Polemike

 

Ratko Peković: Paralelna strana istorije-sporovi o jeziku, naciji, literaturi 1945-1990 (4)

 

Obračun bez posledica

 

Istražujući posleratnu književnu periodiku, a posebno beogradske "Književne novine", taj nezaobilazni poligon slobodne misli u vreme socijalizma, književni istoričar Ratko Peković, jedan od najboljih poznavalaca srpske i jugoslovenske književnosti kao i nekadašnjih "državnih" autora i disidenata, arhivskim dokumentima prikazuje uzbudljivu intelektualnu borbu koja se odvijala među njima. Pozornica ovog obračuna se pomerala, malo izvan, a malo unutar jedne partije, skoro pola veka. Tabloid u nekoliko nastavaka objavljuje odabrane književne polemike iz ovog Pekovićevog dela objavljenog u izdanju izdavačke kuće "Albatros" iz Beograda.

 

Ratko Peković

         

Godine 1967, prema tekstovima u Književnim novinama, počinju prve javne i burne rasprave o jeziku i nacionalnim temama. List najpre beleži polemiku povodom objavljivanja Antologije jugoslovenske poezije u Italiji, čiji su priređivači Ciril Zlobec, Slavko Mihalić i Aleksandar Spasov. U toj antologiji nije objavljena nijedna pesma stvaralaca iz Crne Gore niti onih koji pišu na jezicima narodnosti (Šiptara, Mađara, Rumuna, Italijana...). Stoga je Koordinacioni odbor Saveza književnika Jugoslavije objavio zvanično saopštenje u kojem se ovaj čin imenuje kao „neoprostiv propust".

  Te godine u Titogradu se održava simpozijum o crnogorskoj kulturi. U zagrebačkom Vjesniku u srijedu (VUS) Kosta Čakić objavljuje tekst u kojem napada srpski unitarizam koji, po njemu, činom poricanja crnogorske književnosti, negira postojanje i crnogorske nacije. U Književnim novinama, stalni saradnik ovog lista (koji se potpisuje kao „rođeni Crnogorac") Miodrag Jurišević, polemišući sa Čakićem, tvrdi da su dela pisaca poreklom iz Crne Gore sastavni i neporecivi deo srpske književnosti.

  Mnogo širi odjek imalo je otvoreno pismo filozofa iz Zagreba Žarka Vidovića Kiru Hadži-Vasilevu pod naslovom „Ko stvara zbrku oko nacionalnog pitanja", objavljeno u listu 23. septembra 1967. godine. Komentarišući predavanje ovog visokog partijskog funkcionera „SKJ i nacionalno pitanje u Jugoslaviji u uslovima društvenog samoupravljanja", održano na Fakultetu političkih nauka u Zagrebu, Vidović, između ostalog, piše:

  „...Predavač je htio da dokaže kako društveno samoupravljanje stavlja nacionalnost u posebnu (originalnu) situaciju, a nacionalno pitanje osvetljava na poseban način. I koja je to posebnost? Za vreme etatizma i birokratske vlasti nacionalnosti nisu mogle da manifestuju ono što je u njima tinjalo. U etatizmu smo mi gajili iluziju kako ne postoje nikakvi nacionalni problemi. Međutim, sa samoupravljanjem ravnopravnost između nacija se razvija i biva sve veća".

  Povodom ovog stava koji, po njemu, stilski i misaono ne deluje logično i pitanja o neravnopravnosti nacija koje se ogleda u ekonomskoj sferi, a na koje predavač nije odgovorio, Vidović postavlja pitanje:

  „...Molim vas da nam otvoreno kažete koja je to nacija u Jugoslaviji od 1945. do danas bila povlaštena ili u 'izvesnoj' mjeri povlaštena?! Neću da se upuštam u takvo raspravljanje problema! Drug Hadži-Vasilev ima pravo da odbije. No drug Hadži-Vasilev kao član CK SKJ je javno lice, on je ustanova i on nema pravo da odbije odgovor. Inače pravi zbrku za koju snosi odgovornost tijelo kojem pripada (a dio ustanove i sam je ustanova i to je ljudski!), a za koju snosimo odgovornost i mi članovi SKJ..."

  Stoga Vidović predlaže da neka redakcija ili ustanova organizuju javnu raspravu o nacionalnom pitanju i samoupravljanju u kojoj bi i sam želeo da učestvuje.

