Razaranje

Manastir Gradac: kako je zahvaljujući sistematskim naporima službe za zaštitu spomenika kulture pretvoren u manastir "jadac"

 

Da se Olivera obesi ili da se freske šokiraju

 

Kompleks manastira Gradac predstavlja najidealniji primer kako nečija bahatost, diletantizam i teranje maka na konac mogu da upropaste važan spomenik kulture. Kako je zahvaljujući pretnji vešanjem kandidatkinja za nacionalnu penziju Olivera Kandić sprečila malterisanje fasada i zaštitu fresaka? Zašto su se slikari konzervatori vratili neobavljenog posla? Ko je sagradio hotel za kokoške? Ko je iskopao kubike ljudskih koščurina? Da li su se freske navikle na vlagu i da li će im zbog toga izrasti škrge i peraja

 

Stanislav Živkov

 

 

Manastir Gradac leži na uzdignutoj zaravni iznad Gradačke reke, na obodu šumovitih padina Golije. Nalazi se 21 km severozapadno od Raške i 12,5 km zapadno od Brvenika i Ibarskog puta.

Tačna godina gradnje manastira nije poznata. Smatra se da je završen u poslednjoj četvrtini 13. veka. Zadužbina je Jelene Anžujske. Građen je u stilu raške škole ali po prvi put sa stilskim elementima gotičkog stila, što ukazuje na to da su projektanti verovatno došli iz Francuske. Manastir je za vreme turske vladavine uglavnom bio bez monaha, a zatim i bez krovnog pokrivača na crkvi koji je odnet. Crkva manastira Gradac je zbog svog ruševnog stanja 1910. godine zaštićena zaštitnom konstrukcijom odnosno krovom nošenim stubovima, koji je donekle zaštitio zidove i preostale freske od daljeg propadanja, ali je vremenom krov propadao te ga je trebalo povremeno obnavljati. Nažalost, na freskama se nije ništa radilo i odmah nakon II svetskog rata zabeležene su situacije da su velike površine fresaka otpadale sa zidova i bile uništavane. Veliki deo fresaka uništen je jer su tragači za blagom u nekoliko navrata razvaljivali vrata na crkvi i kopali rupe u njenim zidovima tražeći, navodno, skriveno blago.

 

Stručni pogledi

 

Već 1947-1948. godine tadašnji Zavod za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture SR Srbije organizovao je konzervatorske i manje istraživačke radove. Radovi su obavljeni pod rukovodstvom arh. Slobodana Nenadovića i arh. Đurđa Boškovića. Tada je izveden iskop prvih drenažnih kanala i oslobađanje od zemljanog nanosa prostora zapadno od Bogorodičine crkve. Izvršena je konzervacija zidova, popravljen zapadni portal i obnovljena zaštitna krovna konstrukcija. Deo fresaka skinut je sa zidova i prenet u Narodni muzej u Beogradu, gde su bile izložene u stalnim postavkama.

Pedesetih godina prošlog veka započeta je rasprava o tome da li uopšte treba potpuno obnoviti crkvu ili ne treba. Naime, iako je crkva bila građevinski očuvana u sličnom obimu kao i ona u Sopoćanima, sticajem okolnosti u njoj je ostalo sačuvano daleko manje fresaka, što je kasnije korišćeno kao izgovor za insistiranje na konzervaciji crkve, a ne na njenoj potpunoj arhitektonskoj restauraciji. Kao glavni zagovornik arheološke konzervacije crkve pojavio se Đurđe Bošković, direktor Arheološkog instituta, koji je prvenstveno kao istaknuti član SK a daleko manje kao stručnjak predstavljao sivu eminenciju službe zaštite spomenika kulture, koji se bavio svim i svačim, a najmanje praktičnom konzervacijom na terenu. Tako se i povodom predstojeće obnove gradačke crkve razvila polemika između stručnjaka i "stručnjaka", ali zahvaljujući pokojnom prof. dr Vojislavu Đuriću, koji je šezdesetih godina prošlog veka shvatio da je jedini način za spas mnogih spomenika arhitekture njihova obnova, uspelo se u rekonstrukciji gradačke crkve. Tako je Republički zavod za zaštitu spomenika kulture izveo opsežne radove na crkvi, pod rukovodstvom arh. Olivere Kandić, prema projektu obnove Bogorodičine crkve koji su izradili Slobodan Nenadović i Olivera Kandić.

