Srpske svađe (2)

Problem dijaspore u višenacionalnoj državi

Odnos matice i dijaspore je stara tema, često eksploatisana u umetnosti. Gotovo da nema države koja je obuhvatila kao matica sve žitelje etnosa koji je čini. Kod nekih naroda je dijaspora veća nego matica. Dijaspora je često prouzrokovala sukob između država. U novoj Srpskoj državi, nastaloj u ustancima početkom Devetnaestog veka, odnos između matice i dijaspore je postao aktuelan. Mnogo srpskog naroda nije ušlo u sastav nove države. Zbog toga je nova Srbija bila prinuđena da vodi ratove, koji su se etnički na nju negativno odrazili, čak i kad ih je dobijala. Tek sa Jugoslavijom su svi Srbi dobili mogućnost da žive u istoj državi, ali taj projekt se, nažalost, raspao. Ponovno stvaranje Srpske države aktuelizovalo je ovu staru temu. U eseju koji nudim čitaocima Tabloida predočiću jedan aspekt ovog svetskog problema.

Ivan Ivanović

Odnos matice i dijaspore je stara tema, često eksploatisana u umetnosti. Gotovo da nema države koja je obuhvatila kao matica sve žitelje etnosa koji je čini. Kod nekih naroda je dijaspora veća nego matica. Dijaspora je često prouzrokovala sukob između država. U novoj Srpskoj državi, nastaloj u ustancima početkom Devetnaestog veka, odnos između matice i dijaspore je postao aktuelan. Mnogo srpskog naroda nije ušlo u sastav nove države. Zbog toga je nova Srbija bila prinuđena da vodi ratove, koji su se etnički na nju negativno odrazili, čak i kad ih je dobijala. Tek sa Jugoslavijom su svi Srbi dobili mogućnost da žive u istoj državi, ali taj projekt se, nažalost, raspao. Ponovno stvaranje Srpske države aktuelizovalo je ovu staru temu. U eseju koji nudim čitaocima Tabloida predočiću jedan aspekt ovog svetskog problema.

MORAVCI I DINARCI

Ova dva etnološka termina za Srbe uzeo sam iz teksta Slobodana Inića iz 1994. godine, objavljenog u časopisu Srpski jug, čiji sam bio urednik. Da kažem nekoliko reči o tom časopisu, pre nego se upustim u semantičko značenje ovih termina.

Komendijant slučaj Crnjanskog je hteo da čitavu 1994. godinu uređujem jedan časopis! Jedan moj školski drug iz Žitnog Potoka (ekonomista Velimir Cvetković) iskoristio je raspad sistema društvene imovine i postao vlasnik trgovačkog preduzeća Energosistem, što mu je donelo prilično bogatstvo. Pošto je imao izvesnu poetsku žicu (ustvari kafansko-boemsku) i znao za moje nevolje u književnom životu, pozvao me je da mi pokloni da pravim časopis koji će se baviti tekućom društvenom i umetničkom tematikom.Tako sam se po prvi put u životu našao u prilici da o nečemu u književnosti odlučujem!

Ideju da pravim časopis imao sam još od ranije, iz perioda posle zabrane „Crvenog kralja", kad su mi sva književna vrata bila zatvorena. (U časopisu „Savremenik", koji je uređivao Predrag Palavestra, ova vrata su mi bila širom otvorena, ali je ovaj časopis doživeo sudbinu mog romana, došao je pod udar komunističkih vlasti kad i ja, 1972. godine. Isto se desilo i u Ježu nešto kasnije.)

Razume se da sam zemljakovu ponudu prihvatio oberučke, tim pre što ju je Velja učinio više mene nego sebe radi. Tako je nastao Srpski jug (kao replika na sličan časopis koji je pre rata izlazio u Skoplju) u kojem sam ja imao odrešene ruke da budem i autor, i vlasnik, i urednik... Pošto sam hteo otvoren i neutralan časopis, objektivan koliko je to bilo moguće u difuznom političkom životu Srbije, već od prvog broja našao sam se u situaciji da budem napadan sa svih strana, jer srpsko društvo nije bilo spremno za suočavanje sa sopstvenom istinom. Komunistima nisam bio po volji jer sam objavljivao i dotle apsolutno anatemisane četnike, a četnicima što nisam apriori odbacio komuniste.

