Nestajanje

Knjiga Branislava Gulana ,,Ruralne sredine u Srbiji - Spasavanje sela i države'' (52)

Organska, a naša

Branislav Gulan je član Naučnog društva ekonomista Srbije, Nacionalnog tima za preporod sela Srbije, KONVENTA EU - Mreže za ruralni razvoj EU u Srbiji, novinar, publicista i književnik, koji se više od pola veka bavi selom i seljacima, odnosno čekanjem boljeg života na selu. Evo njegovih najnovijih istraživanja. Autor je i trostruki dobitnik nagrada za životno delo. Dve međunarodne i jedne domaće - Društva novinara Vojvodine u 2019.godini. U izdanju novosadskog ,,Prometeja'', nedavno je objavljena i nova knjiga Branislava Gulana ,,Ruralne sredine u Srbiji - Spasavanje sela i države''. Knjiga je proglašena i nagrađena za najbolje autorsko delo i projekat u 2019.godini VELIKOM DARODAVNICOM od strane ,,Svetionika'' iz Kragujevca. U 2020. godini autoru je za projekat istraživanja, nestajanja i obnove sela Srbije uručena i MEDALJA ČASTI Novog Sada. Uz dozvolu autora objavljujemo najinteresantnije delove ovog istraživanja čije se i novo izdanje upravo priprema.

Branislav Gulan

Šansa za male proizvođače!

Organska proizvodnja u Srbiji organizovano je pokrenuta maja 2009. godine. Osnovana je pod imenom ,,Serbia Organika” i od tada sve više malih, sitnih proizvođača, u Srbiji počinje da se bavi ovom proizvodnjom. Na početku se proizvodnjom bavilo 108 proizvođača na površini od 2.400 hektara. Od tada površine su uvećane za devet puta. Sad se proizvodnjom bavi 6.300 domaćinstava, na površini većoj od 21.000 hektara. Počeo je intenzivan razvoj organske proizvodnje ali i prerađivačke industrije. Izvoz je dostigao 30 miliona evra u 2019. godini. Samo u 2018. godini površine su povećane za 10,4 odsto.

Najviše se gaji voće (na 183.000 hektara) i to organske maline, jabuke, zatim žita, industrijsko i krmno biljke. Kada je organska ratarstva proizvodnja u pitanju, najzastupljenija je pšenica, kukuruz, suncokret i soja, ističe prof dr Snežana Oljača, profesor Poljoprivrednog fakulteta u Zemunu. Najmanje je zastupljena proizvodnja organskog povrća i to svega 1,15 odsto.

Ovo su podaci s kraja 2019. godine. U njima nisu obuhvaćene površine korišćene za sakupljanje organskog samoniklog jagodastog voća, pečuraka i lekovitog bilja, jer u Srbiji ne postoji zvanična metodologija na osnovu koje se može dobiti relevantan podatak o površini na kojoj se dobija sakupljanje organskih divljih biljnih vrsta iz prirodnih staništa. Treba pomenuti i sistem grupne proizvodnje,a to je model koji je uspešno zastupljen u Srbiji koji generiše najveći broj organskih proizvođača (preko 90 odsto). Preduzeća koja su organizatori proizvodnje i nosioci sertifikata su proizvodno orijentisana ka proizvodnji jagodastog i ostalog voća i okrenuta ka izvozu. Geografski su dominantno zastupljeni u južnom, centralnom i zapadnom delu Srbije.

Prema propisima za organsku proizvodnju u Srbiji period konverzije zavisi od toga šta proizvođač namerava da gaji: dve godine pre setve za jednogodišnje useve (uključujući i višegodišnje krmne biljke i pašnjake) i tri godine za višegodišnje zasade pre prve berbe. Na zahtev proizvođača koji je zaključio ugovor sa ovlašćenom kontrolnom organizacijom i nakon obavljene prve kontrole, dužina trajanja perioda konverzije može se skratiti uz, dostavljanje potrebnih dokaza, ali se može i produžiti na predlog sertifikacione organizacije. Što se tiče novčanih ulaganja to zavisi od više faktora: vrste proizvodnje, nivoa razvoja i obezbeđenosti potrebnih uslova na samom gazdinstvu. Pre ovoga, sam proizvođač treba da postavi sebi pitanje da li je njegovo gazdinstvo pogodno za organsku proizvodnju i da li ima tržište za svoje proizvode.

