Polemike

 

Ratko Peković: Paralelna strana istorije-sporovi o jeziku, naciji, literaturi 1945-1990 (9)

 

U agoniji zajedništva

 

Istražujući posleratnu književnu periodiku, a posebno beogradske "Književne novine", taj nezaobilazni poligon slobodne misli u vreme socijalizma, književni istoričar Ratko Peković, jedan od najboljih poznavalaca srpske i jugoslovenske književnosti kao i nekadašnjih "državnih" autora i disidenata, arhivskim dokumentima prikazuje uzbudljivu intelektualnu borbu koja se odvijala među njima. Pozornica ovog obračuna se pomerala, malo izvan, a malo unutar jedne partije, skoro pola veka. Tabloid u nekoliko nastavaka objavljuje odabrane književne polemike iz ovog Pekovićevog dela objavljenog u izdanju izdavačke kuće "Albatros" iz Beograda.

 

Ratko Peković

 

Posle priređivanja „Istorijskog foruma" krajem 1988. godine o temi „Jugoslavija - prekjuče, juče, danas" (redakcijski naslov), početkom 1989. godine Književne novine objavljuju anketu, odnosno „dosije" „Srbofobija" u kojoj svoje priloge objavljuju istoričari, filozofi, pisci, sociolozi, pravnici, psihijatri (u brojevima od 15. januara i 1. februara 1989. godine).

Uvodni tekst u kojem se naglašava da je istina najjače oruđe u borbi protiv srbofobije - piše istraživač genocida nad srpskim narodom u Drugom svetskom ratu Milan Bulajić, koji iznosi niz podataka o istrebljivanju Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj da bi potom podsetio na umanjivanje broja žrtava, otporima za njihovo utvrđivanje ne samo od strane Zagreba nego i Beograda, Saveza komunista, Socijalističkog saveza, Saveza boraca, posebno se osvrćući na tekstove istoričara Ljuba Bobana i napade zagrebačkog Vjesnika na njegov odnos prema Katoličkoj crkvi u kojem se ocenjuje da Bulajić ne bira sredstva kako bi je prikazao krivom. U ovom napadu, koji Bulajić citira, ukazuju se, po njegovom sudu, i koreni srbofobije:

„To je razumljivo zbog slijedećeg razloga: ako se hrvatstvo uopće želi prikazati u negativnom svjetlu, onda je nužno tim tonovima orisati i Katoličku Crkvu, koja je tijekom povijesti bila stožer i čuvar hrvatske narodne svijesti. Stoga je ona nužno krivac za klerofašizam koji je, po Bulajiću i drugima, u temeljima hrvatskog odgoja i hrvatstva uopće", naveo je Boban.

 

 Racionalizacija srbofobije

 

 

U svom prilogu Ljubomir Tadić piše o osmišljenoj i sistematskoj antisrpskoj propagandi, posebno iskazanoj prema masovnim okupljanjima srpskog naroda sa Kosova; o odbrani „...principijelne nepromenljivosti Ustava iz 1974. godine, nasleđenim predrasudama" „koji su negovani gotovo čitav vek i koji su se taložili naročito u vreme krvavih oslobodilačkih borbi Srbije i srpske nacije protiv turskih okupatora i agresije Austrougarske i Nemačke u Prvom svetskom ratu". Međutim, on veoma oštro prigovara i na odnos srpske zvanične politike prema ovakvim pojavama:

„...Utvrđujući ovu činjenicu koja se svakog dana može empirijski proveravati u našoj podeljenoj patrijarhalnoj javnosti i javnom mnenju, treba se istovremeno zapitati šta mi činimo i da li u službenoj srpskoj politici koja je najveća meta nacionalista iz drugih 'sredina' nema nekih elemenata koji uspešno doprinose racionalizaciji srbofobije?"