  Na ovo otvoreno pismo koje Književne novine objavljuju u broju od 23. decembra 1967, reaguje zagrebački Fakultet političkih nauka a docnije i Gradski komitet SKS Beograda, ali najžešći napad pojavio se u listu Komunist pod naslovom „Načela i dela Književnih novina". U nepotpisanom članku, između ostalog, piše:

  „...Način na koji su 'Književne novine' servirale pismo dr Žarka Vidovića - u kojem se predavanje Kire Hadži-Vasileva koristi samo kao povod da bi se stavila pod znak pitanja politička ispravnost Izvršnog komiteta CK SKJ - navodi na zaključak da bi te novine bile spremne, bez ikakvog proveravanja, da objave bilo koji tekst - ako se u njemu napada rukovodstvo Saveza komunista".

 

 

Da li je ćirilica komercijalna?

 

 

Ipak, ključni događaj u političkom i kulturnom životu u ovoj godini, predstavlja usvajanje Deklaracije o položaju i nazivu hrvatskog jezika i oglašavanje srpskih pisaca sa Predlogom za razmišljanje. Deklaraciju, kojom se odbacuje Novosadski dogovor o srpskohrvatskom/hrvatskosrpskom jeziku, potpisalo je osamnaest najuglednijih naučnih i kulturnih institucija Hrvatske, među kojima i Miroslav Krleža.

Prilog za razmišljanje, koji po oceni autora ovog priloga, predstavlja ironijsko-parodijski tekst u odnosu na Deklaraciju, a koji je, u ime 42 književnika na Godišnjoj skupštini Udruženja književnika Srbije, održanoj 19. marta 1967, pročitao Zoran Gavrilović. (Potpisnici Predloga, na primer, „uvažavajući" Deklaraciju, traže, između ostalog, pravo srpskog naroda u Hrvatskoj i drugde, da se služe srpskim jezikom.)

  Predlog  za razmišljanje na Skupštini  Udruženja književnika Srbije nije dobio većinu glasova. Posle toga je usledila lavina osuda oba dokumenta. Književne novine su, u uvodniku broja od 1. aprila 1967, na pet stubaca, pod naslovom „Pravi koreni šovinizma", osudile oba dokumenta, optužujući zvaničnu politiku zbog pojava nacionalizma. No, istovremeno, u dva nastavka, na četiri stranice, one su objavile delove neredigovanog stenograma sa Godišnje skupštine (održane 19. marta 1967) i sa Plenarnog sastanka Udruženja književnika Srbije UKS) (2. aprila 1967), na kojem su neki pisci osudili Predlog, a drugi povukli svoje potpise ispod njega.

  Evo nekoliko karakterističnih izjava iz tog stenograma:

  „... Naš predlog konstatuje, prvo, da je pravo svakog naroda da određuje svoj jezik. Nadam se da to nije šovinistički. Konstatujem činjenicu da su te i te institucije to i to učinile. To, takođe mislim, nije šovinistički. I konstatujem treću činjenicu: da su jači potpisnici oborili raniji sporazum. Tu činjenicu moramo da prihvatimo. Mene jako zanima šta je tu šovinistički što prihvatamo zahtev merodavnih institucija čije je to pravo?" Jedan glas: "Niste tako naivni!". (Borislav Mihajlović Mihiz)

Navodimo i delove izjava dvojice pisaca na Plenarnom sastanku u Udruženju književnika Srbije, koji su potpisali Predlog.

  „...Koliko je apsurdno, pokazuje i činjenica da niz pisaca koji su potpisali tu  'Deklaraciju', ili su je čak inicirali, nekad, svojevremeno, u cvetno doba svoje mladosti i uspeha, upotrebljavali su upravo onaj jezik koji su tako štetočinski osudili tom svojom 'deklaracijom'. Na primer, najbolje svoje pesme Gustav Krklec, koji je jedan od potpisnika, napisao je upravo na tom govornom, štokavskom, beogradskom (ja ga uslovno zovem beogradskim, zato što se ovde formirao) jeziku i dozvolite mi da vas na to podsetim...". (Zoran Gluščević)

„...Kategorički odbijam optužbu (govorim u svoje ime, jer grupa ne postoji), kategorički odbijam da se ljudima, odnosno meni lično, može ikad prigovoriti šovinizam. Kategorički odbijam optužbe da smo mi zbijene snage na Četvrtom plenumu. Smatram to, u najmanju ruku, neopreznom i uvredljivom izjavom..." (Zoran Gavrilović)

 

 

Izopštenje i kritika

 

 

  Potpisnici Predloga, osim onih koji su „povukli" svoje potpise, snosili su posledice. Bili su, narednih godina, izopšteni iz književnog života (nastupa na javnim tribinama i prisustva u novinama i časopisima), obustavljeno je prikazivanje njihovih serija na radiju i televiziji i kritički osvrti na njihove knjige u štampanim i elektronskim medijima.

