Feljton

Srđan Cvetković IZMEĐU SRPA I ČEKIĆA: Politička represija u Srbiji 1953-1985. (11)

Crveni očevi nacije

Istoriografija je dugo zaobilazila osetljivu temu političke represije u socijalističkom društvu. Istraživače je do kraja 80-ih godina prošlog veka pokretanje ove teme često vodilo iza rešetaka. U postkomunističkom periodu istraživanje političke represije je nailazilo na otpor usled brojnih administrativnih prepreka birokratskog aparata koji nije do kraja reformisan. Istoričar Srđan Cvetković je, knjigom „Između srpa i čekića", doprineo suočavanju društva sa nedemokratskim nasleđem i političkom represijom u periodu 1953-1985. Uz presek različitih oblika kojima se politička represija manifestovala, izvršena je klasifikacija političkih osuđenika, procenjen je njen intenzitet, a poseban akcenat je stavljen na službe bezbednosti kao kičmu represivnog aparata. Arhivi bezbednosnih službi su još nedostupni istraživačima, iako je ta građa davno izgubila operativni karakter i prevazišla zakonske odredbe o poverljivosti. Ipak, autor je u radu koristio arhivske fondove u Arhivu Jugoslavije (pre svega Predsedništva SFRJ, SSUP-a i Vrhovnog suda Jugoslavije), koji sadrže brojne policijsko-bezbednosne biltene, stenograme sa sednica i sastanaka u kojima se nalaze sumirani i ekstrahovani podaci. Magazin Tabloid će u nekoliko nastavaka objaviti delove koji ilustruju načine na koje je vršena represija nad političkim protivnicima i kritičarima komunističke ideologije i njenog vođe Josipa Broza.

Srđan Cvetković

Mnogo je veći značaj pridavan nacionalistima i unitaristima iz redova samih komunista i tzv. birokratsko-etatističke grupacije koji su se množili u partijskim redovima, naročito od polovine 60-ih i izgona Aleksandra Rankovića i Dobrice Ćosića iz partije.

Analiza Službe državne bezbednosti govori kako "velikosrpski nacionalisti i unitaristi računaju s Aleksandrom Rankovićem kao pogodnom ličnošću koja bi, eventualno, mogla da ih okupi u jednom trenutku..." Oko grupe osuđene na Četvrtom plenumu i njihove "centralističko-unitarističke platforme" uočava se okupljanje šireg kruga potencijalnih pristalica, koji se iz dogmatskih, nacionlalističkih i drugih pobuda opredeljuju kao njeni istomišljenici. Među označenim kao "nacionalisti" u Srbiji bilo je i starih uglednih boraca, poput generala Miloja Milojevića, Radivoja Jovanovića Bradonje, Dobrice Ćosića, Antonija Isakovića i drugih. Vremenom je dolazilo do fuzije starih nacionalističkih struktura iz Drugog svetskog rata (iz zemlje i emigracije) i komunista nezadovoljnih statusom Srbije i Srba u SFRJ. Rankovićevci su se, ipak, prema izveštajima SDB-a, držali pasivno i ocenjivali su da vreme radi za njih i treba izbegavati aktivnosti koje bi ih dovele u sukob sa zakonom. Ekstremniji su se, navodno, povezali sa Informbiro-emigracijom i informbirovcima, a neki su navodno čak postali članovi i nove Komunističke partije Jugoslavije. Obaveštajne službe bile su zadužene da utvrde uticaj Rankovića i procene mogućnost njegovog povratka na političku scenu "kao eksponenta prosovjetskih snaga".

Osnovni cilj pripisan ovoj vrsti "unutrašnjih neprijatelja" je izazivanje razdora među narodima i narodnostima i ostvarivanje hegemonističkih, separatističkih i unitarističkih koncepcija. Pri tom se eksploatišu parole o "ugroženosti, zapostavljenosti, potčinjenosti i ekonomskom izrabljivanju" svoje u odnosu na druge nacije, a sve praćeno napadom na samoupravni sistem. Kod mnogih istraživača uzima se vreme uoči 1968. i početak 60-ih kao vreme od kada pozicije i broja nacionalista jačaju. Nudi se i interpretacija o savezu dve desnice, komunističke i ostatka građanske ("objedinjavanje birokratije i ostatak sitne buržoazije" u likvidaviji levice 1968. i studentskog pokreta, što se poklapa sa trenutkom zamene saveznog etatizma narastajućim republičkim državnostima. Kao dokaz tome u prilog, navodi se i činjenica da se u mnogim sredinama u Hrvatskoj i Makedoniji sejala sumnja kako je 1968. u stvari nekakva srpska i velikosrpska stvar. U studentskoj štampi u Hrvatskoj u vreme Maspoka 1971. moglo se pročitati teza o "srbokomunizmu", gde je pripisana čitavom jednom narodu sklonost ka staljinizmu.