Iz svog ličnog ratnog iskustva, kao žrtva, romansijer Vojislav Lubarda svedoči o nazajažljivijoj mržnji prema svemu što je srpsko u vreme pokolja srpskog stanovništva u Bosni i, u tom kontekstu, ukazuje na „dva nedavna, žestoko ispoljena vida srbofobije":

 „...Riječ je o zabranama mitinga solidarnosti sa Srbima i Crnogorcima u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, o zabrani jedne prevashodno humane, dakle ljudske akcije. Te su zabrane ispoljile dvije osobine srbofobije: (prvo) najistaknutiji nosioci srbofobije, zastrašivanja Srbima, postaju probrani Srbi i (drugo) srbofobija je prvi put javno podržana i od strane nekih zvaničnih foruma u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj. A to, opet, nije ništa drugo nego otvaranje 'socijalističkih' vrata za staru austrougarsku politiku prema Srbiji".

Slikar, filmski reditelj i književnik Mića Popović je u svom iskazu veoma radikalan i apodiktičan. Po njemu, popularnu parolu „bratstvo i jedinstvo", kao „samouspavanku u iluzijama", promovisali su srbofobi sa krajnje levice „ne samo da bi zaštitili srbofobe sa krajnje desnice, amortizujući njihovu zločinačku radnju, već da bi onu uspavanku, doduše sa nešto promenjenom melodijom, posredstvom omamljenih srpskih komunista, opet ponudili srpskom narodu". Citirajući izjavu Vidmara (Josipa):

 „...Slovenci su za Jugoslaviju samo da im ona odgovara", Popović upozorava: „Umesto bratske ljubavi počnimo da gajimo u Jugoslaviji hladan i moderan ideal stroge poslovnosti i emotivne indiferentnosti, ideal koji podrazumeva obostrano korisne ili bar podnošljive odnose unutar zajednice, a ukoliko se takvi odnosi ne mogu uspostaviti - i sporazumni razlaz. U svakom slučaju druga polovina novog ideala - srpska emotivna indiferentnost - bila bi, sigurno, najefikasnija vakcina za odbranu od novog talasa srbofobije".

 "Ropska snaga trpljenja"

 

Fenomen „srbofobije", iz svog ugla, i u širem sociološkom kontekstu, analizuje Nebojša Popov postavljajući, između ostalog, pitanje: šta sami Srbi čine „u korist svoje štete"? On podseća da se na težnju Srbije da postane ravnopravna sa drugim republikama u pogledu statusa u ustavnom poretku, reaguje kao na „opasnost od vaspostavljanja unitarističke i centralističke Jugoslavije", ali i opominje:

„...Iracionalni naboji 'nacionalnog pitanja' mogu se posmatrati samo kao vrh ledenog brega dugotrajnom krizom nataloženog 'socijalnog bunta', tako da se mogu bezmalo beskrajno ređati slike 'strave i užasa'. Tu se jedva nešto novo može reći. Ne bi bilo novo ni to da i sami Srbi imaju valjanih razloga da se boje samih Srba, pogotovo militantnih 'pravednika', 'osvetnika' i bespogovornih predvodnika. Zaustavljajući zalete mašte nad mogućim bujanjem raznih 'fobija', pokušajmo razborito da osmatramo izglede demokratske solucije koja bi sukobe interesa i ideologija stavila u racionalne okvire".

Profesor beogradskog Pravnog fakulteta, Vojin Dimitrijević prigovara Uredništvu zbog toga što nije pre ovog razgovora obavilo „makar kakvo egzaktno istraživanje, koje bi operacionalizovalo pojam 'srbofobija" i iskazuje uverenje da ne postoje „urođeni nacionalni karakteri, nasleđene nacionalne osobine", kao i potrebu utvrđivanja stereotipa koji postoje o Srbima kod pripadnika drugih jugoslovenskih naroda.

Slobodan Vitanović ukazuje na „nacionalni romantizam" Albanaca, „pothranjivan etničkom zatvorenošću", ali izražava i čuđenje zbog agresivnosti koja se javlja u Sloveniji: „Njihov zaseban ekonomski i politički interes ipak nije dovoljno objašnjenje. Interesantno je pri tom da oni ističu svoj viši civilizacijski nivo i sa nipodaštavanjem gledaju na neke ostale narode u našoj zemlji. Ta njihova agresivnost je, uostalom, uperena protiv Srba. (...)