Radovi su obuhvatali dogradnju delova zidova koji su nedostajali, obnovljeni su tambur, kupola, svodovi, arkadni frizovi, prozori s mermernim okvirima, krovni pokrivač, oltarska pregrada, dva svećnjaka i pločnik. Izvršena je konzervacija na crkvi svetog Nikole, konzervirani su ostaci manastirskih zgrada i uređena je porta. Prilikom obnove crkve postavilo se i pitanje obnove obloge od maltera na fasadi pošto su delovi originalnog maltera u to vreme delimično bili sačuvani na fasadi crkve. Naime, istovremeno se u Republičkom zavodu raspravljalo i o problemu očuvanja fresaka u Sopoćanima, gde je bio još izraženiji prodor vode kroz porozne zidove i isoljavanje na freskama. Kao glavni zagovornik nemalterisanja fresaka pojavila se Olivera Kandić, koja je panegirično insistirala na tome da se fasada ne sme malterisati, jer mora da prikaže kako je crkva lepo građena. Štaviše, na jednoj sednici stručnog veća Republičkog zavoda Kandićeva je izjavila da će se obesiti ako se fasade omalterišu, na šta joj je jedan od slikara konzervatora poručio da se obesi što pre kako bi se uopšte nešto sačuvalo od fresaka u Gradcu.

Pošto su se u Zavodu svi bojali gubitka "stručnjaka" poput Olivere Kandić, umesto da se sprečavanje prodora vlage kroz zidove reši zaštitom fasada malterisanjem, započeto je rešavanje problema pojave podzemnih voda i bujica, a ne sprečavanje prodora vode kroz zidove od šupljikave sige.

 

Voli čovek kokošinjce

 

Kako bi se rešio problem podzemnih voda, a usput nešto i saznalo o arheologiji manastirskog kompleksa, sistematska arheološka istraživanja započeta su 1962. godine pod rukovodstvom arheologa Aleksandre Jurišić i arhitekte Olivere Kandić, ali porta nikada nije istražena u celini, a prilikom obnove crkve uopšte nije bila ustanovljena dubina temelja crkve. Pristupilo se pošumljavanju zapadnog uzvišenja četinarskim rastinjem i izradi bujičarskog kanala u podnožju jugozapadnih obronaka. Sledeća faza u razgradnji manastirskog kompleksa započeta je 1982. godine izgradnjom konaka, na temeljima stare južne građevine, prema projektu arh. Miladina Lukića. Istovremeno je na prostoru između konaka i crkve Svetog Nikole izgrađen zvonik, a dve ekonomske zgrade smeštene su pored manastira. U blizini crkve Svetog Nikole, sa spoljašnje strane ogradnog zida, oformljeno je monaško groblje.

Kako bi se kompletirao ansambl, primenjen je uobičajeni "lukićevski" konzervatorski princip i direktno ispred glavnog, zapadnog ulaza u portu po projektu Miladina Lukića izgrađen je veliki zidani kokošinjac, a na istočnoj strani, takođe, po projektu M. Lukića sagrađen je klozet za posetioce, uređen je parking i probijen ogradni zid koji je predstavljao novi ulaz u portu.

Pošto se i pored raznih pokušaja drenaže manastirske porte apsolutno ništa nije postiglo na uklanjanju podzemnih voda iz porte, 2004. godine započeta su istraživanja crkve i porte za potrebe zaštite crkve od vlage pod rukovodstvom arheologa Emilije Pejović i arhitekte Svetlane Vukadinović. Istraživanja su najzad dala važne podatke (prvi put je utvrđena dubina temelja), ali je zato Emilija Pejović dala nemerljiv doprinos arheološkoj nekrofiliji pošto je prekopavajući manastirsku portu prikupila nekoliko kubika ljudskih koščurina koje je trebalo antropološki istražiti a da neko drugi još skuplje plati iste te nepotrebe analize. Iako je u istom tom periodu bilo predviđeno, iako su to čak i pokušali, iako su imali obezbeđena sredstva, slikari konzervatori Republičkog zavoda po prvi put ništa nisu uradili na zaštiti fresaka, jer naprosto nisu mogli da rade na živopisu u uslovima stalnog dotoka vode i isoljavanja.

