Feljton

Srđan Cvetković IZMEĐU SRPA I ČEKIĆA: Politička represija u Srbiji 1953-1985. (3)

Progon unutrašnjih neprijatelja

Istoriografija je dugo zaobilazila osetljivu temu političke represije u socijalističkom društvu. Istraživače je do kraja 80-ih godina prošlog veka pokretanje ove teme često vodilo iza rešetaka. U postkomunističkom periodu istraživanje političke represije je nailazilo na otpor usled brojnih administrativnih prepreka birokratskog aparata koji nije do kraja reformisan. Istoričar Srđan Cvetković je, knjigom „Između srpa i čekića", doprineo suočavanju društva sa nedemokratskim nasleđem i političkom represijom u periodu 1953-1985. Uz presek različitih oblika kojima se politička represija manifestovala, izvršena je klasifikacija političkih osuđenika, procenjen je njen intenzitet, a poseban akcenat je stavljen na službe bezbednosti kao kičmu represivnog aparata. Arhivi bezbednosnih službi su još nedostupni istraživačima, iako je ta građa davno izgubila operativni karakter i prevazišla zakonske odredbe o poverljivosti. Ipak, autor je u radu koristio arhivske fondove u Arhivu Jugoslavije (pre svega Predsedništva SFRJ, SSUP-a i Vrhovnog suda Jugoslavije), koji sadrže brojne policijsko-bezbednosne biltene, stenograme sa sednica i sastanaka u kojima se nalaze sumirani i ekstrahovani podaci. Magazin Tabloid će u nekoliko nastavaka objaviti delove koji ilustruju načine na koje je vršena represija nad političkim protivnicima i kritičarima komunističke ideologije i njenog vođe Josipa Broza.

Srđan Cvetković

Od početka 70-ih savezna država je stalno slabila, a nadležnosti u sferi politike i bezbednosti prenošene su na republike i pokrajine (i radne organizacije u sferi ekonomije) ali je, s druge strane, proces demokratizacije društva obustavljen. Došlo je do jačanja uticaja države i partije u svim sferama: političkom životu, ekonomiji, kulturi i nauci. U političkoj sferi se to ogledalo kroz smenu liberalnih elemenata u Savezu komunista Jugoslavije, intenziviranu političku represiju i povećan nadzor nad "neprijateljima socijalizma", u ekonomiji kroz zaustavljanje liberalnih tržišnih reformi 1965, a u sferi kulture, nauke i ideologije došlo je do naglašenijeg prisustva i forsiranja ideološko-političkih sadržaja.

"Odumiranja savezne države" - konfederalizaciju zemlje nije pratila demokratizacija i slabije ideološko prisustvo SKJ, već upravo obrnuto, jačao je represivni i ideološki aparat, kult ličnosti i uloga partije u društvu. Na kraju je to ostala jedina spona koja je spajala potpuno decentralizovanu privredu i podeljeno jugoslovensko društvo.

Neki autori su skloni da fenomen povećanog intenziteta represije, uz decentralizaciju 70-ih, nazovu "neostaljinizam", koji se od integralnog staljinizma razlikuje u utemeljivanju u samoupravnoj ideologiji i drugom istorijskom trenutku. Liberalni komunistički funkcioner iz Vojvodine Mirko Čanadanović, smenjen kao liberal, ocenjuje da je početkom 70-ih nastupila "reboljševizacija partije i države". Uočava se obnavljanje staljinističkog folklora: "žigosanje frakcija", potera za "trockistima" i razne sumnje i prozivke, uz poziv na govore druga Tita, povika na truli liberalizam i prinuđivanje na samokritiku, kao i povećan intenzitet političkih suđenja.

Dolazi do ponovne afirmacije kulta ličnosti i moralno-političke podobnosti u svim oblastima radnih odnosa, naročito u društvenoj sferi. Učestali su istupi i predsednika države protiv tzv. euforije demokratizacije. Ipak, posle Brionskog plenuma i osude političkih zloupotreba Službe državne bezbednosti, više se pazilo da se ne iskače iz zakonskih normi, a neformalni vaninstitucionalni oblici represije (nezakonita hapšenja, prebijanja) postaju ređi. Iako vremenom raste intenzitet represije, poprima suptilnije i ozakonjene forme (npr. zloupotreba psihijatrije i slično).