Danas kada se na tlu Jugoslavije zaoštrava ovako shematizovana podela na Istok i Zapad, i to pretežno Zapad u koji se preoblači srednjoevropska periferija a ne prava zapadnoevropska tradicija, jer je i nema, primenjuje se i jednostavan geografski princip, po kome Srbija neopozivo treba da bude istočna, vizantijska, ali i proruska, boljševička, staljinistička. Naravno, Slovenija i Hrvatska su zapadnjačke, jer su zapadne".

Andrija Gams ističe da su najviše civilizacijske tekovine „tolerancija i razum" i pita: „Da li 'civilizovani' slovenački političari i intelektualci ali i deo hrvatskih političara i intelektualaca (i njihovih saveznika u drugim sredinama, a pre svega na Kosovu) određuju svoj politički i opštedruštveni stav prema tim principima".

Milo Gligorijević iznosi tezu da „mržnja unižava onoga koji mrzi, a ne omraženoga" i poručuje da „ne treba na mržnju odgovarati ispraznom retorikom ili histeričnim nabrajanjem sopstvenih zasluga", uveren da je rastuća srbofobija „ustvari pomogla Srbima u nekoj vrsti osvešćenja" i izražava nadu u to „da će se Srbi otarasiti megalomanije i baciti u potok bajatu priču o svojoj važnosti i veličini: svako je važan i moćan onoliko koliko je nezavisan od tuđe istinoljubivosti i pravde".

Psihijatar Vladeta Jerotić podseća na ocene Vladimira Dvornikovića o trpeljivom karakteru Jugoslovena i njihovoj „pomalo ropskoj snazi trpljenja" i postavlja pitanje: „Hrabri u ratu, pokorni u miru, nepoverljivi i sumnjičavi, lukavi i koristoljubivi, agresivni prema slabijem, sramno poslušni prema jačem, uvek na oprezu, s pogledom na oroz, da li smo takav narod? Ili je to samo jedna strana svakog naroda i svakog čoveka kao pojedinca?"

On zatim daje jedno uopštenije poimanje fenomena straha i njegovih posledica:

„...Strah vlada svuda, kod svih naroda. Ali kad strah postane sredstvo biološke borbe, onda je i nemoć čoveka mnogo veća pred takvim strahom, nego pred onim kojim se služe ili kojim se brane drugi narodi koji se sudaraju na višem nivou civilizacije".

O temi mržnje, iz ugla geopolitičkih i antropoloških uslovnosti na ovom prostoru, govori i Petar Džadžić:

„Da bismo uspostavili prave mostove razumevanja i sporazumevanja moramo sa neumitnom istinoljubivošću ispitati prirodu jazova koji nas dele, pogotovo onih koji na isti način vekovima traju; tako se jedino mogu saznavati uzroci nesporazuma i neprijateljstava, i tako se, jedino, ti uzroci mogu otklanjati. Prividna harmonija koja nudi 'zaborav', lažna svest o učinjenom kao o nepostojećem, mehanizama potiskivanja akumulira razornu energiju koja će nas sakatiti i u budućnosti. Prvi preduslov u sprečavanju da se zle istorije ne ponove, jeste suočavanje sa zlom, u njegovom obelodanjivanju".

U toku 1989. godine Književne novine objavljuju seriju tekstova srpskog književnika sa Kosova Radosava Stojanovića u rubrici „Živeti sa kontrarevolucijom" u kojoj on analizuje i komentariše zbivanja u ovoj pokrajini. U ovoj, kao i ranijih godina, saradnici lista objavljuju polemičke priloge o svom viđenju stvarnosti jugoslovenske zajednice.

Tako, na primer, Zoran Đinđić (u broju od 15. februara) piše o specifičnom „nametnutom", neravnopravnom položaju Srbije, kao partnera, unutar međunacionalnih odnosa u Jugoslaviji:„...Svako ko u Jugoslaviji kaže nešto relevantno - najkasnije od početka sedamdesetih godina, mora govoriti etničkim jezikom, biva marginalizovan u status neravnopravnog učesnika u komunikaciji, čije izjave onda drugi učesnici slobodno prevode na svoje jezike. Cinično je to kada uključivanje Srbije i taj zajednički pervertirani jezik bivaju proglašeni njenim remećenjem komunikacije, i to čine oni koji tim jezikom decenijama komuniciraju".