Broj lica, označenih kao nacionalisti, počev od kraja 60-ih, zaista se naglo uvećavao. Deklaracija o nazivu i položaju hrvatskog jezika i pravopisa (1967) i Predlog za razmišljanje u značajnoj meri su razbuktali nacionalne strasti, ali se kulminacija delovanja sa ovih pozicija desila u vreme Maspoka u Hrvatskoj 70-ih i albanskih demonstracija na Kosovu 80-ih. U vojsci je primećeno čak i među oficirima veći broj istupanja "protiv naroda i države", naročito sa pozicija "nacionalizma i unitarizma". Samo od 1971. do 1974. isključeno je iz SKJ sedam generala i 59 viših oficira, a u prvih šest meseci 1972.čak 83 pripadnika JNA otišla su na robiju zbog ovog greha. Takođe, 1975. godine 700 pripadnika JNA je negativno istupalo - od toga su polovina kvalifikovani kao "nacionalisti", najviše mlađi oficiri. Po jednom dokumentu iz 1977. na robiji u SFRJ je bilo 196 lica ili oko 30 odsto (od ukupno 544) zbog delovanja sa nacionalističkih pozicija, i to 99 hrvatskog, 42 albanskog, 38 srpskog, 12 muslimanskog, tri makedonskog, i po jedan zbog slovenačkog i mađarskog.

Nacionalizam se probijao polako i sve dublje u redove samih komunista, prema izveštajima Službe bezbednosti, naročito u mešovitim sredinama na terenu BiH, Srbije (pre svega na Kosovu) i Hrvatske. Iako se nacionalistička delatnost nešto pritajila u drugoj polovini 70-ih, još uvek su postojale mnoge grupe i pojedinci koji "su se predstavljali kao zaštitnici svoje nacije" i zagovarali grublje metode delovanja. Takvu orijentaciju imalo je desetak manjih ilegalnih grupa koje su otkrivene do kraja 1978. godine.

U Srbiji su organizovane nacionalističke snage viđene pre svega u vodećim kulturnim, naučnim i društvenim institucijama. Kao centri nacionalizma u javnom i kulturnom životu viđeni su Matica srpska (Novi Sad), Srpska književna zadruga, redakcija Ježa, Udruženje književnika i Srpsko filozofsko društvo (Beograd), NIP Rilindija (Priština), itd. Kao najvažniji akteri pominju se Dobrica Ćosić, Dejan Medaković, Borislav Mihajlović Mihiz, Mića Popović, Vojislav Đurić, Mihailo Đurić, Živorad Stojović i drugi, mahom krug prijatelja mlađih komunista iz studentskih dana okupljenih u Siminoj 9a.

Pored toga, uz njih se pominju i književnici Borislav Pekić, Brana Crnčević i Matija Bećković iz Beograda, Mladen Leskovac, Pavle Ivić i Boško Petrović iz Novog Sada, zatim krug ljudi oko Srpskog filozofskog društva i Srpske pravoslavne crkve. Najvažniji grehovi koji se pripisuju nacionalistima i njihovo organizovano istupanje oko "Predloga za razmišljanje" 1967. (koji je potpisalo 42 književnika), podrška i solidarnost sa studentskim demonstracijama 1968, protivljenje podizanju spomenika na Lovćenu i rušenju Njegoševog mauzoleja (M. Bećković, D. Medaković), agitovanjem za zajam za prugu Beograd-Bar, tvrdnjama da su Crnogorci Srbi, naglašavanjem lošeg položaja Srba u Hrvatskoj, radikalnom kritikom ustavnih promena 70-ih (M. Đurić, D. Ćosić) AVNOJ-evskih granica, kao i same koncepcije samoupravljanja. Jačanje ove grupe naročito je uočeno početkom 70-ih, izborom D. Medakovića za dekana Filozofskog fakulteta i Dobrice Ćosića u rukovodstvo Srpske književne zadruge, a zatim i 1978. u SANU, kao i dodeljivanjem Oktobarske nagrade Matiji Bećkoviću i NIN-ove Borislavu Pekiću.

