uhapšen Sava Banković, pravoslavni sveštenik iz sremske Beške. Koristeći Letopis pravoslavne crkve sela Dobrinci, gde je radio šest godina, on je izneo mnogo teških kleveta na račun ovog društva i grubo napao moral meštana Dobrinjaca." I drugu kaznu je izdržao do kraja - u zatvoru je bio od 21. juna 1973. do 20. juna 1977. (ukupno 19 godina), što ga ubraja u red političkih zatvorenika sa najdužim stažom.

Nakon izlaska na slobodu sve vreme je nadziran, šikaniran, ostavljen bez posla i penzije, bez pasoša, a mesne političke organizacijesprečile su njegov povratak u Bešku, kao paroha. Dugo je živeo sa suprugom kao monah u manastiru Ravanica na Fruškoj gori. Novinar V. Marković pozivao je stranu i domaću javnost cirkularnim pismom Apel za podršku i pomoć proti Bankoviću, ukazujući na njegov težak socijalni položaj, agitujući kod državnih i crkvenih vlasti (Savez pravoslavnog sveštenstva), ali ništa nije urodilo plodom. Crkveni zvaničnici su procenjivali da njegov slučaj može biti štetan po crkvu.

Još jedan "povratnik" sa dugim stažom na robiji je bivši oficir JVuO Slavoljub Vranješević (1905-1979) iz sela Kravice kod Srebrenice, bivši major jugoslovenske vojske, pukovnik i komandant Zapadne Bosne, organizacije Dragoljuba Mihailovića. Na maksimalnu kaznu od 20 godina osuđen je jula 1946. na procesu Mihailoviću i drugima, zajedno sa petoricom drugih pripadnika JVuO: dr S, Moljevićem, Ž. Topalovićem i članovima emigrantske vlade S. Jovanovićem i K. Fotićem. Svi su optuženi za krivično delo izdaje i ratnih zločina: Mušicki, Vranješević i Mihailović i za organizovanje u cilju nasilnog rušenja državnog uređenja po Zakonu o krivičnim delima protiv naroda i države. Što tada nije bio osuđen na smrt, Vranješević je zahvaljivao partijskom funkcioneru i rođaku Mitru Bakiću. Odležao je u teškim uslovima sremskomitrovačke kaznione čak 18 godina. Često je štrajkovao glađu zbog torture kojoj je bio izložen, zbog čega mu je ozbiljno narušeno zdravlje. Amnestiran je 1963. godine kada mu je ostalo do kraja robije nešto manje od dve godine, i jedan je od političkih zatvorenika koji su najduže robijali po jednoj kazni. Po izlasku iz zatvora živeo je sa majkom u rodnom mestu Kravice kod Srebrenice. Kao povratnik ponovo je uhapšen 1976. godine sa 71. godinom i osuđen na devet godina zatvora zbog neprijateljske propagande i dela protiv državnog uređenja. Kao težan srčani bolesnik umro je u Sremskoj Mitrovici 1979. godine. Međutim, njegova familija nije uspela da dobije telo za sahranu (kao i u slučaju D. Joksimovića 1951) pre nego istekne predviđena kazna.