Sredinom 2006. godine, tačnije 7. jula, posle više obraćanja uprave manastira Gradac Republičkom zavodu radi zaštite crkve Blagovesti od vlage, u Zavodu je najzad obrazovana Komisija za pregled programa, projekata i izvođenje radova u manastiru Gradac u sastavu: episkop žički Hrizostom, prof. dr Miodrag Ralević, arhitekta, docent dr Miodrag Marković, istoričar umetnosti, Momčilo Pavlović, istoričar umetnosti, Marija Jovin, arhitekta, Miodrag Mišljenović, građevinski inženjer, Marin Brmbolić, arheolog, Aleksa Jelikić, hemičar, Dragan Sučević, slikar konzervator, Branislav Orlić, pravnik, koordinator.

Već 10. jula 2006. godine održana je sednica komisije kojoj su prisustvovali svi članovi. Izvestioci su bile arhitekta Brana Stojković-Pavelka i arheolog Emilija Pejović. Komisija je utvrdila akutnu ugroženost arhitekture i slikarstva crkve manastira Gradac i donela zaključke da prioritet treba dati radovima na zaštiti crkve i fresaka, da su dosadašnja arheološka istraživanja dala dovoljno podataka za projekat i da treba započeti izradu projekta zaštite od vlage, u sklopu čega je potrebno da se crkva hitno omalteriše spolja i unutra.

Septembra 2006. godine Republički zavod pozvao je projektantski biro Albo inženjering da dostavi ponudu za izradu projekta zaštite crkve od vlage i malterisanja zidova. Mere tehničke zaštite (uslovi za projekat prema zaključcima komisije) izrađene su u Republičkom zavodu i dostavljene projektantu. Albo inženjering izrađuje (kao donaciju) projekat zaštite i prezentacije crkve, a odgovorni projektant je Marija Jovin. Projekat je dobio saglasnost Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture.

 

Kad voli da kopa za dnevnice

 

Na sanaciji crkve se ništa od tada nije radilo, ali je zato 14 meseci kasnije, tačnije 6. novembra 2007. godine, Republički zavod, na osnovu mišljenja tadašnje Velike komisije, doneo Rešenje o oglašavanju ništavnim Rešenja kojim su utvrđeni uslovi za preduzimanje mera tehničke zaštite za izradu projekta zaštite crkve manastira Gradac, čime je sprečena ne samo zaštita crkve od vlage već i izrada projekta. Iako je i vrapcima na glavi bilo sasvim jasno da su i crkva i freske u njoj u katastrofalnom stanju, decembra 2007. Republički zavod za 2008. godinu planira kao prioritet nastavak sistematskih arheoloških istraživanja porte i utvrđivanje granica nekropole. Pošto je skandalozno ponašanje nove direktorke Republičkog zavoda Vere Pavlović-Lončarski već tada bilo poznato javnosti, februara 2008. godine Ministarstvo kulture poništava Rešenje Republičkog zavoda o poništavanju Rešenja o uslovima i nalaže Republičkom zavodu da o njemu ponovo odlučuje. Imperija uzvraća udarac već aprila 2008, kada je Republički zavod ponovo doneo isto rešenje, kojim se ponovo poništavaju uslovi za projektovanje zaštite crkve od vlage. Pomak je ipak učinjen, jer se sada poništava i saglasnost Republičkog zavoda na projekat zaštite crkve, koji je kao donaciju uradio Albo inženjering.