Proizvođači koji su uključeni u organsku biljnu proizvodnju mogu u 2021. godini da ostvare podstcije uvećane za 400 odsto u odnosu na subvencije za konvencionalnu proizvodnju, a to je po 26.000 dinara po hektaru. Maksimalni iznos podsticaja koji korisnik može da ostvari je 520.000 dinara. Stočari koji se bave organskom proizvodnjom imaju 40 odsto uvećane subvencije u odnosu na konvencijalne uzgajivače. Međutim, evidentne su određene prepreke u ovom sektoru koje onemogućavaju pojedinim stočarima ostvarenje podsticaja za određene kategorije životinja. Organski proizvođači imaju pravo na refundiranje dela troškova za kontrolu i sertifikaciju umanjene za iznos sredstava na ime poreza na dodatu vrednost, u iznos od 50 odsto, odnosno 65 odsto za područja sa otežanim uslovima rada u poljoprivredi, tvrdi Goran Đaković, savetnik u Ministarstvu poljoprivrede Vlade Srbije.

Najveći deo sertifikovanih organskih proizvoda, proizvedenih u Srbiji se izvozi, i što je najbolje, izvoz stalno raste. Prema podacima Uprave za carinu u 2019. godini iz Srbije je izvezeno 13.284 tone organskih proizvoda u vrednosti od 29,75 miliona evra. Od toga voće i proizvodi od voća čine 28,7 miliona evra. U poređenju sa prethodnom godinom, ukupna vrednost izvoza uvećana je ta oko 2,3 miliona evra. Najviše se izvozilo u zemlje EU, pre svega, Nemačku, a potom Holandiju, Italiju, Francusku, Poljsku i SAD.

U publikaciji Evropske komisije o perspektivama za tržište i prihodima od poljoprivrede za period 2019. - 2030. godine očekuje se da će se povećanje potražnje za organskom hranom se ubrzati. Najveći izvozni potencijal imaju voće i to bobičasto (prerađeno i sveže), ratarske kulture (uljarice, povrće, žita), lekovite i aromatične biljke (gajene i sakupljene u prirodi) gljive, stočna hrana (kukuruz, soja i detelina).

Trend je da se sve više manjih proizvođača uključuje u preradu viška svoje sirovine što im omogućava kontinuirani prihod posebno u sezoni kada nemaju sveže proizvode za tržište. Često se prave razni džemovi, sokovi i slično. Ali, i pored uspešne proizvodnje i dobrog plasmana, prerada organske maline, kupine i ostalog jagodičastog voća nije na zadovoljavajućem nivou u našoj zemlji i trebalo bi da bude viši. Treba obratiti pažnju na pakovanje i ambalažu jer one ne naglašavaju prednosti proizvoda. Kada je u pitanju prerada najviše rezultata je zabeleženo u preradi mlečnih proizvoda u Vojvodini, zatim ratarskih kultura kao što su ulja i namazi od uljarica, brašna i ostali mlinski proizvodi, a solidan stepen prerade se postiže i u organskom povrtarstvu u regionu Vojvodine. Od okupljanja proizvođača, usvajanja originalnog recepta do sertifikacije. Proces zaštite dugo traje, ali su prednosti velike. Proizvodi sa zaštićenim imenom i poreklom su tri puta skuplji od ostalih i sve više se traže na stranom tržištu.

Šta čini brend?

Brend predstavlja skup odlika koji se mogu primeniti i na mesto (grad, region ili državu) i na proizvode. U segmentu intelektualne svojine da bi “nešto” bilo brend, mora biti zaštićeno žigom. Ipak brend nije samo žig (znak, ili vizuelni deo), već i dizajn, ali i kvalitet, pr. radi, kada se radi o proizvodima, kvalitet garantuje njegovo dugogodišnje prisustvo na tržištu. Marketinški timovi stvaraju brend (ispituju tržište, definišu ciljne grupe, grade dugoročnu strategiju).

Geografskim oznakama porekla obeležavaju se proizvodi koji se proizvode na određenom geografskom području i čija su svojstva i kvalitet određeni upravo geografskom sredinom koja obuhvata prirodne i ljudske faktore (podneblje, zemljište, vode i dr., ili način i postupak proizvodnje, koji je u vezi sa tim geografskim područjem)...

Ako neko želi da stvori brend, postavljaju se sama od sebe pitanja, šta brend treba da sadrži’ Evo i odgovora:

Među najstarijim brendovima (među proizvodima) su brend ,,Centroproizvoda’’ sa grupom proizvoda, ,,Jaffa’’, ,,Soko Štark’’ (takođe sa grupom proizvoda), ali i brend ,,Zlatiborac’’ sve više postaje prepoznatljiv (dugogodišnja, tradicionalna i porodična proizvodnja).

Proizvod zaštićen oznakom garantovane posebnosti (autentičan), a na osnovu tradicije proizvodnje (Traditional Speciality Guaranteed - TSG) znači da takav proizvod ima specifične karakteristike zbog samog načina izrade ili tradicionalnog sastava, a nezavisno od određenog područja. (u nastavku je spisak)

Nedostatak zaštite geografske oznake porekla za pojedine domaće proizvode, često je razlog stranih pravnih lica da ih registruju kao međunarodne žigove.