Već u prvom broju (januar 1994) objavio sam tekst politikologa Slobodana Inića, koji je ranije radio u jednom partijskom kabinetu (mislim kod Ivana Stambolića, kasnije je napravio knjigu razgovora sa ovim tada aktuelnim političarom, koji je doživeo tešku sudbinu da bude najpre politički a potom i fizički likvidiran od svog političkog rivala Slobodana Miloševića) pod naslovom Moravci protiv Dinaraca. Tekst je izazvao buru protesta od nacionalnih Srba (pristalica Slobodana Miloševića) koji su tražili od mene da zastupam njihov politički i nacionalni program a ne da težim za nekakvom objektivnošću.

Kako izgleda Inićeva nomenklatura?

Ko su Moravci? Ne znam odakle je Slobodan Inić iskopao ovaj termin, glavni srpski etnolog Jovan Cvijić ga nije upotrebljavao. Etimološki, to su Srbi koji naseljavaju slivove tri Morave. Srbija je, međutim, znatno šira od „tri Morave".

U vreme raspadanja Jugoslavije, kad Inić piše tekst, Republika Srbija, jedna od bivših jugoslovenskih država, veća je nego slivovi tri Morave. Tad je bila u upotrebi podela Srbije na tri oblasti, ali ne po Moravama: na užu Srbiju, severnu pokrajinu Vojvodinu i južnu pokrajinu Kosovo i Metohiju (Kosmet). Politički neodrživ status, nastao u Ustavu SFRJ iz 1974. godine.

Kad su neki pravnici (profesor Pravnog fakulteta u Beogradu Mihailo Đurić) ukazali u naučnoj raspravi na taj nonsens, proglašeni su nacionalistima i dospeli su zatvora. Istorija je pokazala da su bili u pravu, ali istoriju Srbije su u vreme teksta Slobodana Inića pisali komunisti. Termin Moravci dotle uglavnom nije postojao, a pogotovo nije imao etničko značenje.

Stoga smatram da bi adekvatniji termin za Srbe koji žive u Republici Srbiji bio Srbijanci. Problem je, međutim, u tome što u Republici Srbiji ne žive samo Srbi, nego više naroda, tačnije nacionalnih manjina. (Gotovo trećina stanovnika Srbije nisu Srbi.)

Ako su Srbijanci stanovnici države Srbije, onda su u vreme Inićevog teksta (danas to već nije slučaj) Srbijanci bili i etnički Albanci sa Kosova i Metohije (tada su se nazivali Šiptarima i to nije bilo uvredljivo), i Muslimani (termin Bošnjak je nastao kasnije) iz Sandžaka, i Mađari iz Vojvodine, i Bugari iz Dimitrovgrada i Bosilegrada, i još mnogo nacionalnih manjina u Vojvodini.

Tu dolaze i Cigani (termin Rom takođe tad nije bio u upotrebi) koji nikad nisu imali svoju državu. Da li možemo da kažemo da su svi ovi ljudi, po Inićevoj nomenklaturi Moravci, po mojoj Srbijanci, - žitelji Republike Srbije - bili Srbijanci? Da li se može reći Srbijanac albanske narodnosti?

Drugi etnički termin koji je upotrebio Slobodan Inić je Dinarci. Pominjani Jovan Cvijić je Dinarce vezao za planinu Dinaru u Hrvatskoj, ali je termin znatno širi. Po Iniću Dinarci su svi oni Srbi zapadno od reke Drine koji imaju svoje druge političke države, ali etnički pripadaju Srpskom narodu. Ali šta ćemo sa vojvođanskim Srbima, koji se ne mogu vezati za Dinaru? Njih Cvijić naziva Panoncima i ne mogu da se smeste u Inićevu klasifikaciju Srpskog naroda.