Iako su se nešto primirile posle Brionskog plenuma, rad ilegalnih grupacija koje su bile najrasprostranjenije na Kosovu, ponovo oživljava polovinom 70-ih. Od 13 grupa koje su uhvaćene u SFRJ u "antidržavnoj delatnosti"osam ih je bilo sa nacionalističkih pozicija, a u njih je uključeno oko 132 lica, koja su i krivično gonjena. Ustanovljeno je, navodno, da su nosioci nacionalističke delatnosti najčešće povezani i sa reakcionarnim krugovima u inostranstvu, posebno sa "ekstremnom emigracijom" kroz razne forme oživljavanja "četništva i ustaštva". Primećeno je da se ovakve tendencije često ispoljavaju u kulturi i među kulturnim radnicima, prosveti, publicistici, u krugovima crkve, itd.

Kao najprisutniji i najveća opasnost ocenjen je ipak "albanski iredentizam" (italijanski, mađarski i bugarski bili su u slabljenju). Tokom 1974. do 1976. sprečeno je šest ilegalnih grupa, od kojih jedna masovna, sa čak 161. osobom, koje su delovale sa pozicija albanskog separatizma i iredentizma. "Ova grupa nije uspela da se nametne parolama lažnog dušebrižništva o svojoj narodnosti i šovinističkom mržnjom prema drugim narodima. Njihovo kažnjavanje naišlo je na podršku i odobravanje SAP Kosovo" - osenjuje se u izbeštaju SDB-a. Koliko se radilo o naivnoj proceni raspoloženja javnog mnjenja dokazaće eksplozija albanskog nacionalizma svega pet godina kasnije.

S druge strane nacionalizam, kako je zvanično definisan, mogao je biti svaki naglašen odnos pojedinca ili grupe prema naciji i tradiciji, a pronalažen je u svakoj opštini u Srbiji. Naročito se manifestovao, između ostalog, prilikom praznovanja različitih nacionalnih praznika, istorijskih događaja i proslave raznih godišnjica. Tako je, prilikom proslave šest vekova Kruševca, primećeno da se tu okupio "cvet srpskih nacionalista" kako bivših komunista, tako i onih poreklom iz starih buržoaskih struktura. Tu su viđeni, između ostalih, Matija Bećković, Dobrica Ćosić, Milić od Mačve i mnogi drugi. U jednoj predstavci, kao lokalni nacionalisti označeni su: Slobodan Jovanović, direktor biblioteke i bivši predsednik opštine, Momir Bradić, bivši direktor Narodnog muzeja u Kruševcu, Živadin Lukić, direktor Pobede i Radio Kruševca (kaže se da je jedan od lokalnih "nacionalističkih ideologa"), Miloš Petrović, profesor, i drugi vršeći nacionalističku propagandu u vreme proslave godišnjice grada. Uočeno je takođe da D. Ćosić preko SKZ-a uporno pokušava da afirmiše svoje ideje i ojača položaj u drugim sredinama u unutrašnjosti, Smederevu (preko Čeperkovića, direktora Željezare, i R. Kušića, direktora Jugoeksporta), zatim u Zaječaru, Boru...