Politička represija je 70-ih, usled "unutarnjih i spoljnih razloga" izuzetno pojačana. Po drugi put se hapse nacionalisti (Đ. Đurović, S. Banković, S. Vranješević), zatim mnogi ibeovci, učesnici Barskog kongresa, anarholiberali, liberali i drugi. Jedan od najvažnijih unutrašnjih faktora je osnažen intenzitet otpora režimu. Delimična liberalizacija posle 1966. i pada Rankovića omogućila je artikulaciju, po prvi put i različitih oblika poličkog raznoglasja izvan partije. Prvi ozbiljniji otpori - studentske demonstracije 1968. i Maspok u Hrvatskoj 1969-1971, čiji su nosioci bili mlađi ljudi, studenti Univerziteta, zbunili su i uznemiri partijske vrhuške izazivajući strah od liberalizacije. Lanac studentskih demonstracija od polovine 60-ih u SAD, preko Francuske, Nemačke i Italije, po sistemu "grudve snega" prelile su se i na omladinske pokrete kod nas. Stoga je politička represija posle smene Rankovića i dolaska liberala intenzivirana u periodu 1968-1972. (kasnije još i više) što je posledica ne toliko Rankovićevog liberalizma, niti čvrste ruke liberala, već realnih društvenih okolnosti, tj. snažnom intenziviranju otpora unutra i spoljnopolitičkih turbulencija, terorizma, ratova i kriza.

Zaoštravanje međunarodnih odnosa, praćeno nasilnim metodama rešavanja političkih konflikata, blokovskom zategnutošću i obaveštajnim ratom, išlo je na ruku podizanju temperature u zemlji. Uočljivo je da se velika globalna ekonomska kriza početkom 70-ih poklapa sa opštim porastom terorizma i političkog nasilja. Od spoljnih faktora najviše je na intenzitet političke represije u vremenu 1968-1985. uticala intervencija SSSR-a u Čehoslovačkoj avgusta 1968, oživevši sećanja na Mađarsku kontrarevoluciju 1956. i uplašivši partiju od mogućnosti sovjetske intervencije. Tito se, do 1968. delimično približio Sovjetskom savezu, preko vijetnamske krize i arapsko-izraelskog rata, a sovjetska intervencija u Čehoslovačkoj značila je ponovno udaljavanje. Rat na Bliskom istoku, kao i vojni udar u susednoj Grčkoj 70-ih, globalna nestabilnost i opšta ekspanzija terorizma u svetu (i kod ekstremne emigracije), dodatno su podrejavali temperaturu u zemlji.

U vremenu velikog stezanja posle 1971, na Zapadu je primećivano da SFRJ naginje sve više Istočnom bloku (u domenu ekonomije, političkih odnosa, bezbednosne saradnje, itd.) svrstavajući je u tzv. radikalne nesvrstane zemlje, ocenjujući da bi, u kriznoj situaciji SFRJ tražila pomoć SSSR, čime se vraća na "stari put" u okvire "socijalističke zajednice". Posle kratkotrajnog zahlađenja 1968-1970. (usled čehoslovačke krize), dolazi do intenzivnije saradnje sa SSSR-om, što se osetilo i po pitanju IB emigracije koja beži na Zapad (Francuska, Belgija) u strahu od hapšenja KGB i SDB, a takođe i kroz povećan ideološki nadzor i obračuna sa "tehnomenadžerijom, liberalima i nacionalistima".