Tu problem predstavljaju i Crnogorci. Ne može se za njih reći da su Dinarci. Crnogorci su se u vreme vladike Njegoša smatrali Srbima, ali su se u vreme kralja Nikole prozvali Crnogorcima. Po završetku Prvog svetskog rata, na Podgoričkoj skupštini, Crnogorci su se odrekli svog nacionalnog entiteta i vratili u srpski korpus. Po završetku Drugog svetskog rata, komunisti su vratili Crnogorcima status iz vremena kralja Nikole i dali im republički entitet.

Razume se da je to stvorilo probleme, pa su se jedni stanovnici Crne Gore nazivali Crnogorcima a drugi Srbima. Raspadom Jugoslavije taj problem se do kraja zaoštrio, što je dovelo do ponovnog stvaranja samostalne Crnogorske države. Ali to se desilo dvanaest godina posle Inićevog teksta u Srpskom jugu. Svejedno, mislim da se za Crnogorce ne može reći da su Dinarci.

U svakom slučaju, tekst Slobodana Inića bio je veoma diskutabilan, a njegova aktuelnost nije prestala ni do današnjih dana. Ja ću najpre da predstavim taj tekst a potom da ga komentarišem, odnosno da se bavim njegovim postulatima.

Osnovna teza Slobodana Inića bila je da su za raspad i prve (Aleksandrove) i druge (Titove) Jugoslavije najviše odgovorni velikonacionalni Srbi, koji su napravili Jugoslaviju, ali nisu shvatili da ona takva kakvom su je oni napravili nije mogla da opstane.

Pošto su po završetku Prvog svetskog rata samo Srbi od svih južnoslovenskih naroda bili na pobedničkoj strani, uzeli su sebi „pravo" na monopol da novu zajednicu urede po svom unitarističkom i monarhističkom modelu.

Inić se poziva na tekst Lazara Markovića (ministra u predratnim vladama), objavljenom 1935. godine, u kojem se kaže da se „Radikalna stranka (vodeća) u svom programskom proglasu izjasnila odsudno za unitarnu državu". Takođe se poziva i na Srpski glas iz 1939. g. koji kaže „da je zbog budućnosti potrebno da se oda, i sad i uvek, priznanje glavnom i nespornom trudbeniku na stvaranju Jugoslavije - hrabrom narodu srpskom". Inić kaže da su srpske žrtve u ratovima stvorile kod Srba osećanje o njihovom „isključivom i prirodnom pravu, gotovo nekoj vrsti dužnosti, da novu državu urede po svom nahođenju".

„Moram priznati sada, poslije svega što se desilo sa Jugoslavijom po drugi put u njenoj istoriji, da je to bio glavni uzročnik njena oba propadanja, mada svakako ne i jedini, nimalo pri tome ne podcjenjujući i reaktivne učinke hrvatskog separatističkog šovinizma niti slovenački klerikalni nacionalizam, kao ni najnoviji muslimanski unutarno-konfesionalni i „građanski" etnicizam („bošnjakluk sa Miljacke")."

Odbijanjem velikosrba da uvaže stavove drugih naroda u pogledu državnog uređenja Jugoslavije donelo je dvostruku štetu: 1. Drugi narodi su u Srbima videli svog tutora, što je stvorilo kod njih odbojnost prema Srbima, koja ide do šovinizma; 2. Sami Srbi su doveli sebe u situaciju da „ukoče" svoj razvoj u okviru Jugoslavije i stvore od bratskih naroda svoje neprijatelje.

„No, ma koliko Srbi danas plaćaju svoju politiku oni još nisu svjesni činjenice da njihov najveći neprijatelj nisu kominterne, vatikani i navodne zavjere protiv njih, nego je to prije svega vlastiti velikonacionalizam, koji eksploatira došljačku i graničarsku psihologiju ovog naroda, koja još potiče iz njegove prošlosti i mnogobrojnih seoba što se izražava u njegovoj svijesti da je on „ovdje" i „tamo", preko Drine."