Još su ostali neponišteni Nacionalni investicioni plan i "neistinito" ugrožena crkva manastira Gradac. Maja 2008, posle poništavanja projekta sanacije i prezentacije crkve, koji je kao donaciju izradio Albo inženjering, u skladu sa politikom zaustavljanja nepoželjnih radova pod rukovodstvom nepoželjnih stručnjaka direktorke Vere Pavlović -Lončarski, Republički zavod je angažovao privatno preduzeće Beoinženjering za izradu projekta zaštite crkve od vlage, ali po ceni od 790.000 dinara kako bi se po ko zna koji put u manastiru primenila nekakva melioracija, tj. drenaža terena oko crkve, a arheolog Emilija Pejović morala da kopa mesecima, možda i godinama (kao u Mileševi), naravno uz naplatu dnevnica. Time je najzad ustanovljeno da je crkva vlažna (što je protivno mišljenju Velike komisije), ali samo kada je reč o porti i terenu oko crkve, umesto zaštite same crkve.

Kako bi se posao otegao, rešeno je i da se kopa drenaža i oko ekonomskih zgrada da bi se demonstrirala briga za bezbednost monahinja. Bilo kako bilo, nakon obnove crkve, izgradnje prilaznog puta, a nedugo zatim i izgradnje konaka, manastir Gradac nastanile su monahinje. Ma koliko skromne, potrebe male monaške zajednice nisu blagovremeno sagledane i prilikom projektovanja konaka nije na odgovarajući način rešeno pitanje grejanja, smeštaja ogreva i minimalne ekonomije. Takođe, niti u neposrednom okruženju i na prilazu nisu rešavani prostor za parkiranje vozila, položaj sanitarnog objekta za posetioce i prilaz posetilaca glavnom ulazu u manastir. Po izgradnji konaka, ove okolnosti imale su za posledicu niz nepovoljnih rešenja, kako u samom konaku tako i u neposrednom okruženju manastira.

Tako je kotlarnica izgrađena, bolje rečeno, ukopana u zidu bedema, a dimnjak prislonjen uz južnu fasadu konaka, dok naknadno izgrađeno betonsko stepenište i neuređen zemljani put čine okvir glavnog prilaza manastiru i glavnoj, zapadnoj kapiji. A ispred zapadne kapije stropoštan je kokošinjac odnosno "hotel za kokoške" (kako ovu zgradu, koju je locirao i projektovao arh. M. Lukić, nazivaju monahinje).

Pošto je izgradnjom nakaznog kokošinjca glavni, srednjovekovni ulaz u portu degradiran, najidealnije rešenje je nađeno u probijanju ogradnog zida, dakle uništavanjem dela spomeničkog kompleksa i formiranjem novog glavnog ulaza, na mestu gde ga nikada nije bilo, čime je uništena originalna prostorna dispozicija manastirskog kompleksa koja je, takođe, pod režimom zaštite. Na parkingu pred novim ulazom po projektu neizbežnog Miladina Lukića lociran je i projektovan klozet za posetioce koji čak ima i sprat, koji osim što uspešno zatvara vizuru na crkvu, još uspešnije zaklanja i kupolu crkve. Ovo je rezultat, kako nepostojanja plana uređenja manastirskog kompleksa odnosno stihijskog i parcijalnog rada na pojedinim objektima, tako i diletantizma i neprofesionalnosti samog projektanta i čitave službe zaštite koja je odobrila ovakvo građevinsko zagađenje manastira.

 

Vlažna svetinja

 

Zasnovan na gabaritu starog objekta, novi konak po načinu obrade fasada i primenjenim stilskim elementima predstavlja mešavinu primorske i šumadijske arhitekture. Iako je po dimenzijama impozantan, organizacija prostora nije prilagođena potrebama i načinu života monahinja - projektovane su samo četiri sobe, a velike površine su optrećene hodnicima, prolazima i stepeništima. Nema ostava, a prostor predviđen za kotlarnicu na najpristupačnijem delu prizemlja preimenovan je u sobu za prijem posetilaca. Kotlarnica je ugrađena u debljinu obimnog zida potpuno nepropisno i predstavlja potencijalnu opasnost kako po monahinje, tako i po sam objekat. Ni prostor ekonomije nije planom definisan. Skromna po sadržaju, locirana je naspram glavne kapije, gde je projektovan i izgrađen veliki kokošinjac. Ovaj prostor je na putu bujice, katastrofalne u dugim vremenskim razmacima, koja je po svemu sudeći i glavni uzrok rušenja kako prvobitnog svetilišta, tako i poznate nam gradačke crkve. U periodu rekonstrukcije crkve u dva maha su izrađeni bujičarski kanali, koji su poodavno zapušteni i u slučaju navale velike vode neće biti dovoljna zaštita postojećim objektima. Pored ekonomskih objekata zasađen je voćnjak koji će ih u dogledno vreme zakloniti od pogleda sa glavnog prilaza.