Dobrica Ćosić je označen kao prvi među nacionalistima, posle Đilasa najpoznatiji je partijski jeretik, najaktivniji i sa najvećim uticajem na disidentsku scenu 70-ih i 80-ih. Rođen je u selu Velika Drenova kod Trstenika, školovao se u srednjoj Poljoprivrednoj školi u Bukovu kod Negotina (prekinuo za vreme Drugog svetskog rata), a kasnije završio Višu političku školu "Đuro Đaković". Učesnik NOB-e od 1941, partijski komesar u Resavskom odredu, ratni urednik lista Mladi borac, član Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za Srbiju. Posle rata bio je član AGITPROP-a CK KP Srbije i republički i savezni poslanik 12 godina. U sklopu pripreme za pisanje svojih romana posetio Goli otok i druge zatvore, prisustvovao suđenju Milovanu Đilasu. Kao istaknuti pisac i pripadnik elite uživao je Titovo poverenje, pa ga je odabrao za pratnju na putovanju brodom oko Afrike. Bio je istovremeno blizak disidentskom krugu iz Simine 9a (B. Mihailović Mihiz, Mića Popović i drugi) i njihov zaštitnik preko veza u UDB-i i partiji. Pre govora o Kosovu i njegovog raskida sa Partijom, poznata je njegova javna diskusija sa Dušanom Pirjavcem, gde je branio stav o jugoslovenstvu kao "obliku internacionalizma", dok je Pirjavec zastupao pravo na nacionalno samoopredeljenje kao logičnu posledicu socijalističkog razvoja. Jedan je od retkih koji su se javno usprotivili političkoj likvidaciji Aleksandra Rankovića na sednici CK SKS 26. juna 1966.

Već 31. oktobra 1967. pominje se u tzv. Leskovačkom slučaju gde je učestvovao zajedno sa nekim članovima Praksisa na sastanku sa lokalnim književnicima i urednicima časopisa. On je u izlaganju i proglasu izložio svoje "nacionalističke" stavove o koncepciji i položaju Srbije u Jugoslaviji, posle čega je navodno saslušavan od Boška Radosavljevića i Stevana Doronjskog i traženo od njega da se ogradi od svojih stavova i istupanja svojih istomišljenika, što je odbio. Put u disidentstvo otpočeo je na XIV plenumu CK SKS maja 1968. otvoreno kritikujući politiku prema Kosovu, privrednu reformu 1965, nacionalnu politiku u Jugoslaviji i ustavne amandmane, kojima se išlo na decentralizaciju i praktičnu konfederalizaciju zemlje. Osuđivao je poliku koja ne vidi obespravljenost Srba na Kosovu i sve snažniji pritisak albanske većine. Ćosić je u mladosti, poput mnogih srpskih komunista, bio spreman da žrtvuje nacionalni identitet u korist ideala socijalističke Jugoslavije. Sada razočaran, počeo je lagano da raspetljava svoje srpstvo od jugoslovenstva. Glavni uzrok problema video je u "birokratskom nacionalizmu", koji potiskuje svaki marksistički internacionalizam, a socijalističku samoupravu poistovećuje sa nacionalnim i državnim suverenitetom. Teritorijalni partikularizam, po njemu, dovodi u pitanje bitne ciljeve privredne reforme i parališe proizvodne snage društva. Založio se za preispitivanje nacionalne politike, za kritiku srbovanja i antisrpskih raspoloženja. Njegov govor, kao i izlaganje istoričara Jovana Marjanovića, koji je kritikovao proglašenje muslimanske nacije za jednu od konstitutivnih nacija Jugoslavije kao i autonomaštvo u Vojvodini, naišao je na brojne kritike i osude u javnosti i partiji. Ćosić je odbivši da se javno pokaje zbog svojih stavova napustio partiju posle dva meseca kada je, između ostalog, u svojoj vikendici u Grockoj pronašao prislušne uređaje. Samo nekoliko meseci posle njegovog govora došlo je do masovne eskalacije nacionalizma u vidu albanskih demonstracija krajem 1968. i početkom 1969. godine. Odbačen je i prezren od mnogih bivših drugova. Rodoljub Čolaković ga u svom dnevniku karakteriše na sledeći način: "...Mažen kao talentovan mladić, prihvaćen kao pisac više nego što vredi, objavljivan i nagrađivan, ali ga je politička ambicija prosto opsela. Uobrazio je da je spasilac srpskog naroda, koji je živ raščerečen u SFRJ... Sad se bori da stvori neke pozicije za okupljanje Srba. Izjeda ga politička ambicija i gura u naručje antikomunista, koji se okupljaju pod nacionalističkom zastavom." Navodi se da je njegovo isključenje iz partije tražio Aleksandar Bakočević, dok je Tito bio taktičniji jer je još uvek bio svež obračun sa Rankovićem.