Na taj način su Srbi okrenuli protiv sebe sve druge narode Jugoslavije, čime su naneli štetu kako njima tako i sebi. Srbi su istorijski skupo platili svoj hegemonizam, koji potiče iz istorije ali kojeg je istorija potrošila, u oba građanska rata u Jugoslaviji, i 1941. i 1991. godine. Razlika je u tome što je prvi rat bio pod okupacijom i direktnim uplivom stranog faktora, dok je drugi rat došao kao posledica unutrašnjih sukoba u državi. U oba slučaja glavni ceh je platio srpski narod.

Slobodan Inić postavlja pitanje koje su posledice monopola većinskog naroda u državi? „Svaka upravljenost unutrašnjeg uređenja „središtu" zajednice od strane jednog etničkog tijela indukuje tendencije udaljavanja drugih etničkih tijela od strane usmjerene prema njenom centru."

Dalje Inić kaže da su već srpski komunisti tzv. liberali još 70-tih godina ukazivali na istorijsku činjenicu da se centralizam i separatizam uzajamno pothranjuju. Citira Marka Nikezića (predsednika srpskih komunista) iz jednog njegovog referata 1972. godine: „Unitarizam ubuduće, kao i u prošlosti, ostaje uzrok neravnopravnosti i separatizma". Centralisti i separatisti podjednakim i udruženim snagama razbijaju Jugoslaviju!

Inić kaže: „Za velikonacionalne Srbe nikad nije bilo dileme između ili njihove vladavine u Jugoslaviji ili samo „srpske Jugoslavije".

Ovome u prilog ide stav velikog broja srpskih intelektualaca da su Srbi 1918. godine učinili odsudnu grešku kad su se odrekli svoje države zarad zajednice južnoslovenskih naroda. (Ovde je problem i to što su se u novoj državi našli i narodi koji nisu Sloveni.)

I tada su neki srpski političari smatrali da Srbi, kao pobednici u ratu, treba da prošire svoju državu, da stvore Veliku Srbiju, a da Hrvatima i Slovencima prepuste da prave svoje države kako znaju i umeju. (Tada nisu priznavani za narode Crnogorci, Muslimani i Makedonci, koji su ušli u sastav nove države, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.)

Ovu ideju je zastupao ministar unutrašnjih poslova u Pašićevoj vladi Stojan Protić, zbog čega je bio isključen iz Radikalne stranke, čiji je bio potpredsednik. Srbi, Hrvati i Slovenci, iako svi Sloveni (govorilo se troimeni narod!), nikad u istoriji do 1918. godine nisu živeli u istoj državi, pa neka svaki od njih stvori svoju državu, lako će se ujediniti ako se kasnije oko toga slože.

Problem je bio što bi u Velikoj Srbiji živeli narodi koji nisu za Srbiju, pa bi takva država bila sklona raspadu, isto toliko koliko i južnoslovenska država. Kralj Aleksandar Karađorđević i predsednik srpske Vlade Nikola Pašić stali su na stanovište u Versaju da će samo u zajedničkoj državi (kasnije nazvanoj Jugoslavija) svi južnoslovenski narodi moći da žive u svojoj državi. Pri tom su Srbi i Crnogorci imali da se odreknu svojih međunarodno priznatih država, a Crnogorci i svoje narodnosti, zbog čega je kralj Nikola Petrović abdicirao. Istorija je dala za pravo Protiću, ali to je naknadna pamet.

Slobodan Inić analizira raspad Prve Jugoslavije. Pobednička Srpska država i njena kraljevska loza nije shvatila da tvrdokornim odbijanjem federalizacije države stvara sve uslove za njenu razjedinjenost i unosi klicu njenog raspadanja.

Okupacija 1941. je to jasno pokazala: Hrvati su nemačkog okupatora dočekali kao svog oslobodioca! Inić kaže da je svest o tome došla kod Srba tek nakon sloma prve Jugoslavije; citira četničkog pisca Zvonimira Vučkovića (inače Hrvata): „Te večeri Draža (Mihailović), što je i kasnije često ponavljao, je zaključio da rešenje jugoslovenskog pitanja mora da se traži u nekom federativnom uređenju buduće države".