Planovi za krizne situacije uočavali su da glavna opasnost preti od "blokovskih supersila". Jedan od strateških ciljeva SAD, pri postojanju baza u Italiji, Grčkoj i Turskoj i drugde na Mediteranu, bio je da druga "super sila" ne ojača pozicije na Balkanu. Time je motivisana podrška SAD Jugoslaviji kao nezavisnoj i nesvrstanoj zemlji. Na drugoj strani, primećeno je da su hegemonističke pretenzije SSSR prema socijalističkim zemljama motivisane željom da disciplinuje svoj lager pod plaštom proleterskog internacionalizma i odbrane socijalističke zajednice, kroz teoriju o tzv. ograničenom suverenitetu članica socijalističkog bloka. S obzirom na geostrateški položaj Jugoslavije i njenu spoljnopolitičku orijentaciju, ovo je bitan faktor s kojim se računa pri proceni političko-bezbednosne situacije. Produbljavanje krize u međunarodnim ekonomskim odnosima mogli su imati za posledicu i pojačane političke pritiske na Jugoslaviju (inflacija, energetska kriza, nezaposlenost), a ocenjivano je da bi "reakcionarne snage" mogle da iskoriste i masovan povratak naših građana na privremenom radu u inostranstvu, odnosno ako im se u "određenoj situaciji ne dozvoli povratak".

Protiv "pete kolone"

U ovim kriznim momentima na spoljnom planu primećena je ekspanzija "aktivnosti unutrašnjih neprijatelja" i raznolikih kritičara režima, koji su u ovakvim situacijama videli potencijalnu šansu za obaranje ili slabljenje režima. Kao najbitniji unutrašnji momenti, koji su dominantno predodredili intenzitet političke represije su "Deklaracija o polažaju hrvatskog jezika" 1967, "Predlog za razmišljanje" i studentske demonstracije 1968. i 1971, obračun sa Maspokom i liberalima 1971-1972, smrt Josipa Broza Tita 1980, demonstracije na Kosovu 1968. i 1981, itd. Dezorganizovan i razjedinjen unutrašnji neprijatelj je, ipak, prema procenama SDB, mogao da posluži u određenim kriznim situacijama ili slučaju spoljne intervencije kao "peta kolona".

Prema bezbednosnim izveštajima najviše se ekspanzija osetilo u vreme čehoslovačke krize, kada se naglo povećao broj napada na sistem, a ibeovci vršili propagandu na platformi solidarisanja sa agresorom i širenje defetizma u pogledu odbrane od SSSR i, s druge strane, od prozapadnih elemenata se tražio trajni prekid sa Istokom i čvršća povezanost sa Zapadom.

Tokom 1968. preduzete su zamašne mere mobilizacije u ministarstvu odbrane i organizma unutrašnjih poslova, ubrzane popune rezervrnog sastava, razmatranja planova odbrane, modernizacije vojske (nabavka uniformi, naoružanja i opreme), a sve kao posledica straha od čehoslovačkog scenarija. U SDB od druge polovine 1968. počinju ubrzane pripreme i planovi za delovanje u ratnim okolnostima, obuka kadrova, popuna rezervnim sastavom, tehnička modernizacija i drugo.

Naročita pažnja u kontekstu hladnoratovske politike pridavala se doktrini Specijalnog rata, pod kojim se podrazumevao "kompleks organizovanih aktivnosti i dejstava na ideološkom, kulturnom, naučnom, ekonomskom, psihološko-propagandnom, diplomatsko-političkom, obaveštajno-subverzivnom i vojnom planu, koji se preduzimaju protiv određene zemlje". Za formu specijalnog rata u jugoslovenskim uslovima karakteristično je "snažno psihološko-propagandno delovanje" i "povezivanje pete i šeste kolone" (politička emigracija) sa stranim faktorom i obaveštajnim službama. U Jugoslaviji je početkom 70-ih procenjivano da veći bezbednosni izazov predstavlja opasnost od nekih formi "specijalnog rata" negoli od otvorene agresije, pa je stoga detaljno razrađena strategija borbe protiv svih oblika i metoda ovih pritisaka, uključivanjem šire društvene zajednice i svih samoupravnih institucija kroz plan "opštenarodne odbrane i društvene samozaštite". U ovim nastojanjima se insistiralo posle 21. sednice Predsedništva SKJ 1972, kada je odlučeno da se planski i odlučnije krene u obračun sa svim formama neprijateljskog delovanja, koje su došle do izražaja u vremenu tzv. liberalističkih tendencija.

