Natrag
Otvoreno pitanje
Hrvatska hoće srpsko kulturno blago, ali neće izbegle Srbe iz Hrvatske
Kako je naše postalo njihovo?
Već godinama, Hrvatska zahteva da ulazak Srbije u Evropsku uniju bude uslovljen i vraćanjem umetničkog blaga koje se nalazi u Srbiji od početka građanskog rata u Jugoslaviji. Hrvatski predstavnici u Evropskom parlamentu zahtevaju da vraćanje „opljačkanog hrvatskog kulturnog blaga tokom rata devedesetih bude deo pregovaračkog paketa za ulazak Srbije u EU". Istina je sasvim drukčija: Srbi iz Hrvatske su, usled ratnih zbivanja devedesetih godina prošlog veka, svoje pokretno kulturno blago (uglavnom crkvene relikvije) sklonili u Srbiju. Država Srbija nikada nije uslovila povratak srpskog kulturnog blaga, povratkom Srba u Hrvatsku. Sa druge strane, u Hrvatskoj postoje planovi za stvaranje nekakve "Hrvatske pravoslavne crkve". S obzirom na činjenicu da je za novog Zagrebačko-ljubljanskog episkopa izabran lako potkupljivi i beskrupulozni vladika Porfirije (Perić), ne bi bilo čudo da se i to desi.
Dane Rastović
Vest nije ni nova ni nepoznata, ali je ovih dana ponovo postala aktuelna: Hrvatska potražuje oko 46.000 različitih umetničkih dela i predmeta. I za razliku od Srbije (koja ne zna šta su sve Srbi iz Hrvatske doneli), ima vrlo precizan popis onoga što potražuje. Oko polovine predmeta sa tog spiska već je vraćeno, a preostalo su najvećim delom blago iz srpskih crkava i manastira sa tla Hrvatske. Niko ne spori da te dragocenosti treba da se vrate, ali kada se vrate Srbi i normalizuju uslovi za njihov život, kada se obnove porušene crkve i kada se trajno obezbedi srpsko crkveno blago od propadanja, pljačke i devastiranja. Prognani Srbi ogorčeni su inicijativom hrvatskih poslanika u Evropskom parlamentu i da su očekivali da će nakon ulaska Hrvatske u EU biti zaustavljeno svojatanje srpske kulturne baštine.
Tokom poslednjeg rata u Hrvatskoj, iz pravoslavnih crkava i manastira nestalo je oko 7.000 ikona, od kojih se neke i sada prodaju na crnom tržištu. Pokušajem osnivanja „hrvatske pravoslavne crkve" nastoji se oduzeti i imovina SPC. Ti planovi su vrlo ozbiljni, a podršku za stvaranje takve "autokefalne" pravoslavne zajednice u Hrvatskoj, imaju čak i u nekim evropskim crkvenim krugovima. Tu je i "lukrativni" episkop Porfirije, tek pristigao u Zagreb, koji je vazda spreman da "proda veru za večeru".
U međuvremenu je u Hrvatskoj uništen veći deo pravoslavnih bogoslužbenih predmeta, kao i najveći deo srpske spomeničke građe, kao i 3.000 spomenika koji su uglavnom vezani za antifašističku borbu Srba. Reč je o jednom temeljnom zatiranju kulture Srba u Hrvatskoj gde su skoro sve knjige na ćirilici završile na lomači. Samo manji deo kulturnog blaga koje je za vreme prošlog građanskog rata prenet u Srbiju spasen je od sigurnog uništenja.
Deo srpskog kulturnog blaga sa hrvatskog spiska završio je u privatnim kolekcijama, kako u Srbiji tako i širom sveta. Umesto da Hrvatska bude zahvalna za ono što je preneto i sačuvano od uništenja, oni koji su sa hrvatske strane počinili kulturocid nad srpskom baštinom, sada traže da ovi „ostaci ostataka" budu nova prepreka za ulazak Srbije u članstvo EU.
Sa progonom Srba iz Hrvatske došlo je i do sistematskog uništavanja spomenika kulture kako bi se uklonili tragovi njihovog milenijskog prisustva na tim prostorima. Na žalost u Srbiji, tačnije u okrilju srpskih vlasti, nije postojalo raspoloženje da se pokrene domaća i svetska javnost kako bi se zaštitila napuštena spomenička baština. U proteklom periodu duhovna baština nije popisana niti dovoljno zakonom zaštićena. Ako se ovome doda nedovoljna briga institucija kulture u Hrvatskoj koje se bave ovom problematikom može se zaključiti u kakvom se stanju danas nalazi. Istina je da je početkom rata, 1991. godine, u beograd formiran jedan krizni štab koji je imao zadatak da iz ugroženih područja izmesti pojedine predmete ili kompletne riznice. Ali, na žalost, i to se pretvorilo u jedan haos koji su mnogi ondašnji ljudi iz vlasti kao i kriminalno podzemlje, iskoristili da prisvoje nešto od srpskog kulturnog blaga, pod izgovorom "da ga sačuvaju".
