Polemike

 

Ratko Peković: Paralelna strana istorije-sporovi o jeziku, naciji, literaturi 1945-1990 (2)

 

Pisci na sudu partije

 

Istražujući posleratnu književnu periodiku, a posebno beogradske "Književne novine", taj nezaobilazni poligon slobodne misli u vreme socijalizma, književni istoričar Ratko Peković, jedan od najboljih poznavalaca srpske i jugoslovenske književnosti kao i nekadašnjih "državnih" autora i disidenata, arhivskim dokumentima prikazuje uzbudljivu intelektualnu borbu koja se odvijala među njima. Pozornica ovog obračuna se pomerala, malo izvan, a malo unutar jedne partije, skoro pola veka. Tabloid u nekoliko nastavaka objavljuje odabrane književne polemike iz ovog Pekovićevog dela objavljenog u izdanju izdavačke kuće "Albatros" iz Beograda.

 

Ratko Peković

 

U Istorijskom arhivu Beograda čuva se oko 1.200 kucanih stranica, formata A4, zapisnika i stenografskih beleški, sa zatvorenih sastanaka partijske organizacije i aktiva beogradskih pisaca komunista od 1954. do 1974. godine, preuzetih iz Fonda Gradskog komiteta Saveza komunista Beograda.

  Materijali su tek pre petnaestak godina arhivski obrađeni i postali dostupni istraživačima. (Zanimljiv je podatak da je, u okviru ovog fonda, sačinjen poseban i obiman dosije o Branku Ćopiću i njegovom javnom delovanju između 1954. i 1960. godine.) Građa je veoma zanimljiva jer predstavlja deo „paralelne", „sporedne", „podzemne" istorije posleratnog književnog života, posebno kada je reč o burnim pedesetim godinama i tadašnjem književnom poprištu. Uvid u ovu dokumentaciju jasno pokazuje da se pisci tada nisu sporili samo oko estetičkih pitanja, pravaca, stilova i književnih metoda, već dobrim delom i oko prevlasti u književnom životu.

Reč je o borbi za razne povlastice - za članstvo u žirijima i redakcijama listova, časopisa i izdavačkih preduzeća, za dobijanje nagrada, za studijska putovanja u inostranstvo, prisustvo na partijskim kongresima, članstvo u raznim delegacijama jugoslovenskih književnika i druge pozicije. Rečju, ova građa, kao i memoarska i druga svedočenja, predstavljaju prilog za izučavanje duhovne biografije pojedinih pisaca, njihovih naravi, temperamenata, estetskih i političkih ubeđenja, i omogućuje da se iz novog ugla osvetli književni život, kao i duhovne i kulturne prilike u jednom vremenu.

U prvim poratnim godinama u Savezu književnika Jugoslavije postojala je partijska jedinica. Ona se prvi put javno oglašava (do 1952. Partija je delovala polulegalno) u Književnim novinama 6. avgusta 1948. godine sa telegramom podrške Centralnom komitetu Komunističke partije Jugoslavije, povodom objavljivanja rezolucije Inforbiroa, u kojem se naglašava:

„...Mi pisci-komunisti, vaspitavajući narodne mase u duhu socijalizma, u duhu Partije, dokazivaćemo na delu, kao i dosad, bezgraničnu i iskrenu ljubav prema Sovjetskom Savezu i Boljševičkoj partiji, prema drugu Staljinu, od koga smo se učili i od koga ćemo učiti. Svom strašću i prisebnošću zastupaćemo istinu i pravednost naše istoriske i slavne borbe! Okupljeni oko našeg Centralnog komiteta i oko voljenog Tita mi ćemo svojim snagama izvršavati sve zadatke koje pred nas postavlja Partija i još upornije nastaviti rad na izgradnji naše socijalističke domovine".

 

Pitanje partijske frakcije

 

Iz dostupne građe nema podataka do kada je postojala ova partijska jedinica. U 1952. godini (22. maja) članovi Komisije za masovne organizacije Gradskog komiteta održali su sastanak sa članovima Partije iz 25 republičkih udruženja i društava sa sedištem u Beogradu. Cilj ovog sastanka bio je, između ostalog, „stvaranje partiskih frakcija u udruženjima i društvima". (Na pitanje jednog od prisutnih „da li je naziv frakcije pogodan, s obzirom da se kod nas, tj. u društvu, stvaraju neprijateljske frakcije protiv kojih se mi borimo", Mihailo Švabić je odgovorio da je ovaj naziv „stara tradicija u radu naše Partije".)