Knjiga eseja "Moć i strepnja" 1971. povučena je iz prodaje najviše zbog spornog eseja "Kako da stvaramo sebe", a posao su izgubili izdavači Ivan Čolović i Jovan Marković, dok je Ćosić sve do početka 80-ih bio izopšten iz javnog života. Budno je praćen, nadziran i prisluškivan od Službe bezbednosti. Nakon što je pronašao prislušne uređaje u svom stanu u Grockoj, Ćosić upućuje protestno pismo Predsedništvu SKJ i Titu. U vreme liberala proglašen je za počasnog građanina Kruševca, što se pretvorilo u veliku političku aferu. Njegovo hapšenje je tražio ministar S. Zečević, a navodno se usprotivio M. Nikezić, ali ga je više od njega zaista štitila popularnost u narodu. U jednom izveštaju SDB Kruševac iz 1975. navodi se da "Dobrica Ćosić nastoji da svojim prisustvom u Kruševcu produbi i održi svoje pozicije". U tom smislu, kaže se da je povodom 600 godina od osnivanja grada doveo svoje prijatelje da učestvuju u programu, poznate nacionaliste Matiju Bećkovića, Milića od Mačve i druge, nastojeći "da je prikaže kao velikosrpsku nacionalističku manifestaciju". Njegove navodne veze u Kruševcu bili su Dragiša Lukić, bivši međuopštinski sekretar SKS, Ranko Rašković sa prebivalištem u Beogradu, radnik CK SKS i drugi. SUBNOR i lokalni mediji vrlo brzo su osudili ovaj "nacionalistički ispad", a zbog ovog incidenta ubrzo je smenjen gradonačelnik Slobodan Jovanović, koji je premešten za upravnika Gradske bibiloteke. Opoziciono deluje i kroz Srpsku književni zadrugu čiji je predsednik od početka 70-ih, zatim postaje akademik, a početkom 80-ih učestvuje u radu tzv. Slobodnog univerziteta po stanovima u Beogradu. U pristupnoj besedi SANU naglasio je da je "srpski narod dobijao u ratu, a gubio u miru". Bio je predmet napada režimske štampe kada je septembra 1980, zajedno sa još devet intelektualaca, pokušao da pokrene nezavisni časopis Javnost (Forum), čiji bi bio urednik. Organizovao je peticiju 125 intelektualaca iz svih republika i pokrajina, koja je tražila poštovanje osnovnih ljudskih sloboda i prava. Tokom 1984. staje na čelo Odbora za zaštitu slobode misli i izražavanja, ustajući u zaštitu politički progonjenih bez obzira na ideologiju.

Ćosić je početkom 80-ih javno ponudio novu viziju Prvog svetskog rata, albanske golgote i Jugoslavije kao pogrešnog projekta u svom romanu "Vreme smrti" (1983), a predstava "Kolubarska bitka" u režiji A. Jovanovića biva napadnuta. Slične stavove je već iznosio u govoru na skupštini SANU 1977., čije je objavljivanje zabranjeno, pa je kružio u formi samizdata, zajedno sa zabranjenim govorima o Kosovu u zbirci "Stvarno i moguće". Oko ovog izdanja digla se velika prašina, najviše je napadao Josip Vrhovec, smenjen je direktor izdavačke kuće "Otokar Keršovani", a knjiga povučena iz prodaje (iako je planulo gotovo svih 12.000 primeraka za nekoliko dana). Njegovi drugi romani, poput "Grešnika" (1985), u kojima se bavi preispitivanjem boljševičkog nasleđa i partijskim obračunima, i neizbežno srpskim nacionalnim i državnim pitanjem, izazvali su veliki odjek u javnosti, ali i napade u režimskoj štampi. Ćosić, ipak, za razliku od ostalih disidenata, nije bio izložen sistematskom progonu, niti je ikad osuđivan, zbog zgleda koji je imao kao pisac i mogućeg negativnog publiciteta koji bi po režim izazvao. Zbog učešća u mnogim peticijama 80-ih za poštovanje ljudskih prava i medijskih napada na njega, u međunarodnim krugovima je nazivan disidentom ili češće "poludisidentom".