 Đinđić o teskobi Slovenaca

 

Književne novine (15. februar) objavljuju izlaganje Slobodana Samardžića pod naslovom „Između nacionalnog i demokratskog" na dvodnevnom skupu u Ljubljani posvećenom temi „Kosovo - Srbija - Jugoslavija" (na kome su učestvovala dva naučna radnika iz Zagreba i jedan iz Beograda) i na koji su, prema Samardžićevom svedočenju, „sa Kosova bili pozvani samo albanski intelektualci". Ovaj skup, iz svog ugla, u broju od 15. marta komentariše i Zoran Đinđić rečima:

„...Samo prividno paradoksalno je to što se politička dinamika slovenačkog društva na svom vrhuncu ispoljila kao ordinarni politički diletantizam. Učesnici zbora u Cankarjevom domu ponašali su se kao poslovični slonovi u prodavnici kristala. Skoro da nije ostao ni jedan politički simbol koji nisu polomili svojim nezgrapnim okretanjem u skučenom prostoru naših zajedničkih emocija. Da li je to zaista bila njihova namera? Mislim da nije. Radilo se o ispadu političke nekulture. Dakle, o njihovom doprinosu našoj neveseloj stvari.

Pažljiviji posmatrači mogli su da ovu dijalektiku politizovanja (sa njenim antipolitičkim konsenkvencijama) uoče već u prvim, poštovanja vrednim, i uspešnim, pokušajima Ljubljane da postane centar političkih inovacija naše zemlje". (podvukao R. P.).

Kosta Čavoški polemiše sa tezom Tinete Hribara da parola „jedan čovek - jedan glas" nije ništa drugo „do sredstvo onih koji Jugoslaviju hoće da pretvore u Srboslaviju" dok Dobrica Ćosić u svom govoru na književnoj večeri u Budvi koju prenose Književne novine (1-15. juli) iznosi svoje viđenje nacionalnog pitanja, jugoslavenstva, posebno se osvrćući na razaranje crnogorskog bića, njegovu „dehristijanizaciju", na raskol „njegoševske svesti'' i „rasrbljavanje" Crnogoraca.

Ljubomir Kljakić (15. april) piše o genezi odnosa suseda prema slovenskom življu na Balkanu, raznim stavovima i idejama prilikom stvaranja Jugoslavije i analizuje recidive prošlosti koji utiču na sadašnje rasprave o sudbini državnog ustrojstva Jugoslavije.

List beleži i reagovanja hrvatske zvanične političke javnosti na „otvaranje" „srpskog pitanja" u Hrvatskoj, a posebno na intervju Jovana Radulovića prištinskom Jedinstvu.

 Kraj Jugoslavije

 

Svakako, najznačajniji događaj, koji je uznemirio srpsku javnost, bio je skup podrške štrajku albanskih rudara u Starom trgu, održan u Cankarjevom domu u Ljubljani 27. februara, kojem su prisustvovali predstavnici zvaničnih slovenačkih vlasti i opozicionih političkih grupa, i na kojem je predsednik Predsedništva CK SK Slovenije Milan Kučan izjavio da se u Starom trgu brani „avnojevska" Jugoslavija.

Tim povodom, Udruženje književnika Srbije je, 4. marta, održalo Vanrednu skupštinu na kojoj je govorilo više od trideset srpskih pisaca. Odnosi između dve književničke organizacije - srpske i slovenačke - su prekinuti.

Početkom 1990. godine otkazana je planirana Skupština Saveza književnika Jugoslavije, a „postojanje ove organizacije" je, kako navode Književne novine, „odloženo na neodređeno vreme". U nepotpisanom uvodniku, pod naslovom „Kraj agonije zajedništva", na naslovnoj strani (15. januar 1990) Uredništvo, ne bez gorčine i cinizma, komentariše:

„Pa neka bi ukidanje Saveza književnika Jugoslavije bilo srećan početak rada na razaranju svih boljševičkih ustanova i organizacija na tlu Jugoslavije. Neka se počne i ne završi sa Savezom. A ako nekom bude bio potreban nekakav savez u budućnosti, taj će ga i načiniti prema meri tih potreba. Ne može organizacija biti važnija od književnosti. Na nesreću pojedinih članova Saveza književnika Jugoslavije".