Problem je u tome što je Srbija kasno shvatila da ne može da nametne svoj sistem uređenja države drugima. A pošto je general Draža Mihailović poražen u građanskom ratu, njegova razmišljanja ostala su na nivou opservacije.

Inić posebno ukazuje na problem dijaspora u višenacionalnoj državi. U slučaju sukoba nacionalnih elita (to je bio slučaj u prvoj Jugoslaviji) dijaspore umesto da budu vezivno tkivo države postaju seme njenog raspadanja. „Dijaspore su glavni gradivni materijal u ostvarenju „velikootadžbinskog" cilja sve pod geslom njihove „zaštite" usljed ugroženosti od „separatističkih" nacija. "Elite se preko njih sukobljavaju.

Problem Srba je bio u tome što su oni bili „rastureni" po celoj teritoriji nove države pa su strahovali da će njenom federalizacijom da dođu u podređen položaj. Kad je kralj Aleksandar („od Jugoslavije") Karađorđević odlučio da Jugoslaviju ustroji kao devet banovina po teritorijalnom principu, učinio je to da bi sprečio nacionalizme. Njegovim ubistvom u Marseju ovaj koncept je pao u vodu.

Aleksandrov naslednik knez Pavle nije mogao da se odupre težnji Hrvata da stvore svoju državu u okviru Jugoslavije (njihov „tisućletnji san"!), što je izazvalo ogromno nezadovoljstvo Srba koji su se dobrovoljno odrekli svoje državnosti. Novi svetski rat je značio propast Aleksandrove Jugoslavije.

Ali, dok je general Draža „razmišljao" o federativnoj Jugoslaviji, revolucionarni komunisti su na toj koncepciji izvojevali pobedu. Oni su na drugom zasedanju AVNOJ-a proglasili Jugoslaviju kao zajednicu šest republika uglavnom po etičkom principu.

U toj podeli najgore su prošli Srbi koji su ostali da žive u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Makedoniji. Ako se tome dodaju dve autonomne oblasti u Srbiji (u drugim republikama nije ih bilo) jasno je da je Srbija ušla u novu državu bitno oštećena, pa je nastala nova situacija: u Kraljevini su se nesrbi osećali uskraćeni za državnost, u Republici su takvu ulogu preuzeli Srbi.

Budući da je srpski predstavnik u građanskom ratu general Draža bio poražen, u komunističkoj diktaturi Srbija je morala o tome da ćuti. Ali, kad je ta diktatura počela da se topi (Ustav iz 1974. godine) ova vatra koja je dugo tinjala naglo se razbuktala i komunisti nisu mogli da je ugase.

U tekstu Moravci protiv Dinaraca, koji je izazvao revolt kod „velikih" Srba, Slobodan Inić se posebno bavi raspadom druge („Titove") Jugoslavije. Ponovo okrivljuje Srbijance što je do toga došlo. Kao što je u prvom slučaju nepristajanje srpske elite na federalno uređenje zemlje dovelo do propasti države, tako je sada komunističko vođstvo Srbije „tvrdokornim nepristajanjem na ustrojstvo otvorene i elastične zajednice jugoslovenskih naroda pola stoleća poslije, što je opet dovelo 1987-91. godine do njenog potpunog uništenja".

Pobedom Slobodana Miloševića u partijskom obračunu 1987. godine velikosrpska ekspanzionistička politika je u Srbiji došla do punog izražaja. „Jer onog trenutka kada je Slobodan Milošević u ime diktata u pogledu oblika unutrašnjeg uređenja bivše jugoslovenske zajednice bio spreman da tome žrtvuje samu Jugoslaviju kao najveći, najstariji interes srpskog naroda, upravo zbog njegove dijasporičnosti, on je time u isti mah lišio srpski narod njegovog konstitutivnog položaja i u Hrvatskoj i u BiH objektivno ga svrstavajući u položaj nacionalne manjine."