Najautentičniji proizvod

Homoljski med je prepoznatljiv, unikatan i sa određenog područja. Međutim Srbija još uvek nema jasnu predstavu o takvom proizvodu (više se priča, nego što to zaista i postoji). Primera radi, bez obzira što autohtono sirarstvo u Srbiji, koje ima bogatu i dugu tradiciju i postojanje nacionalnih propisa u vezi zaštite autohtonih sireva, još uvek se nije pristupilo značajnijoj zaštiti proizvoda sa geografskim poreklom na našem području. Razlog tome je nedovoljna informisanost poljoprivrednih proizvođača, sa aspekta potreba, značaja i koristi koje se dobijaju zaštitom njihovih proizvoda. Pre svega, proizvođači nisu upućeni u metodologiju pokretanja samog postupka za zaštitu geografskog porekla, načinu pripreme elaborata i svim neophodnim pratećim dokumentacijama, kao i o tome kojoj instituciji treba podneti zahtev.

Kada je reč o sirevima evo i najnovojih podataka. Sir je danas u Srbiji lakše proizvesti, nego prodati!

U 2020. godini povećan je otkup mleka od strane mlekara za devet odsto u Srbiji, što ovu godinu razlikuje od prethodnih. Proizvodnja sira od strane mlekara je na nivou 52 000 tona na godišnjem nivou, dok proizvodnja sira u domaćinstvima čak i premašuje tu brojku. Glavno tržište za izvoz našeg sira je Ruska Federacija , zatim zemlje CEFTE. Potrebno je u budućnosti razmišljati i o novim tržištima.

U Privrednoj komori Vojvodine održana je konferencija pod nazivom „ Trenutno stanje u proizvodnji sira i mogućnost plasmana”. Branislav Raketić, šef Odseka za deklarisanje hrane i organsku proizvodnju u ministarstvu poljoprivrede Republike Srbije istakao je da je važno da se razgovara sa proizvođačima u okviru institucija kako bi se suočili sa svim problemima i radili na njihovom rešavanju. U 2020. godini povećan je otkup mleka od strane mlekara za devet odsto u Srbiji, što ovu godinu razlikuje od prethodnih. Proizvodnja sira od strane mlekara je na nivou 52.000 tona na godišnjem nivou, dok proizvodnja sira u domaćinstvima čak i premašuje tu brojku.

Glavno tržište za izvoz našeg sira je Ruska Federacija, zatim zemlje CEFTE. Potrebno je u budućnosti razmišljati i o novim tržištima istakao je Raketić. Čedomir Božić, pokrajinski sekretar za poljoprivredu istakao je da je posle posete poljoprivrednom gazdinstvu „ Radišić” iz Čuruga zajedno sa predsednikom Pokrajinske vlade Igorom Mirovićem došao na ideju da se malim proizvođačima sira pruži mogućnost da na jednom mestu iznesu svoje probleme kako bi poboljšali plasman. Posebnu zahvalnost izražavam Privrednoj komori Vojvodine koja je ovaj skup organizovala jer ćemo samo tako doći do konkretnih rešenja za proizvođače istakao je Božić.

Pokrajinski sekretarijat za poljoprivredu u ovom trenutku ima raspisan jedan konkurs koji se odnosi na mini mlekare- konkurs za unapređenje stočarske proizvodnje i podizanje konkurentnosti poljoprivrednih gazdinstava. Ukupan iznos sredstava je 15 miliona dinara a konkurs je otvoren do 24 aprila istakao je Božić. Zajedničkim radom i udruživanjem malih proizvođača kao i institucija možemo doći do željenih rezultata rekao je resorni pokrajinski sekretar. Boško Vučurević, predsednik Privredne komore Vojvodine istakao je se godišnje u severnoj Pokrajini proizvede oko 17 tona sira, što predstavlja oko 45 odsto ukupne proizvodnje sira u Republici Srbiji. Učešće AP Vojvodine u ukupnoj vrednosti izvoza sira iz Republike Srbije iznosi 24,3 odsto. Ovo je početak udruživanja proizvođača sira sa teritorije AP Vojvodine kako bi udruženi lakše isticali svoje probleme i kako bi ih institucije prepoznale.

Zorica Radišić, iz mlekare „ Farmer “ iz Čuruga ukazala je upravo na potrebu proizvođača sira da zajednički nastupaju i na taj način ukažu na problem plasmana svojih proizvoda. Neophodna je bolja promocija, kako bi se kvalitet koji je prisutan kod njihovih proizvoda na adekvatan način plasirao. Proizvođači sira koji su učestvovali na konferenciji istakli su da je neophodno pored adekvatnog plasmana razgovarati i o uređenju tržišta i radu onih koji nisu registrovani ili za to nemaju dozvole.