Cilj osnivanja „frakcija" je, prema zapisniku, pojačanje rada „na razvijanju socijalističkog stručnjaka", borba protiv apolitičnosti ovih udruženja, pojačanje rada „na likvidiranju nezdravih i neprijateljskih tendencija i pojava" i budnosti povodom delovanja zapadnih diplomatskih i drugih predstavništava u udruženjima i društvima. (Pomenut je „slučaj" Društva zubara i zubarskih tehničara „gde je u priličnoj meri odomaćena saradnja sa Američkom izložbom".)

Mihailo Švabić je objasnio razliku između „frakcije" i partijske organizacije: „...ne treba dozvoliti da frakcija preraste u neku osnovnu partisku organizaciju, pa da ona poziva na odgovornost i sl. Najbolje bi bilo kad uopšte ne bi bilo da se na dnevni red sastanka frakcije postavlja pitanje nedovoljne aktivnosti članova KP. Partiska frakcija nije čvrsta organizacija, u njoj nema izbora, nema redovnih sastanaka, izveštaja i dr. Ona ima rukovodioca". „Frakcija se", kaže on, „ne sastaje svake nedelje, već samo onda kada problemi zahtevaju".

„Frakcija" nije osnovana u Udruženju književnika Srbije u kojem je 1954. godine formirana partijska organizacija, a početkom šezdesetih godina ona prestaje sa radom. Od tada u Udruženju deluje aktiv pisaca komunista.

U informaciji Gradskog komiteta od 13. septembra 1958. pod naslovom „Osnovna organizacije SK književnika" piše:

„Potreba osnivanja ove organizacije bila je tada obrazložena nastojanjem da se književnici aktiviraju na idejno-političkom pitanju, odnosno da se pojača ideološka-politička aktivnost među komunistima književnicima, a s obzirom na njihov društveni položaj i njihovu javnu aktivnost. Sem toga pretpostavljalo se da će problemi koji nastaju zbog pripadnosti različitim estetskim pravcima moći lakše da se rešavaju, ako se književnici komunisti okupe u jednoj organizaciji. Na isti način i iz sličnih pobuda formirane su tada i organizacije SK pri Udruženju likovnih umetnika i Filmskih umetnika".

 

......

 

Prema dokumentu iz Fonda Gradskog komiteta od 3. aprila 1954. Udruženje književnika Srbije tada ima 105 članova, od kojih su njih 54 članovi KPJ. Od poznatih pisaca članovi Partije nisu bili: Ivo Andrić (primljen je 13. jula 1954), Desanka Maksimović, Stanislav Vinaver, Miloš Đurić, Hugo Klajn, Božidar Kovačević, Veljko Petrović, Isidora Sekulić, Miodrag Pavlović i drugi. Osam pisaca komunista su slobodni, odnosno samostalni književnici u privremenom ugovornom odnosu, 13 pisaca radi u redakcijama izdavačkih preduzeća i časopisa, a njih 7 u ustanovama u kojima neće biti formirane partijske organizacije. U listovima, pozorištima, na radiju i na Univerzitetu radi 21 književnik. Tamo su formirane ili će biti osnovane partijske organizacije.

Četiri člana Partije (Čedomir Minderović, Zdenko Štambuk, Milan Dedinac i Zoran Mišić) nalaze se u inostranstvu. Pored njih, pominje se i Rodoljub Čolaković koji, kao član CK KPJ, ne pripada ovoj organizaciji. U pomenutom dokumentu, između ostalog, piše: „U 'Borbi', 'Politici' i 'Kulturi' ima toliko komunista da im naši drugovi neće nedostajati ako pređu u našu organizaciju, a nama će biti od velike koristi".

Kada je reč o književnom životu, godine 1954. i 1955. su veoma burne i ispunjene protivurečnim događajima.

Početkom 1954, zbog Đilasovih tekstova, zabranjen je trinaesti broj „nadstranačkog" glasila - časopisa Nova misao, pokrenutog 1953. posle ukidanja međusobno zaraćenih listova Književne novine i Svedočanstva. Pojavu Davičove poeme Čovekov čovek neki partijski ideolozi i pisci ocenili su kao podršku Đilasovima stavovima. Oživeli su napadi na „antisocijalističke" i „prozapadne" pojave u domaćem književnom stvaralaštvu koji su doživeli svoj vrhunac u Krležinom referatu na Izvanrednom plenumu Saveza književnika Jugoslavije, održanom u novembru.