Rušenje crkvenih i drugih objekata SPC, nije prestalo sa izgonom Srba iz Hrvatske. Tako je crkva Svete Nedjelje u Karinu minirana i do temelja srušena u leto 1996, a demolirana je i crkva u Obrovcu, na saborni hram u Dubrovniku bačena bomba, porušeni su ostaci crkve Časnog krsta u Velikim Zdencima, opljačkan manastir Orahovica...
Duga je lista učinjenog beščašća na ovim objektima i ona se nažalost nastavlja do danas. Sa ovim se želi uništiti autentična svjedočanstva i duhovno pamćenje srpskog naroda na prostorima Banije, Korduna, Slavonije i Dalmacije. U proteklom periodu sistematski je uništeno oko 3.000 spomenika NOR-a. Scene rušenja i skrnavljenja obišle su svijet, koji je nažalost ostao indiferentan. Za sve vrijeme UNESKO i druge međunarodne organizacije nisu iskazale dovoljnu brigu u zaštiti spomenika srpske kulture.
Osim nepokretnih spomenika stradalo je i pokretno kulturno blago. Pored dragocenih liturgijskih predmeta, uništene su čitave galerije ikona na ikonostasima, dela najpoznatijih ikonopisaca i slikara od XVI do XX veka. Procenjuje se da je zauvek nestalo preko 7.000 ikona. To je umetnički i duhovni genocid koji bi teško mogao podnijeti i neki jači i brojniji narod.
U tom zatiranju svega srpskog porušeni su saborni hramovi u Pakracu, Karlovcu i Mostaru. Opljačkana je Episkopska knjižnica u Pakracu koju je osnovao još Arsenije III Čarnojević. U fondovima ove biblioteke, pored starih rukopisa, bilo je 112 Srbulja.
Ove se knjige i sada rasturaju i prodaju na crnom tržištu. Ista sudbina zadesila je i eparhijske biblioteke u Zagrebu, Karlovcu i Mostaru. Uništena je i Riznica stare Pakračke eparhije u kojoj su čuvane vredne ikone i drugi liturgijski i umetnički predmeti iz manastira Orahovice, Pakre i Svete Ane.
Mnoge srpske svetinje devastirane su i izvan ratnih dejstava. Posebno je za osudu uništenje spomeničkog nasleđa koje zbog svoje arhitektonske i umetničke vrijednosti pripada najvišoj kategoriji. Tako su u plamenu nestale crkve brvnare u Rastovcu i Donjoj Rašenici, kao i crkva brvnara u Buzeta kod Gline, sve iz XVIII veka, a bile su pod zaštitom UNESKO.
Došlo je do formiranja mešovite komisije Ministarstva kulture Srbije i Ministarstva kulture Hrvatske za vraćanje kulturnog blaga koje je za vrijeme proteklog rata doneto u Srbiju. Osnovni problem predstavlja neregistrovana spomenička baština Srba, koja je tokom rata ili kasnije na volšeban način nestala u Hrvatskoj.
Pored svih obećanja sada već bivše hrvatske vlade i njenih političara, dolazilo je do napada na verske objekte Srpske pravoslavne crkve. Posebno su ugrožene crkve u Ravnim Kotarima, zatim na području Knina, Vrlike i Cetine. Zato još uvijek smatramo da je apsurdan zahtev da se vrate ikone i drugi bogoslužbeni predmeti koji su preneti u Srbiju, jer predstavljaju „hrvatsko kulturno blago".
Ako nisu u situaciji da otkriju počinioce dosadašnjih nasrtaja na crkvene objekte, kako planiraju zaštititi to kulturno blago kada bi došlo do njegovog povratka. Zato bi svrsishodnije bilo postaviti pitanje šta je sa onim delom kulturnog blaga koje je posle progona Srba ostalo u Hrvatskoj, i sada mu se gubi svaki trag? U ovakvim okolnostima bilo bi neodgovorno ispuniti ove zahteve, jer bi onaj koji bi tu ulogu preuzeo na sebe preuzeo i samu odgovornost. Tim više jer ikone nisu samo umetničko blago, one su i kultni predmeti i njihov je vlasnik najpre SPC, a onda i srpski narod.
(Autor je istoričar umetnosti)