  Posle ovog „udara" Gradskog komiteta nepromenjena redakcija ukida neke rubrike ili ublažava oštricu kritike, ali je, ipak, 26. oktobra 1968. došlo do izvesnih promena - dotadašnji direktor i odgovorni urednik Tanasije Mladenović postao je direktor lista i izdavačkog preduzeća, a glavni i odgovorni urednik Zoran Gluščević, redovni saradnik lista i nekadašnji član redakcije.

  Posle samo dva meseca zaiskrila je nova polemička varnica. U broju od 21. decembra 1968. redakcija obaveštava čitaoce i prijatelje da će, posle dvadeset godina izlaženja Književnih novina na latiničnom pismu, list biti ubuduće štampan ćirilicom. (Doduše, u 1954. godini ove novine su izlazile na manjem formatu i bile štampane ćirilicom.) Na ovu odluku, već u sledećem broju, otvorenim pismom reaguje grupa beogradskih filozofa, većinom bivših saradnika lista (Jovan Aranđelović, Veljko Korać, Aleksandar Kron, Mihailo Marković, Dragoljub Mićunović, Zagorka Golubović, Nikola Potkonjak, Svetozar Stojanović) smatrajući neubedljivom izjavu redakcije da će se prelaskom na ćirilično pismo povećati tiraž lista među srpskim čitaocima.

  „Verovatno je", ocenjuju oni, „da ćete u izvesnim krugovima dobiti podršku i pohvalu što ste odlučili da izvršite ovu promenu da biste se 'otvorili' prema 'ćiriličnom jezičkom području', ali nam je teško i da poverujemo da smatrate da upravo takvom  promenom radite u interesu naše kulture i u skladu s njenim nacionalnim tradicijama, osim ako među vama ne preovladava uverenje da je došlo vreme da se naše nacionalne kulture i tradicije provincijalno zatvaraju u svoje sopstvene okvire, umesto da se otvaraju što je više mogućno prema svim jugoslovenskim i svim drugim kulturama sveta. Koju kulturu vi imate na umu srpsku, jugoslovensku? Ako je tako u kom pravcu se vi sada otvarate, a u kom pravcu se zatvarate ?(...)

  Vi znate da se iz naše nacionalne istorije može izvući pouka gde i kako završavaju ti i takvi ispadi, ako se uz to još uzmu u obzir i razne nevidljive ruke koje sa strane vešto potpiruju te ispade, nije teško zaključiti šta bi u ovom istorijskom trenutku takve promene mogle da znače. U najboljem slučaju one nas vode u provincijalizam i tesnogrudost, a u najgorem - netoleranciji i svakojakim razračunavanjima...".

Ovo pismo je veoma paradigmatično kada je reč o shvatanjima ondašnje tzv. leve kritičke inteligencije o problemima jezika, pisma, nacije, jugoslovenstva.

 

 

Zauuzimanje stava

 

 

  U listu Komunist Josip Kirigin kritikuje, a Književne novine prenose tekst, pojavu prve dve knjige Rečnika srpskohrvatskog jezika koje su, po njemu, postale ne lingvistički već politički problem. Zagrebačka štampa neretko napada jezičke „unitariste" iz Beograda, posebno im zamerajući zbog poricanja crnogorske varijante jezika.

  U 1969. na književnoj sceni se pojavljuje jedno novo glasilo - Hrvatski književni list, koji se, u visokom tiražu, štampa u Sloveniji. Reč je o listu od koga se ograđuju mnogi hrvatski intelektualci, u kojem provejava militantni, šovinistički i provincijalni duh, ali i glasilu koje ima veliki odjek kod hrvatskih čitalaca u zemlji i inostranstvu.