Čest oblik delikta "ostataka političkih struktura i nacionalista" jesu kontakti sa političkom emigracijom, mahom pročetničkom. Optužbe su učestale, naročito polovinom 70-ih kada je objavljen svojevrsni specijalni rat "političkoj emigraciji". Mahom se radi o starijim ljudima "reakcionarnih shvatanja", često više puta kažnjavanim. Stojadin Stošić (1929) iz Vladičinog Hana, osuđen je na šest godina zatvora zbog neprijateljske propagande i udruživanja radi vršenja neprijateljske delatnosti pred sudom u Kosovskoj Mitrovici. Optužen je da je prilikom posete SAD tokom 1975. stupio u kontakt sa četničkom organizacijom Srpska narodna obnova, s čijim članovima je razgovarao, čitao i primao listove neprijateljske sadržine (npr. Sloboda, kao i pamflet Čičak). Od predstavnika SNO Uroša Seferovića, i drugih, primio je propagandni materijal i znamenja (kokarde, fotografije Kralja Petra II, srpske crkve Sveti Sava u Libertvilu), sa zadatkom da ih, navodno, pokazuje drugima u zemlji i na taj način pridobija za monarhističku ideju. Stošić je, navodno, to i činio pokazujući materijal Stojadinu Veličkoviću, Miroslavu Košaninu, kome je posrednim putem ponudio da pristupi navedenoj organizaciji. Zbog sličnog dela osuđen je i Srbin iz Sokolca Novo Komljenović (1945), kaluđer iz manastira Morača, ranije već osuđivan zbog dela neprijateljske propagande na godinu i šest meseci zatvora što je tokom 1970-1971. stupio u kontakt sa četničkom organizacijom u Italiji i Nemačkoj i primio knjige "Na strašnom sudu", "Između savezničke izdaje i komunističke osvete", od dr Radoja Vukčevića u izdanju Srpskog istorijskog društva iz Čikaga, zatim "Kojim putem" i "Poruka mladom srpskom naraštaju, koja Broz nije uspeo da prevaspita". Iste spise od januara 1974. do hapšenja stavljao je na raspolaganje u manastiru Morača raznim licima čime je podsticao neprijateljsku propagandu protiv SFRJ. Kažnjen je pred sudom u Titogradu na dve godine, da bi mu kazna krajem 1977. smanjena za šest meseci. Milorad Branković (1930), krojač iz okolne Smedereva, osuđen je novembra 1975. na kaznu strogog zatvora od tri godine zbog krivičnog dela učestvovanja u neprijateljskoj delatnost protiv Jugoslavije, tj. zbog kontakata koje je imao sa članovima četničkih organizacija Srpski kulturni klub, Sveti Sava, Pokret srpskih četnika Ravna Gora u Parizu, preko sveštenika Vladimira Garića, označenim kao "eksponent četničke emigracije". Povezao se sa Živoradom i Miloradom Lukićem, od kojih je primio 12 letaka. Poruka osuđenim na smrt i spisak lica kojima letke treba dostaviti preko pošte. Aboliran je pri kraju izdržavanja kazne u KPD Zabela, 29. novembra 1977. Živko Jovanović (1921) iz Negotina, osuđivan je posle rata pred Vojnim sudom na 10 godina zbog krivičnog dela neprijateljske propagande i razaranja unutrašnjeg jedinstva i borbenog raspoloženja u vojnim jedinicama. Pravosnažnom presudom suda u Negotinu osuđen je 30. oktobra 1975. na četiri godine zatvora jer je boraveći na privremenom radu u Beču pristupio emigrantskoj organizaciji Srpski nacionalni odbor iz Čikaga, održavao vezu i širio neprijateljsku propagandu. Luka Miljković (1930), takođe gastarbajter, osuđen je presudom Vrhovnog suda Srbije 28. oktobra 1975. na tri i po godine jer je stupio u kontakt sa emigrantskim organizacijama Srpski kulturni klub i Sveti Sava iz Ciriha, i što je "donosio knjige neprijateljske sadržine čiji su autori najviši rukovodioci ove organizacije". Koliko je 70-ih i 80-ih pojačana osetljivost na ideološke neprijatelje govore primeri da su i porodice starih političkih neprijatelja ponovo postale sumnjive. tokom 1970. tradicionalni fudbalski turnih u čast tragično preminulog (u saobraćajnoj nesreći) mladog fudbalera iz Bele Crkve, Zorana Ivanovića, rođenog Lončar (sina žandarma stradalog 7. jula 1941. od metka Žikice Jovanovića Španca) prekinut je posle pet godina održavanja. Opštinski organi pozvani su na odgovornost pošto se neko dosetio da je reč o sinu žandarma iz 1941, pa je SUP 1980. zabranio turnir, a uplašeni opštinari su se pravdali "da nisu znali da je sin narodnog neprijatelja".

Posebno je interesantan slučaj Ivana Ivanovića (1936), književnika i profesora gimnazije u Kuršumliji i Aleksandrovcu, sina kapetana jugoslovenske kraljevske vojske Božidara Ivanovića, koji je nestao u jesen 1944. Ivanović je od malena nosio žig "narodnog neprijatelja" i porodica je trpela različite vrste pritisaka. Ivan Ivanović je opisao kako su komunisti prvo pokušali da zavrbuju njegovu majku, sumnjajući da krije oca: "Mi ne vodimo politiku da uništavamo porodice, hoćeš li da radiš za našu vlast... Mene su terali da idem sa ostalom omladinom i pevam pesme po Žitnom potoku i vičem 'Dole Boža Ivanović'. Našu kuću je OZN-a nebrojeno puta pretresala u potrazi za nestalim ocem. Moja majka, koja je 'udarala recke' izbrojala je 143 pretresa u prvim posleratnim godinama."

Njegov progon počeo je 1972. posle objavljenog romana "Crveni kralj", koji je za temu imao fudbal i zakulisane radnje oko ovog sporta. (O Crvenoj zvezdi iza koje je, navodno, stajala Udba, i Partizanu, kojeg su vodili generali, o lažiranju utakmica i drugim negativnim pojavama u fudbalu). Građu nalazi u aferama koje je raspredala štampa. Proces je montiran neposredno posle smene srpskog liberalnog rukovodstva i opšteg zaoštravanja kursa i čvrste ruke prema neprijateljima društvenog uređenja svih boja.