Crkva Blagovesti je obnovljena u periodu od 1962. do 1975. godine, posle tristagodišnjeg trajanja kao ruševina, a danas je u katastrofalnom stanju. Razlog stanja građevine, posebno ostataka fresko slikarstva je nedosledno sprovedena obnova. Crkva je zidana i obnovljena sigom, ali je prvobitno spolja bila pokrivena izuzetno kvalitetnim dvoslojnim malterom, koji pri obnovi nije rekonstruisan. Zbog prodora atmosferske vode kroz sigu, crkva je konstantno vlažna, a zidne slike su pod slojevima soli koja se pri sušenju vlage kristališu po njima i pri tom razaraju obojeni sloj i fresko malter.

Zbog velike i gotovo stalno prisutne vlage na površinama bez fresaka, obrazuju se kolonije algi i lišajeva u nižim zonama. Dok je crkva trajala kao ruševina, niže zone crkve bile su zasute nanosima mulja i sopstvenim porušenim materijalom, a vremenom je razgrađeni malter u spojnicama zamenila zemlja. Prilikom radova na obnovi, što se sada vidi u brojnim oštećenim spojnicama, iz spojnica nije uklonjeno blato već su preko blata fugovane produžnim malterom. Za relativno kratko vreme od obnove ove spojnice u zoni sokla pod pritiskom smrznutog blata počele su da pucaju i ispadaju, a iz zemlje iza njih počinje da raste zelenilo. Veći deo površine blokova sige u nižim zonama pokriven je lišajevima. Istovremeno, fuge u zoni sokla vidno propadaju, pucaju i ispadaju iz svojih ležišta, a posebno su ugroženi ugaoni delovi lepo profilisanog sokla. Kontrafori koji nisu konstruktivno vezani za temelje i zidove vidno su odvojeni od crkve jer su spojnice između ravni zidova i kontrafora ispucale. Na površinama zidova vidljive su nove pukotine koje osim preko spojnica idu i preko blokova sige.

Razlog toj pojavi možda leži i u okolnosti da prilikom obnove nikome nije padalo na pamet da utvrdi dubinu temelja, nikakve intervencije nisu pri obnovi crkve izvedene u temeljnoj zoni, niti su temelji prilikom obnove crkve uopšte statički konsolidovani, već je vertikalnim i horizontalnim serklažima ugrađenim u nadziđivane delove izvedeno samo delimično statičko obezbeđenje objekta. Još uvek su na nekim mestima na fasadi sačuvani ostaci prvobitnog maltera. Tanak, uglačan sloj krečnog maltera je štitio zidove od sige i freske u unutrašnjosti od vlage. Svi podaci za rekonstrukciju maltera postoje, ali Olivera Marković-Kandić, koja je radila na obnovi crkve, nije želela da primeni najbolju moguću zaštitu poroznih zidova, jer joj je najvažnije bilo da prikaže lepu tehniku gradnje zidova koji se zahvaljujući njenoj pretnji vešanjem danas uveliko raspadaju.

 

Stvar navike

 

Vlaga potiče prvenstveno od atmosferske vode koja prodire kroz zidove odnosno kroz porozne blokove sige kojom je crkva u celini ozidana, a do intenzivne pojave vlage u zonama sokla i zbog toga što spojnice između blokova sokla nisu očišćene od zemlje, već su samo pokrivene novim malterom. Deo vlage potiče i iz temeljne zone odnosno iz kapilarnog penjanja vode kroz jezgro zidova i nove spojnice od produžnog maltera. Kako su prilikom arheoloških istraživanja 2005. godine konačno utvrđene dubina temelja, kao i osobenosti tla na kome je zasnovan manastirski kompleks, definitivno su jasni razlozi pojave vlage u zidovima crkve i te je moguće izvesti zaštitu crkve od vlage.