Mesec dana docnije (15. februara) glavni urednik Književnih novina Miodrag Perišić objavljuje tekst „U senci dimnjaka ideologije" koji predstavlja, u izvesnom smislu, podušje zajedničkoj državi, čije je nestajanje na pomolu. U Zagrebu je upravo u to vreme (24-25. februara) održan Prvi sabor Hrvatske demokratske zajednice (HDZ) na kojem je Franjo Tuđman, između ostalog, rekao: „Nezavisna Država Hrvatska nije bila samo puka kvinsliška tvorba i fašistički zločin, već i izraz povijesnih težnji hrvatskog naroda", što je izazvalo veliko uznemirenje srpskog naroda u Lici, Baniji, Kordunu i Severnoj Dalmaciji, o čemu saradnici Književnih novina obaveštavaju čitaoce.

U broju od 15. maja, na prvoj strani, pod naslovom „Mračna nada: pametan rat" Književne novine nagoveštavaju početak građanskog rata i podsećaju na „nekritičko poverenje" Srbije u jedini „kohezioni faktor" u Jugoslaviji - u armiju, da bi u dvobroju od 1-15. jula 1991. štampale tekst glavnog urednika Miodraga Perišića „Kraj Jugoslavije" u kojem su sažeta razmišljanja niza srpskih intelektualaca o sudbonosnom događaju koji sledi:

„...Država južnih Slovena konačno se raspala. Odolevala je preko sedam decenija, ali nije izdržala poslednju, brionsku transfuziju otrovanom krvlju. Nikakva vojska neće je održati na okupu i bolje je da se što pre okonča, ali, razume se, sa što manje štete. (...)

Postoji li bilo kakav razlog da se tuži nad ruševinama južnoslovenske države? Možda će se oni kasnije pojavljivati, ali zasad je mogućno uočiti samo jedan: čitav srpski narod, sa ukupnom novijom istorijom, dobiće oznaku uzaludnosti na kraju jedne epohe. Jer, ponovo mu predstoji borba da stotine hiljada sunarodnika ne ostavi kao taoce kod južnoslovenske braće koji su za Srbe videli samo dva puta - ili asimilacija ili genocid."

Broj Književnih novina od 15. oktobra 1991. je više nego paradigmatičan i simboličan kada je reč o istoriji ovog najstarijeg književnog lista u posleratnoj Jugoslaviji. Naime, na naslovnoj strani objavljena je fotografija saradnika lista, pesnika i prevodioca Milana Milišića, kao i dve stranice priloga o njemu iz pera prijatelja, zatim njegova pisma, pesme i prevodi.

Milan Milišić je poginuo u rodnom Dubrovniku u „jednom prljavom, bratoubilačkom ratu" a ostala je zagonetka od čega je poginuo („od metka, šrapnela ili granate") i kada je poginuo (4, 5. ili 6. oktobra).

Zaklopljena je još jedna stranica iz burne istorije Književnih novina koje smo, ne bez razloga, uzeli kao pouzdan izvor i barometar ukupne književne, kulturne i duhovne situacije u posleratnoj Jugoslaviji, lista čija je distribucija onemogućava zbog sudskih zabrana četiri puta i čiji su prekidi u izlaženju trajali ukupno duže tri i po godine

 

(Kraj)

 

 

Napomena

 

Neki delovi ovih tekstova pisani su u raznim povodima i u različitim periodima, a objavljivani, između ostalog, u zborniku Pečat o Krleži danas, listu Politika i časopisima Sopoćanska viđenja i Nikšićkom Slovu, da bi sada, znatno prerađeni i dopunjeni, kao zaokružena tematska celina, dospeli u ruke čitalaca.

 

Ratko Peković