Svaki proizvođač mora sam da kreira svoj proizvod, odredi znak kojim postaje prepoznatljiv i koji daje pečat i lični identitet proizvoda, ako želi postići brend. Ali ga mora i zaštititi. U širem smislu, skoro svaki korisnik je i potencijalni stvaralac intelektualne svojine. Njena zaštita, preko sistema nacionalnih i međunarodnih pravila, neophodna su radi sticanja sigurnosti i dobiti, a ona šire posmatrano, vode ka ekonomskom, kulturnom i socijalnom napretku jednog društva. Zaštita intelektualne svojine takođe podstiče proizvodnju i širenje znanja i širokog asortimana kvalitetnih proizvoda i usluga;

Kakva je procedura

Postupak za ustanovljenje geografske oznake porekla pokreće se prijavom koju mogu podneti lica koja proizvode na određenom geografskom području proizvode i obeležavaju je nazivom tog geografskog područja. Prijava sadrži zahtev, podatke o geografskom području, elaborat o načinu proizvodnje i posebnim svojstvima i kvalitetu proizvoda. Podaci o geografskom području obuhvataju bliže podatke o području, mape i druge podatke. U prijavi se moraju dati podaci o podnosiocu prijave i proizvodu, o načinu i postupku proizvodnje, o posebnim svojstvima proizvoda, o načinu obeležavanja proizvoda, kao i ko ima pravo na upotrebu oznake porekla i pod kojim uslovima.

Problemi, koji se obično ističu su u vezi sa neorganizovanošću proizvođača, nemaju sigurno tržište (pojedinačno nemaju jačinu..), nedovoljna količina sirovina za proizvodnju, nedovoljno materijalnih sredstava za proces zaštite proizvoda, ali preklapaju se i problemi sa ruralnim sredinama gde sela izumiru, deca se sve više opredeljuju za odlazak sa sela i sl. Šta je relevantno da je specifično za jedan proizvod?

To je možda i „suština” koja bi trebala podzakonskim aktom da bude definisana. Postavlja se pitanje, da li bi proizvođač, koji ispunjava propisane zahteve tim propisom, morao i da zaštiti svoj proizvod u Zavodu, ili bi taj propis bio osnova za zaštitu jednog proizvoda u procesu zaštite proizvoda sa geografskim oznakama porekla i sastavni deo dokumentacije njegove zaštite...

Srbija ima veliki potencijal (i izvozni) za proizvodnju proizvoda sa geografskim oznakama porekla, pre svega, zbog svojih prirodnih bogatstava, ali i zbog kulturnog nasleđa, koje sa sobom nosi i tradicionalne načine proizvodnje hrane. Činjenica je da geografske oznake porekla poseban značaj imaju za manje razvijene zemlje, jer glavninu njihovog izvoza čine prirodni i poljoprivredni proizvodi.

Prava na intelektualnu svojinu stvaraju dodatnu vrednost za potrošače i mogu da budu garancija za poreklo i kvalitet proizvoda. Ukoliko se pravilno koriste, prava na intelektualnu svojinu takođe mogu predstavljati ključna sredstva za iskorenjivanje siromaštva putem trgovine. Inovacije su ključ za kreativnost i jedan od instrumenata za održivost na tržištu jednog brenda, i svaka je unikatna za sebe. Skoro u svakom pojedinačnom slučaju, intelektualna svojina stimuliše napredak, transformišući društvo i dodajući vrednost našem životu. Više se ne postavlja pitanje da li je intelektualna svojina potrebna, već zašto je potrebna zaštita intelektualne svojine! A intelektualnu svojinu, bilo koje oblasti i u bilo kojoj fazi stvaranja treba zaštititi! Suočavajući se sa problemom nezaposlenosti i migracijom iz ruralnih područja, jedna od strategija ruralnog razvoja je očuvanje nasleđa i podsticanje tradicionalnih aktivnosti lokalnog stanovništva, te je i u tom smislu potrebno raditi više na isticanju vrednosti zaštite geografskih oznaka porekla proizvoda.

Šta se najviše izvozi?

Homoljski med je dobio mogućnost, da kao proizvod sa zaštićenom oznakom porekla bude na tržištu EU, Fruškogorski med, kulen...

Kada su u pitanju brendovi (,,Centroproizvod’’, ,,Jaffa’’, ,,Soko Štark’’), takođe zauzimaju mesto u izvozu, prepoznatljivi su i značajno prisutni na tržištu prehrambenih proizvoda.