Roman je napisao 1969. godine (pod utiskom '68.), a po izlasku iz štampe, avgusta 1972., hvaljen je od kritike, a u knjižarama se najpre dobro prodavao. Po ustaljenom scenariju reaguje tužilac 28. decembra 1972, a sud u Pančevu trajno zabranjuje roman "Crveni kralj" (što je jedan od prvih slučajeva zabrana ove vrste književnog dela). Stručno veštačenje profesora etike Filozofskog fakulteta u Beogradu Vuke Pavićevića da delo ne vređa javni moral, nije uvaženo. Zatim, 13. januara 1973, kolektiv gimnazije "Radoš Jovanović Selja" u Kuršumliji tajnim glasanjem mu izriče disciplinsku meru isključenja iz nastave, posle čega Ivanović prelazi u Beograd, u Žarkovo.

Roman se, na prvi pogled, bavi bezazlenom temom: odlaskom fudbalera u inostranstvo. U kontekstu 1968, kada se više govorilo podsmešljivo o izvozu radnika kao glavnom izvoru deviza, tema je dobila političko obeležje. U krivičnoj prijavi protiv Ivanovića, agent SDB kao dokaz "zlonamernog i neistinitog prikazivanja društvenih političkih prilika u zemlji", između ostalog, navodi: "U ovoj knjizi koja navodno predstavlja ispovest jednog fudbalera koji postaje fudbalska zvezda, pisac prividno predstavlja stanje u našem fudbalu i fudbalskom sportu, a u stvari čitava oštrica knjige je uperena protiv društvene zajednice." posle istrage, 7. decembra 1973. okružni javni tužilac u Prokuplju podiže optužnicu u kojoj se tvrdi da je Ivanović izložio poruzi SFRJ nazivajući je na više mesta "Juga" i "Jugovina" i kroz usta fudbalera Zorana Jugovića omalovažio Jugoslaviju. Dostavlja se 9. oktobra 1974. izveštaj SDB Niš o ocu pisca, bivšem četničkom komandantu Božidaru Ivanoviću, kojem se gubi svaki trag nakon završetka rata. U kampanji protiv njega i oca kao "ratnog zločinca " i četnika uključuju se i lokalne boračke i partijske organizacije. Sud u Prokuplju ga 29. oktobra 1974. kažnjava "zbog povreda časti i ugleda naših naroda" na kaznu zatvora od dve godine uslovno, a u obrazloženju presude stoji: "Optuženi je obrazovan čovek. Vešt je pisac koji se, negde prikrivenije, negde otvorenije, ispoljava kao politički i klasni neprijatelj socijalizma", kao i da "optuženi kroz celokupni svoj književni rad nastoji da negira društveno i političko uređenje u Jugoslaviji". Zanimljivo je da se tokom procesa izbegava izraz roman i književno delo, već se govori o spisu, tekstu ili materijalu, čime želi da se izbegne činjenica da je reč o umetničkom delu o kojem se da prosuđivati samo estetskimi umetničkim merilima. Od značaja za zabranu bila je činjenica da je roman izdao nezavisni izdavač Slobodan Mašić.

Ivanovićev progon je relativno teži, iako je samo uslovno osuđen, budući da je u lokalnoj sredini odbačen, bez posla, bez stana, na ulici, dok su poznatiji disidenti u Beogradu uživali podršku svetske javnosti ("praksisovci" su vraćeni na posao, a tokom izgona primali su umanjene prinadležnosti). Za Ivanovića se otvoreno zauzeo književnik u usponu Borislav Pekić. Saznavši u Londonu, gde je živeo, preko Politike, da je osuđen zbog dela "Crveni kralj", Pekić piše Udruženju književnika Srbije: "Ubeđen sam da je naše Udruženje, već po duhu principa na kojima počiva, dužno da se svesrdno zauzme, ne samo za ličnu sudbinu književnika Ivana Ivanovića i njegovo delo, već u prvom redu za načelo umetničke i lične slobode, bez kojeg nije vredno postojanja, a koje je autoru 'Crvenog kralja' i njegovoj knjizi brutalno povređeno."

Posle sudske zabrane svi nerasprodati primerci Ivanovićevog romana "Crveni kralj" hitno su povučeni iz knjižara u Beogradu i čitavoj zemlji i uništeni. Budući da je zauvek obeležen kao neprijatelj, i kasnije ga prate peripetije i teškoće pri objavljivanju svojih romana. Ivanović je životnu egzistenciju morao da potraži u većij sredini, gde bi njegovo neprijateljstvo manje došlo do izražaja, pa se seli u Beograd. (Ivan Ivanović je dugo sarađivao sa Magazinom Tabloid, na čijim stranicama je, između ostalog, ostavio svedočanstvo o političkim progonima u vreme Broza, o progoniteljima i progonjenima.)

(U sledećem broju: Nacional-komunisti)