Posle jednogodišnje pauze (14. januara 1954) pojavljuje se „nova" serija Književnih novina. List izlazi nedeljno, na manjem formatu, štampa se ćirilicom i sa novom numeracijom, što očito predstavlja znak distanciranja nove redakcije od „zelene" serije iz vremena sukoba sa Svedočanstvima.

Kao glavni urednici potpisuju se Tanasije Mladenović i Đuza Radović, a redakcijski kolegijum sačinjavaju Oto Bihalji-Merin, Velibor Gligorić, Radomir Konstantinović i Dušan Matić. U broju od 15. jula redakcija saopštava da Mladenović zbog „zauzetosti u političkim i drugim poslovima neće moći više da obavlja svoju dosadašnju dužnost u listu", a u broju od 23. septembra piše da zbog poslova oko uređivanja Savremenika Velibor Gligorić napušta redakciju. Od broja 17 (15. juli) odgovorni urednik je Risto Tošović.

Na polemičkom planu list obeležava ideološki obojen tekst urednika Tanasija Mladenovića „'Otkrovenja' Oskara Daviča" u kojem kritičar ocenjuje da Davičova poema predstavlja prelazak pesnika na drugu obalu: "u carstvo anarhističke besmislice i anarhističkog besa" i odgovor Borislava Mihajlovića Mihiza u odbranu pesnika.

Književne novine, bez ikakvog obrazloženja redakcije, prestaju da izlaze 14. oktobra da bi se ponovo oglasile 15. februara 1955, štampane na velikom formatu, latiničnim pismom i sa proširenom redakcijom. Objavljujuju se isključivo dvobroji. Redakcija iz prethodne godine je proširena i nju sada čine: Oto Bihalji-Merin, Dušan Matić, Slobodan Galogaža, Zoran Gluščević, Radomir Konstantinović i Vicko Raspor. Odgovorni urednik je i dalje Risto Tošović.

Bogata likovna oprema i uvođenje, pored starih, novih rubrika iz raznih oblasti, upućuju na ocenu da je reč o jednom modernom kulturnom magazinu. Primetno je prisustvo mlađih kritičara poput Zorana Gluščevića, Predraga S. Perovića, Miodraga Maksimovića, Radomira Konstantinovića, Miodraga Pavlovića, Miloša I. Bandića, Nikše Stipčevića, Branka Peića... „Nova" serija je pokrenuta fuzionisanjem ranijih Književnih novina i revije Film sa listom Kritika.

 

Sukob "realista" i "modernista"

 

Početak književne 1955. godine u Beogradu obeležava atmosfera oko pokretanja novih i „reorganizacije" postojećih glasila u kojima oživljavaju stare raspre veštački prekinute administrativnim ukidanjem Književnih novina i Svedočanstava. Početkom 1955. u dnevnim i nedeljnim listovima naveliko se najavljuje izlaženje dva nova književna časopisa - Dela i Savremenika. Buduće redakcije obelodanile su svoje koncepcije, ali su bezmalo sve simpatije ostalih književnih glasila bile na strani koncepcije Dela.

Prvi broj Savremenika pojavio se početkom januara, a prvi broj Dela 1. marta 1955. godine.

Glavni urednik Dela je Antonije Isaković, a časopis podržava tada veoma uticajni Dobrica Ćosić. Dakle, dva prvoborca i prozaista izrazite realističke orijentacije. Kao urednici časopisa potpisuju se Aleksandar Vučo, Oskar Davičo i Petar Džadžić (sekretar redakcije). Savremenik uređuju Velibor Gligorić i Dušan Kostić, a od petog broja za 1956. članovi redakcije su i Dragan M. Jeremić, Erih Koš, Mihailo Lalić, Branko Ćopić i Voja Čolanović. (Dakle, ovde su prvoborci zastupljeniji nego u Delu.) Osnovnu boju časopisu Delo daju bivši nadrealisti (pre svih Marko Ristić, Oskar Davičo, Dušan Matić i Aleksandar Vučo) i njihovi mlađi sledbenici (između ostalih Petar Džadžić, Zoran Mišić i Milosav Mirković).

Jezgro redakcije i saradnika Savremenika čine neki simpatizeri i pripadnici predratnog pokreta socijalne literature kao i nekolicina tzv. građanskih pisaca - na primer, Veljko Petrović i Ivo Andrić koji se, doduše, docnije distancira od ovog glasila.