Posle studentskih demonstracija 1968, drugi od unutrašnjih faktora destabilizacije, a time i intenziviranja političke represije, jeste Maspok u Hrvatskoj 1971-1972, koji je dodatno uplašio vlast da dalja liberalizacija vodi u kontrarevoluciju. Nakon 21. sednice (1971) "Pisma predsednika Republike i Izvršnog biroa (18. septembar 1972), kroz Deseti kongres SKJ i Ustav SFRJ 1974, pokrenuta je odlučna akcija "za ekonomsku i političku stabilizaciju". Pitanjima bezbednosti i "razvijanja društvene samozaštite" intenzivnije se bave, u okviru svojih nadležnosti, najviša politička tela, Skupština i Predsedništvo SFRJ (naročito Savet za zaštitu ustavnog poretka), SIV, Predsedništvo CK SKJ i njegov Izvršni komitet, republički i pokrajinski saveti za zaštitu ustavnog poretka. Naglašavano "funkcionalno i akciono jedinstvo i nedeljivost" službi bezbednosti od savezne, preko republičkih do pokrajinskih u obračunu sa svim neprijateljima poretka i društvenog uređenja. Ovaj koncept odbrane trebalo je ostvariti po celokupnoj dubini društva, naročito u sklopu osnovnih samoupravnih organizacija i zajednica.

Zajednički cilj neprijatelja

Iako unutrašnji neprijatelj, u političkom i organizacionom smislu, nije predstavljao organizovanu snagu, ipak su državni organi uočavali zajednička obeležja: zloupotrebljavanje demokratskih institucija za antidržavno delovanje, zloupotreba političkih i ekonomskih problema SFRJ i oslonac na inostrane faktore ili političku emigraciju. Spajao ih je navodno isti krajnji cilj: rušenje ustavnog poretka i društveno-političkog sistema u SFRJ. Neke snage su bile oslonjene na strane političke i bezbednosne faktore, jedne su išle za političkim metodama borbe, druge su posezale i za terorizmom, a treće su kombinovale oba vida borbe u svom delovanju. Krajem 60-ih i početkom 70-ih Služba državne bezbednosti uočava aktivnost široke lepeze "unutrašnjih neprijatelja" koja je usmerena na dva osnovna cilja: 1. kompromitovanje politike SKJ i njenih nosilaca, širenje neverice i defetizma oko sprovođenja kongresnih odluka, te stvaranje atmosfere nesigurnosti u pokušaju slabljenja odbrambene moći zemlje; 2. održavanje i sticanje ovih pozicija u svim strukturama jugoslovenskog društva, uz pokušaj da se osujete akcije SKJ na eliminaciji nosilaca neprijateljske aktivnosti.

Primećeno je da delovanje unutrašnjeg neprijatelja postaje izraženije od 1968. i dobija društveno opasniju dimenziju, naročito u kriznim situacijama. U središtu napada i kritike neformalne opozicije jeste samoupravni sistem (kao zavesa za vlast uske nacionalne partijske birokratije ili oblik dezintegracija državne zajednice u svim društvenim delatnostima), program i politika SKJ, nacionalno pitanje, bratstvo i jedinstvo, socijalna nejednakost, politika nesvrstanosti, autoritarna ličnost J.B. Tita (ustavna promocija u doživotnog predsednika SFRJ) i drugih funkcionera, itd. Kao novina u odnosu na raniji period primećuje se da su neprijateljski elementi infiltrirani u socijalistički sistem i javne institucije, u pojedine listove i teoretske publikacije. U tom smislu, redakcija Studenta, zajednica samostalnih pisaca TIN u Hrvatskoj, Srpsko filozofsko društvo u Beogradu, naučni časopis Praksis u Zagrebu, Perspektive u Ljubljani, Književne novine u Beogradu, Matica iseljenika i druga izdavačka preduzeća. Konstatuje se da je delatnost, sa pozicija nacionalizma i separatizma (i kako se kaže "iredentizma na Kosovu i Istri") najrasprostranjeniji oblik i društveno najopasniji.