  Književne novine često prenose tekstove objavljene u ovom glasilu. One beleže da je Gradski komitet SK Zagreba osudio pisanje lista, ali je istovremeno upozorio na slična dešavanja u Beogradu. Tako Slavko Šajber, na sednici ovog foruma, između ostalog, izjavljuje:

  „...Pozivamo komuniste u štampi da zauzmu stav... Mi imamo pravo da tražimo od komunista da ne štampaju takav list (kao što predlažemo da vrlo skoro takođe tražimo i to isto za 'Književne novine'), jer ako to neće napraviti Gradski komitet, onda tražimo od radničke klase Ljubljane da ne štampa HKL".

  Rasprave o jeziku, kao odjek onih koje su nasilno prekinute povodom Deklaracije i Predloga, ponovo su oživele na stranicama Književnih novina. Jedan deo hrvatskih lingvista (diskusija je vođena u književnom listu Telegram) osporava Bečki dogovor smatrajući da su Hrvati, u ime unitarnog jezika, žrtvovali dva svoja razvijena dijalekta.

Naveliko se, kada je o Crnogorcima reč, postavlja pitanje da li jezik jedne priznate nacije treba da u svom nazivu sadrži ime druge nacije. „Argumente" u prilog „crnogorskom" jeziku obilato rasprostiru neki Crnogorci iz Beograda i Zagreba. Vodi se i poznata polemika između Milorada Stojovića („Nadmoć ljudskosti") i Pavla Zorića („Nemoć konjunkture") u koju se jednim člankom uključuje i Igor Mandić. Ta polemika se nastavlja i u drugim listovima i časopisima (zagrebačka Kritika, titogradska Pobjeda itd.).

 

 

Ekavica Srba i Hrvata

 

 

  Posle prekida od sedam meseci (zbog suđenja glavnom uredniku Zoranu Gluščeviću  koji je objavio tekst  „Pet varijacija na temu vrelo praško proljeće 68", u broju od 30. jula 1969, čije je rasturanje trajno zabranio Okružni sud u Beogradu), Književne novine počinju ponovo da izlaze 25. aprila 1970, pod uredništvom Dragana M. Jeremića.

U toku 1970, a naročito 1971. godine, u Hrvatskoj su se ponovo rasplamsale rasprave o jeziku i nacionalnom pitanju. U broju od 2. januara 1971. Književne novine, na primer, prenose delove  izlaganja novog predsednika Matice hrvatske Ljudevita Jonkea na godišnjoj skupštini ove ustanove i svoj komentar.

Jonke naglašava da su posle Bečkog dogovora Hrvati i Srbi približili svoje književne jezike, „premda do potpunog jedinstva nikad nije došlo jer su istočni Srbi, suprotno Bečkom dogovoru, ali prema svojim potrebama, u potpunosti kod sebe afirmisali ekavski tip književnog jezika. I to se dalje razvijalo u skladu i bez uznemiravanja, sve dok se nakon Skerlićevog prijedloga i ankete o književnom jeziku Hrvata i Srba godine 1913/14. nije stavilo na dnevni red proširivanje ekavštine na čitavo hrvatsko i srpsko jezičko područje. Prihvaćanje takva prijedloga značilo bi likvidiranje hrvatskog književnog jezika, a na to ni hrvatska književna javnost ni Matica hrvatska nijesu ni mogle ni smjele pristati".

U istom broju, iz zagrebačke Prosvjete, list preštampava tekst „Jezik naš nasušni" u kojem se komentarišu rasprave o jeziku, napadi na Vuka i Skerlića i nastojanja nekih hrvatskih lingvista „da vraćanjem u prošlost na osnovu cjelokupne kulturne baštine stvore nacionalni tip jezika sa što većim leksičkim fondom koji bi pokazao različitost hrvatskog književnog jezika prema srpskom književnom jeziku".

Autor teksta pita: znači li to da se hrvatska kultura odriče udela Srba u njenom razvijanju i bogaćenju. „U vezi s ovakvim stoji svakako i tvrdnja da je hrvatski jezik i jezik Srba u Hrvatskoj potpuno istovetan zato što im je podloga ijekavski govor hercegovačkog tipa. Niko među Srbima ne poriče da je to tako, ali se poriče nešto drugo. Jezik Srba u Hrvatskoj i jezik koji se veštački stvara vraćanjem u prošlost i stvaranjem neobičnih kovanica, nije istovetan i mi smo svedoci sve većeg udaljavanja. Neosnovana je tvrdnja, koja se takođe čuje, da je ijekavski govor samo hrvatski, a ekavski samo srpski."