Iako je još 2006. godine izrađen projekat zaštite i prezentacije crkve manastira Gradac (odgovorni projektant je arh. Marija Jovin) po svim uslovima i uz saglasnost Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, taj projekat je poništen jer je očito da je najvažnije mišljenje kandidatkinje za nacionalnu penziju mr Olivere Kandić da "vlagu ne treba uklanjati, jer su se freske već navikle na nju", što je bila jedna od njenih antologijskih izjava izrečena na okruglom stolu u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture, održanom u novembru 2004. godine. Očito je da kandidatkinja za nacionalnu penziju, arhitekta mr Olivera Kandić, koja je izvela obnovu i prezentaciju crkve manastira Gradac, a sada predsednik Velike komisije koja treba da daje mišljenje o radovima na spomenicima kulture od izuzetnog značaja, pojma nema o čemu govori, o čemu najbolje svedoči i njeno dopunsko objašnjenje da bi u slučaju sprečavanja dotoka vlage "freske mogle da dožive šok". A šok bi verovatno doživele i alge i lišajevi koji sada odlično uspevaju na unutrašnjim zidovima gradačke crkve. Za konzervatorsku struku bilo bi daleko značajnije da autor teorije o navikavanju fresaka na vlagu i kandidat za nacionalnu penziju, mr Olivera Kandić, odgovori da li je za očekivati da vlažnim freskama izrastu i škrge i peraja kako bi se još bolje prilagodile životu u vodi. Takođe, postavlja se i pitanje ako su se freske navikle na vlagu, da li je onda u crkvi manastira Gradac potrebna magična korpa od vrbovog pruća. Čini se da jeste, i to da bi se i korpa navikla na vlagu, a Kandićeva dobila nacionalnu penziju.

 

 

 

 

 

 

Manastirske alge

 

Osim starih pukotina na zidovima, danas su uveliko raspucale i konzervatorske spojnice od cementnog maltera. Štaviše, pucanje je takvog intenziteta da su na nekim mestima popucali i blokovi sige u starim zidovima, kao i konzervatorske spojnice, što rečito pokazuje na stalno sleganje zidova i posle radova na obnovi, što uopšte ne čudi jer prilikom obnove uopšte nije bilo izvršeno ispitivanje stanja temelja i utvrđivanje njihove dubine, niti je izveden bilo koji zahvat na njihovom ojačanju i sanaciji, iako ih vekovima ispiraju podzemne vode! Unutrašnjost crkve je, takođe, namerno ostavljena neomalterisana i crkva deluje nezavršeno i grubo - što nije nikada bila namera ni ktitora ni graditelja. Velike količine kristalisanih soli na površinama fresko maltera i površine zidova pod zelenim algama odaju sliku nekontrolisanog prodora vode do unutrašnjosti crkve, čime se istovremeno uništavaju i malobrojne preostale freske.

 

 

 

 

 

Lukićevi patenti

 

Slučaj u Gradcu nije usamljen, jer je takvo nakazno lociranje pomoćnih, sanitarnih ili ekonomskih objekata na prilaznoj vizuri uobičajeni zaštitni znak - trademark Miladina Lukića (primeri Mileševe, Naupare, Sopoćana). Istočno od crkve Blagovesti, na steni iznad platoa porte sagrađena je mala crkva jednostavne osnove, posvećena svetom Nikoli. Sa pravougaonom osnovom i apsidom, crkva nije orijentisana u pravcu istok-zapad, jer je oblik stene na kojoj je izgrađena diktirao postavljanje podužne osovine bogomolje. Zidana sigom, na sreću je izbegla obijanje fasadnih zidova (nemačka konzervatorska škola), ali prskanje vode sa uskih krovnih streha izazvalo je pojavu vlage u crkvi. Za nakazni zvonik sagrađen od balvana slobodno bi moglo da se kaže da predstavlja privremeno rešenje, zbog lokacije u tesnom prostoru između konaka i stene na kojoj je crkva svetog Nikole, i po obliku i po izboru materijala od kog je sagrađen.