Aktivnosti i mere preduzete na jačanju bezbednosti zemlje značile su i veći stepen spremnosti i organizovanosti u suprotstavljanju napadima široke lepeze političkih neprijatelja na ustavni poredak. Klasifikaciona struktura unutrašnjih neprijatelja delimično je izmenjena u odnosu na period do kraja 60-ih, pa se, pored starih ibeovaca, građanskih neprijatelja, đilasovštine i rankovićevštine, beleže i nove neprijateljske grupacije, poput "birokratsko-konzervativne grupacije" (izrasli na tragu ideja "čvrste ruke", osuđene političke strukture na Brionskom plenumu) i "anarholiberala" (odnosno, tradiciji "šezdesetosme"). Uočeno je da anarholiberale pomaže Istok, dok se birokratsko dogmatske snage više oslanjaju na Zapad.

U osnovi, svi "unutrašnji neprijatelji SFRJ" su, od strane analitičara službi bezbednosti, podeljeni u dve osnovne grupe: 1. stara građanska opozicija (bivši četnici, ustaše, ljotićevci i antikomunističke snage, ostaci građanstva, klerikalni elementi, građanski liberali...) i 2. nova socijalistička opozicija (đilasovci, birokratsko-etatističke snage - rankovićevci, ibeovski i neoibeovci, liberalni komunisti, nacional-komunisti, tehnokrati, anarholiberali...)

Ako bi se pravilo poređenje 70-ih godina sa stanjem dvadeset godina ranije, neuporedivo je snažnija opozicija režimu sada stasala iz redova samih komunista, dok su se preživeli ostaci građanskih struktura više među političkom emigracijom, pa i onom ekstremnom, ali u zemlji su bili prisutni simbolično. Dok je polovinom 50-ih opozicija stasala idejno ili kadrovskih iz redova komunista bila u začetku i svodila se na sve manji broj pristalica IB, sada je predstavljala ogromnu većinu u disidentskom frontu. Na osnovu izveštaja organa unutrašnjih poslova "unutrašnji neprijatelj" je najčešće grupisan pod nekoliko naziva.

Sve vrste protivnika

Pod terminom "birokratko-dogmatska grupacija" bili su okupljeni ibeovci, neostaljinisti i slične grupe koje se zalažu za "birokratski koncept razvoja društva". Omalovažavaju aktuelno političko rukovodstvo smatrajući ga nesposobnim i idejno nezdravim, veličaju Rankovića i šire propagandu o njegovoj popularnosti u masama. Osnovna teza - čitav privredni i društveni život kroz samoupravljanje doveden je u stanje anarhije, a njihovo grupisanje oko ideje "čvrste ruke" i "jake Jugoslavije" primećeno je naročito posle Brionskog plenuma. Cilj je uspostavljanje birokratsko-centralističkog sistema, približavanje SSSR.u i uključivanje Jugoslavije u socijalististički lager.

Liberalna frankcija obuhvatala je lica udaljena iz SKJ zbog liberalističke, frakcionaške i antipartijske aktivnosti. Navodi se da šire tezu kako su u jugoslovenskom društvu zakočeni demokratski procesi i to vodi njihovom nazadovanju, a "ustavne odredbe i opšti kurs ka jačanju položaja radničke klase u društvu proglašavaju demagogijom i manipulisanjem radnicima".

Anarholiberali su mahom mlađa "lica koja deluju sa pozicija tzv. levice i trockističke grupe i pojedinci..." Od njih se negira revolucionarni karakter jugoslovenskog društva i Saveza komunista. Samoupravljanje se prikazuje kao manipulacija radničkom klasom, a komunisti kao privilegovani sloj.