Budući da je Slobodan Milošević Moravac (Srbijanac poreklom iz Crne Gore) i da je njegova politika dovela do raspada Jugoslavije, Inić u Moravcima vidi motor tog raspada. Moravci su pokrenuli Dinarce na pobunu u svojim državama a onda nisu bili u stanju da ih zaštite. Tako dijasporični Srbi postaju „tragična opomena jednom narodu koji je žrtva svojih krvavih zabluda o tome kako je otadžbina veća od države". To Inić naziva „zalijetanjem preko Drine".

Pošto je ta politika propala, Moravci su za to okrivili Dinarce, kao da ih oni nisu „podgovorili" na pobunu. Oni sad ističu da „nacionalizam nije u tradiciji Srbije ... fanatizovane nacionalne politike i njene retorike pogodne za gusle, ali ne i za istorijsku praksu". „Nacionalna politika koja se provjerava prema koristi koju donosi država bila je i ostala imperijalna politika zalijetanja preko Drine".

Pošto je okrivio Miloševićevu Srbiju za raspad Jugoslavije, Slobodan Inić kaže: „Nema naroda koga je tako snažno obuzimala želja za stvaranjem svoje države, ali isto tako nema naroda koji je bio manje u stanju da je izgradi na modernim principima političke zajednice. Dok jedne generacije jedva stignu da je izbore, već su je sledeće uspjele upropastiti".

Inić napada Slobodana Miloševića što je državni interes pretpostavio nacionalnom. Kad mu je koncept Velike Srbije propao, „pustio je niz vodu" Srbe koji su ostali da žive u drugim državama. Dinarci su doživeli gorku sudbinu da budu proterani sa svojih ognjišta, koja su stara preko trista godina. To je ta Miloševićeva „antibirokratska revolucija".

„Unutrašnji srbi(janski) birokratizam, koji „na Moravama" pravi podanika od vlastitog naroda, ne odnosi se bolje ni prema narodima „preko Drine": ne uspije li se tamo nametnuti u svojoj imperijalnoj ambiciji prema drugim, nesrpskim narodima, završava, kao po nekom pravilu, „izdajnički" prema vlastitom, srpskom narodu! To najbolje dokazuje da „beogradsko-moravski" velikonacionalizam nije rukovođen željom i voljom da se zaštite Srbi izvan Srbije, nego da je prije svega teritorijalno usmjeren u čemu je „zaštita svoga naroda" samo pokriće tog vrhovnog „velikootadžbinskog" i dvovjekovnog nacionalnog cilja!"

Slobodan Inić se posebno osvrće na političke stavove Dobrice Ćosića, komunističkog pisca, nacionalističkog ideologa, razočaranika u komunističku ideju besklasnog društva, jedno vreme predsednika Savezne republike Jugoslavije (sastavljene od Srbije i Crne Gore!), koji je na Palama otvoreno rekao dijasporičnim Srbima da „mi više nemamo snage za rat. Mi ne možemo dalje da ratujemo". Ako je to istorijska istina, kaže Inić, zašto je „moravska" Srbija proizvela ratove u drugim državama bivše Jugoslavije? Komunistički tvorac velikosrpske ideje morao je to da zna pre ratova a ne posle njih. A ne da sad lamentabilno okrivljuje ceo svet što nije prihvatio njegovu velikosrpsku ideju.

„Kriv je svijet, bivša Kominterna, Vatikan i Zapad", rekao je ovaj „veliki" Srbin na Palama ljudima koji su sledili njegove ideje i ušli u stravičan građanski rat. Dakle, za sve je kriv „narod Dana i Mana", odnosno Dinarci. Moravci odgovaraju za srpsku državnu ideju, a Dinarci neka se nose sa srskom nacionalnom idejom.

„Dok je nacionalizam, koji dolazi iz Srbije, hegemonistički i „imperijalan", nacionalizam dijasporičnih Srba je agenturan u okviru tog „velikog nacionalizma" i odnosi se prema njemu služeći mu, mada svakako i iz svog razloga otpora prema drugima sa kojima se Srbi u dijaspori mješaju."

Sve u svemu, Slobodan Inić je u članku Moravci protiv Dinaraca okrivio prve za sudbinu drugih u „novim balkanskim ratovima"