  U svom komentaru, u istom broju, glavni urednik Književnih novina naglašava:

  „Jonke, naime, tvrdi da je ijekavski tip književnog jezika hrvatski, a da je shodno tome, srpski tip književnog jezika ekavski", podsećajući na dela velikog broja srpskih pisaca koji su pisali ijekavicom. „Ovakva, jonkeovska, podela naše domovine vrlo jasno potire neke odluke o državnosti nekih republika (SR Crna Gora i SR Bosna i Hercegovina), a oduzima Crnogorcima, Muslimanima i Srbima ijekavicu kao književni jezik".

  U dva nastavka u listu (27. marta i 11. aprila 1971) Mihailo Stevanović polemiše sa pokušajima osporavanja Novosadskog dogovora o jeziku koji, po nekim zagrebačkim lingvistima, „nije plod socijalističkih prilika u nas" jer, tvrde oni, „Novosadski zaključci nisu nastali kao prirodan izraz jedinstvenog nastojanja dveju strana, niti su bili odraz stvarnih jezičkih prilika, nego su odraz određenih htenja jedne strane i prilika vremena u kojem su nastale".

  Posle štampanja, ćirilicom i latinicom, prve dve knjige Rečnika srpskohrvatskog jezika Matica hrvatska je pokrenula inicijativu da se dalji rad na Rečniku obustavi i da se započne izrada Rječnika hrvatskog književnog jezika, što takođe izaziva Stevanovićevu reakciju.

 

"Dialog" i "kriterijumi"

 

  Glavni urednik Jeremić polemiše sa Antunom Šoljanom i objavljuje dva otvorena pisma Petru Šegedinu (10. aprila i 16. avgusta 1971) koji je u časopisu Forum objavio prozu „Sudbina". U ovom proznom tekstu, pisanom u dijaloškoj formi, izriče se teza da su Srbi Hrvate oduvek smatrali „objektom" svoje volje i da je trenutno hrvatski narod ugrožen od najveće nacije u Jugoslaviji.  Šegedinov junak poziva Srbe iz Hrvatske da se odreknu svoje nacije, prekinu vezu sa svojim sunarodnicima u drugim sredinama i da prihvate hrvatsku varijantu jezika.

  Povodom Jeremićevih napisa, u rubrici „Pisma čitalaca", u broju od 1. jula 1971. objavljen je opširan tekst Zvonimira Kulundžića pod naslovom „Za nastavak dijaloga" koji se bavi odnosima Srba i Hrvata. Kulundžić podseća na sve učestalije tekstove u hrvatskoj štampi o „politici čistih računa" zadivljen činjenicama koje su izneli lideri „maspoka" Šime Đodan i Marko Veselica o eksploataciji hrvatske privrede. On iznosi podatak da je nekada Austro-Ugarska uzimala Hrvatskoj manje novca nego danas Beograd.

  Pominjući podatke o srpskim „gresima" prema Hrvatima - Pašićevom pokušaju stvaranja „Velike Srbije", streljanju hrvatskih vojnika 1918. godine i teroru nad hrvatskim seljacima između dva svetska rata, Kulundžić ocenjuje:

  „Onako kako se te stvari sa srpske strane postavljaju one mogu imati kao posljedicu samo još veće produbljivanje jaza koji već postoji a koji bi mogli ukratko svesti na problem - Hrvati - Srbi: ustaše - četnici".

  On citira deo intervjua Petra Morače u armijskom listu Front u kojem ovaj istoričar govori o zabludama svojih kolega koji su izjednačavali četništvo sa ustaštvom ili nedićevcima.

  Po Kulundžiću, ovakve teze nemaju nikakve veze sa naukom i objektivnošću. On podseća da su četnici između dva rata bili „najreakcionarniji i najvelikosrpskiji čuvar privilegija kralja Aleksandra i đenerala Petra Živkovića" i nastavlja:

  „Mi Hrvati nikada i nikako ne možemo pristati na dialog pod dvama sasvim različitim kriterijumima".

 

(Nastaviće se)

 

GLOSA

 

 "Neosnovana je tvrdnja, koja se takođe čuje, da je ijekavski govor samo hrvatski, a ekavski samo srpski".