Prva godina izlaženja ova dva časopisa je, za književni život, najzanimljivija i najdinamičnija. Naizgled, reklo bi se da su sukobi Delo - Savremenik, odnosno rasprave između „realista" i „modernista" nastavak sporova između Književnih novina i Svedočanstava iz 1952. godine. Međutim, one se odvijaju u bitno promenjenim uslovima. „Realisti" se više ne bore za književni pravac iz XIX veka, niti za doktrinu socijalističkog realizma, već za realizam mnogo šire shvaćen, ali, ipak, za moralni i politički angažman literature. „Modernisti", s druge strane, nisu više ignorantski raspoloženi prema realizmu, i oni sve više shvataju da njihov prvobitni radikalizam ne može biti plodonosan i stvaralački uspešan.

Već u prvim brojevima više su nego očigledne estetske i estetičke razlike između dva časopisa. Najpre u odabiru saradnika. U 1955. godini veoma su retki pisci koji objavaljuju priloge u oba glasila. U ovoj godini to su samo tri pesnika: Vesna Parun, Božidar Timotijević i Milovan Danojlić. U Savremeniku objavljuju pisci iz drugih kulturnih centara Jugoslavije dok ih je u Delu mnogo manje.

Razlike su, svakako, najuočljivije u izboru kritičara i esejista i u recepciji dela pisaca iz suprotnog tabora. Vredne knjige pisaca bliskih drugom glasilu se najčešće prećutkuju, ali se zato britki kritičari obično obrušavaju na osrednja dela pisaca protivničke strane. Tek dve godine docnije Petar Džadžić će pohvaliti jedan esej Dragana M. Jeremića i roman Mihaila Lalića Lelejska gora. Konfrontacije između ova dva časopisa, ove i narednih pet godina, obeležiće novu, burnu fazu sukoba između „realista" i „modernista".

 

 

"Potraga za prostim građaninom"

 

O svim važnijim zbivanjima u književnom životu raspravljaju članovi partijske organizacije Udruženja književnika Srbije što istraživaču ukazuje na nova osvetljenja i pozadinu književnih sporova. Organizacija se bavila sprovođenjem „partijske linije" u Udruženju, teorijskim i estetičkim pitanjima, idejnim strujanjima u domaćoj literaturi, uređivačkom politikom u listovima i časopisima, međunarodnim odnosima, međuljudskim odnosima među piscima i drugim temama.

U Gradskom komitetu 1954. godine zbog objavljenih satiričnih priča i jednog predavanja na Građevinskom fakultetu formiran je poseban dosije Branka Ćopića koji će se dopunjavati sve do 1960. kada je ovaj pisac isključen iz Partije. U dosijeu se, između ostalog, nalaze: anonimna informacija jednog studenta o Ćopićevom predavanju, rukopis priče „Potraga za prostim građaninom", piščeva izjava u Gradskom komitetu, beleška o razgovoru s njim, Udbini snimci tajnih prisluškivanja dva Ćopićeva telefonska razgovora, članak objavljen u nemačkom časopisu „Rajniše merkur" (Reinshe Mercur) o romanu Gluvi barut, intervju koji je Ćopić dao Literaturnoj gazeti 1960. godine i drugi materijali.

Tokom 1955. godine održana su tri višečasovna sastanka partijske organizacije na kojima su vođene burne polemike između pisaca komunista. Na prvom sastanku, održanom 10. maja, analizovan je dotadašnji rad organizacije. U uvodnom izlaganju sekretar Milorad Panić Surep podseća da između 15 i 20 pisaca među sobom ne govore. (Sa najmanjim brojem ljudi iz partijske organizacije govore Marko Ristić i Oskar Davičo.) Po njemu, postoje slučajevi pijančenja i postojanje „posrednika" koji rade iza leđa organizaciji i mimo nje dostavljaju sumnjive izveštaje Gradskom komitetu.

Surep pominje čitav niz pitanja kojima bi organizacija trebalo da se bavi - idejnim razmimoilaženjem između pisaca komunista, ličnim netrpeljivostima, karakterom domaće satire, a posebno odnosom marksizma i estetike.

„Ima li i mora li", pita on, „imati marksizam svoj pogled na estetiku, to jest da li se pod izvesnim estetskim paravanima ne kriju antimarksistički stavovi, malograđansko dešperaterstvo i mistika, i to sve na primerima književnog stvaranja i publikovanja kod nas?"