Dok najeskponiraniji komunisti, kao Ranković i Ćosić, ipak nisu završili na sudu (iz propagandnih razloga i štete koju bi proces imao po ugled zemlje i režima), oni su na nižim strukturama neretko bili i drastično osuđivani. Nezadovoljstvo, koje je tinjalo u redovima srpskih komunista, i želja za čvrstom rukom, naročito od smene Rankovića, posle pada liberala, Maspokom, sve većom konfederalizacijom zemlje, ispoljeno je u vremenu posle "Pisma" predsednika SKJ (1972). Tako je, na primer, Dragoljub Jovanović, prvoborac iz Knjaževca, odlikovan ordenom zasluge za narod i medaljom za hrabrost, osuđen pred Okružnim sudom Zaječar 1975. na tri i po godine zatvora zbog krivičnog dela "neprijateljske propagande". Govorio je da predsednik Tito ne može da bude vrhovni komandant i predsednik republike, te da će posle njegove smrti stvari krenuti u drugom pravcu, da je mnogo priče u ime radničke klase, ali da od toga nema koristi, da je Mirko Čanadanović smenjen jer je obznanio listu milijardera, da oficiri treba da preuzmu vlast, poštu, radio i televiziju jer ovakvo samoupravljanje ne valja, ističući da ceni samo Rankovića, a za Maspok je govorio "Hrvat je Hrvat, on je zagrižen, može da bude samo ustaša".

(U sledećem broju: Nacionalisti na Univerzitetu)

antrfile

Psovački i pevački delikti

Teško je pobrojati i van našeg vidnog polja ostaju svi mnogobrojni psovački i pevački delikti i svi koji su zbog loše reči, bezazlene kritike vlasti, uvreda na račun funkcionera suđeni, a imali u pozadini nacionalnu osnovu.

Penalizacija ovih krivičnih dela (uglavnom po čl. 174. KZ i čl. 119) u osetljivom političkom trenutku, tokom 70-ih, bila je znatno oštrija nego pre ili kasnije, a najčešće su bila u pitanju krivična dela neprijateljske propagande raspirivanja međunacionalne mržnje i uvreda druga Tita. Tako je Milisav Nikolić, privatni prevoznik iz Rebrova, opština Kučevo, osuđen na zatvorsku kaznu od godinu dana zbog krivičnog dela uvrede jer je u pijanom stanju u kavani "Lovački dom" 1971. pred više svedoka izjavio "Ko jebe miliciju i Josipa Broza Tita i njegovu Jugoslaviju". Ilija Milošević, magacioner bez zaposlenja, poreklom iz okoline Valjeva, državljanin Australije, odgovarao je tokom 1972. zbog izrečenih uvreda na račun lekara Medicinskog centra nazivajući ih "ustašama", dodajući da mu je "dosta ustaša" i da će "ovde ogrejati sunce", pa je zatim u kafani pevao "Tekla reka pored vrbe, neće više nosit Srbe, prenosiće Turke i Hrvate, izdajnike Pavelića Ante". Zbog toga je osuđen na šest meseci zatvora - krivičnog dela raspirivanja nacionalne, rasne ili verske mržnje i netrpeljivosti. Po istom članu osuđen je i Radomir Nikolić, zidar iz Brazilovice kod Lazarevca, koji je osuđen kaznom zatvora u trajanju od jedne godine jer je između ostalog govorio: "Mi sa Hrvatima nikad ne možemo biti braća, nit može biti bratstvo i jedinstvo, Hrvati su ubijali Srbe". U isto vreme je u Beogradu osuđen Hrvat Ivan Ostojić, zemljoradnik iz Biljakovića (Čitluk) na odsluženju vojnog roka u Beogradu, koji je govorio pred vojnicima da, ako bi Miko Tripalo bio osuđen na smrt, sva bi se Hercegovina podigla, da je do događaja u Hrvatskoj moralo da dođe jer su sve devize odlazile u Srbiju, a zarađivali su ih Hrvati, da su u Beogradu izgradili Gazelu, most kakvog nema u Evropi, od para svih republika. Osuđen je na dve godine i šest meseci zatvora.

Ovakvih verbalnih ispada bivalo je iz godine u godinu više, pa su vlasti polovinom 70-ih razmišljale da konačno odustanu od krivičnog progona za ovakva dela, već da se ona gone prekršajno. Argument onih koji su zastupali tu ideju je da se time na veštački način povećavao broj političkih osuđenika u SFRJ i išlo na ruku neprijateljskoj propagandi u zemlji i inostranstvu.