Nacionalisti su definisani kao "lica kativna u delovanju sa hegemonistističkih, separatističkih i iredentističkih pozicija, a u okviru ove grupacije obrađuju se i pripadnici masovnih pokreta... Maspokovci uporno dokazuju kako je kontrarevolucija u Hrvatskoj izmišljotina, omalovažavaju rukovodstvo u Hrvatskoj tvrdeći da je nedemokratski izabrano, a svoju šansu vide u posttitovskom periodu..." U ovu najopasniju i najmasovniju grupaciju ubrojeni su, osim maspokovaca, i ostali sepratistički, iredentistički i unitaristički pokreti i grupe, zastupljeni u Srbiji, na Kosovu kod Albanaca, Makedoniji i drugde, ali sve češće bivši komunisti i ličnosti koje su nastupale sa nacionalno-građanskih pozicija kritikujući ustavne promene 1974. i neravrnopravan položaj Srbije (prof. Mihajlo Đurić, Dobrica Ćosić i drugi). Primećena je vremenom njihova idejna i akciona fuzija sa preživelim ostacima poraženih građanskih snaga.

Tehnobirokrati, odnosno tehnomenažeri su svrstani u grupu "čiji pripadnici zloupotrebljavajući svoje ekonomske pozicije rade na podrivanju ekonomske osnovice društva i uzurpiraju samoupravna prava ljudi te pretenduju na političke pozicije u društvu". Izazvali su posebnu pažnju tajne službe polovinom 70-ih, kada su otkrivene masovne zloupotrebe u oblasti spoljne trgovine "s ciljem da se izazovu poremećaji u privrednim tokovima zemlje". Time je, navodno, stvarana osnova za konrarevolucionarno delovanje. Pratilo se na celoj teritoriji, a posebno intenzivan obračun na teritoriji Srbije i Slovenije u sklopu borbe protiv liberalizma.

Stari politički i klasni neprijatelji su ostaci starih klasnih struktura, bivši četnici, ustaše i ostali kvinsliški elementi, ostaci buržuazije. Vrsta "neprijatelja države" u izumiranju svodila se na ponovno hapšenje nekih disidenata ili otkrivanja retkih novih pročetničkih ili proustaških grupacija ili pojedinaca u zemlji. Naročito je to vidno posle demonstracija 1968. i Maspoka 1972, u sklopu opšteg stezanja i intenziviranja političkih progona.

Klerikalci (klerofašisti) su "lica koja neprijateljski deluju sa pozicija verskih zajednica...". Misli se pretežno na aktivnosti Rimokatoličke i Srpske pravoslavne crkve u zemlji, a naročito izraženim prema brojnoj jugoslovenskoj emigraciji u Zapadnoj Evropi.

Sve ove grupacije se u izveštajima iz druge polovine 70-ih nazivaju "peta kolona" i upoređuje se sa kolaboracionističkim snagama u Drugom svetskom ratu, mada u izmenjenom društveno-političkom i istorijskom kontekstu. Uočena je naročita povezanost klera i nacionalista sa ekstremnom emigracijom (tj. stare građanske opozicije) i, s druge strane, informbirovaca sa IB emigracijom i određenim institucijama istočnoevropskih zemalja.

Kao društveno najopasnije pominju se etatističko-dogmatska i liberalističko-frakcionaška grupa što se, za razliku od ostalih, "radio i o određenom broju lica - bivšim funkcionerima i drugim licima koja imaju određeni ugled u društvu".

U okviru ovih grupa posebno su obrađivani nosioci "etatističko-centralističkih aktivnosti koji su neretko nastupali i sa etatističko-dogmatskih i nacionalističkih pozicija". Posebno su bili na meti hrvatski nacionalisti, rankovićevci, ali i ibeovci i tehnomenadžeri. Novije grupacije, tehnomenadžeri i liberali-komunisti, bile su u začetku, pa je služba tek krenula sa sistematičnijim i odlučnijim akcijama prema njima. Apelovalo se da politička tela brže kvalifikuju pojave i događaje kako bi služba, sudovi i tužilaštvo agilnije reagovali.

(U sledećem nastavku: Obračun sa hrvatskim Maspokom)