U svojoj diskusiji Velibor Gligorić ističe da kod nas ima pojava „koje su nezdrave i tuđe socijalizmu, a prikrivaju se iza socijalizma i pod njegovim imenom". Branko Ćopić oštro reaguje zbog pojave doušnika i „posrednika" između organizacije i foruma i zbog postojanja „kuhinja". „Ne znam dokle ćemo se baktati tim raznim kuvarijama."

Janko Đonović, pisac blizak Savremeniku, oštro osuđuje sektašenje Dela pominjući nepotpisan i omalovažavajući prikaz njegove zbirke pesama koji se „može uporediti sa pisanjem Krste Cicvarića i drugih". (Tekst je potpisao Vlada Barbulović, što je pseudonim Petra Džadžića - prim. R. P.)

Polemišući sa Đonovićem, Eli Finci izjavljuje da ga interesuju „pre svega samo moralni problemi" i „ideološki likovi ostvarivanja".

Erih Koš osuđuje pojave malograđanštine, osvetoljubivosti i podvojenosti u izgrađivanju marksističke misli: „...Uzmimo slučajeve u našim časopisima i listovima, gde se često objavljuju stvari koje pišu ljudi koji nisu nama bliski, koji nisu ni po čemu marksisti, a mi tu ne intervenišemo. Takvi napisi razvijaju shvatanja koja po mom mišljenju nisu zdrava, niti politički pisana.

Dakle ima shvatanja kod naših ljudi po školama i na drugim mestima, da politiku treba izbaciti iz književnosti i ne treba se rukovoditi nikakvim političkim motivima. Ja se slažem da je nezgodna intervencija političkih elemanata, ali smatram da je nazadno ne samo iz moralnih razloga nego inače, da na neke napise ne odgovore komunisti ili drugi. Na ono što tangira naš društveni život, našu stvarnost treba odgovoriti, i to oštro. Ima stvari koje se često čuju a mi na njih ne reagujemo, ima toga da se govori da smo mi neki režimski pisci, a mi treba da se borimo za razumevanje naše stvarnosti, našeg umetničkog stvaranja i da razbijamo takva mišljenja".

Na sastanku je odlučeno da se organizuju rasprave o pojedinim napisima u književnim listovima čiji su urednici komunisti, o odnosu marksizma i estetike, o međuljudskim odnosima, problemu pijančenja, a Branko Ćopić je ponudio da govori o temi „Karakter današnje satire kod nas".

Već idućeg meseca, 1. juna, organizovana je velika diskusija o temi „Književnost i politika" koja je vođena u tri navrata.

U ovim razgovorima učesnici su se samo uzgred bavili estetičkim i teorijskim problemima. Preovladala su međusobna optuživanja i oštre ideološke kritike mnogih književnih pojava i napisa pojedinih pisaca.

Posle opširnog i dosta uopštenog referata Milana Bogdanovića i teorijskih replika, razgovaralo se o odnosu savremene književnosti i društvene stvarnosti, o zahtevima da se literatura depolitizuje, o udaljavanju književnog stvaranja od „našeg socijalističkog razvitka"...

U diskusiji je bilo reči i o nekim „neprijateljskim" pojavama u listovima i časopisima, pa tako Roksanda Njeguš kritikuje Branka V. Radičevića zbog članka o Vladislavu Petkoviću Disu, objavljenog u Književnim novinama:

„...Recimo, ja volim Disa, ali strašan mi je bio članak Branka Radičevića o Disu, strašan i za mene, i za Disa, i za našu Srbiju. Strašno je da taj Radičević ode u Čačak i da u Čačku nađe samo jednog četničkog bandita (Dragoslav Popović, bivši četnik i predratni profesor, osuđen na deset godina gubitka građanskih prava - prim. R. P.) koji zna za Disa, a da celo mesto ne zna za Disa. I onda napada i gradski odbor, a samo je ovaj četnik naučio nešto o Disu. Ja to nikada ne bih pustila".

Pošto je dosta poodmakao (trajao je blizu četiri sata), ovaj deo razgovora je završen da bi na kraju sekretar Panić dao jedno saopštenje, izveštavajući prisutne o nekim detaljima iz prošlosti Zorana Gluščevića, člana redakcije Književnih novina i Miodraga Maksimovića, stalnog saradnika lista. Gluščević je 1946. godine pokušao bekstvo preko granice, zbog čega je bio osuđen i priveden na izdržavanje kazne, ali je zbog „generalne amnestije" pušten, dok je Maksimović hapšen zbog pripadnosti organizacija „Borba za demokratiju" ali nije osuđen.

 

(Nastaviće se)