Novija istorija južnoslovenskog podneblja govori o trajanju jednog destruktivnog procesa koji kao da ne može biti završen i koji smeta budućnosti da nastupi. Cinično, ali, taj proces je prepun demoktaskih ideja, visokih etičkih principa, velike težnje ga progresu i evropeizaciji, ali je zaostalost njegov jedini strsani proizvod u trećoj deceniji davdeset prvog veka. Magazin Tabloid u nekoliko nastavaka objavljuje hronologiju (iz više dostupnh izvora) događaja 1966-2006. godine, iz koje će se videti kako je jedno prosperitetno jugoslovensko društvo imalo u samom političkom i intelektualnom vrhu, još pre pola veka sukob oko „identitetskih pitanja“ koja i danas traju u zemljama te bivše zajednice naroda.

Priredio: Luka Mitrović

Januara meseca 1988., Dobrica Ćosić, akademik i pisac, uoči velikih događaja koji će promeniti istorijske tokove na Balkanu: „U Jugoslaviji se dogodila izrazita regresija Srbije (…) Ta regresija traje: ona se ogleda u ekonomiji, u građanskim slobodama, u političkoj demokratiji, u razaranju etničke celine srpskog naroda, u nepostojanju srpske države, u gubljenju grandiozne kulture Srednjeg veka. (…) jedini evropski narod kome je jedna ideologija anektirala čitav Srednji vek i poništila njegove oslobodilačke ratove. (…) Čitava privreda Srbije posle Drugog svetskog rata izložena je određenim oblicima eksploatacije i neravnopravnosti“. (Književne novine, 15. decembar 1987 – 1. januar 1988)

Sedam dana kasnije, 7. januara 1988., Predsedništvo SR Srbije pokrenulo inicijativu za promenu Ustava Srbije. 17 – 19 mart Prvi zajednički projekat Srpske Akademije nauka i umetnosti i srpske vlasti bio je održavanje naučnog skupa SANU pod nazivom „Aktuelni problemi Ustava i ustavne promene“.

A 28. marta  Odlukom Predsedništva SR Srbije osnovana je Komisija za privrednu reformu, sa Slobodanom Miloševićem na čelu. Na predlog Socijalističkog saveza radnog naroda Jugoslavije u raspravu o promeni ustava su se uključili Udruženje književnika Srbije, Sociološko društvo Srbije, Filozofsko udruženje Srbije. Ova tri udruženja podnela su svoj Prilog javnoj raspravi o ustavu, koji se za polaznu osnovu uzelo neophodnost promene Ustava iz 1974. godine.

Njihov predlog, između ostalog, smatra da treba obezbediti: Uspostavljanje Ustava u njegovom izvršnom smislu, kao akta koji, utemeljujući osnove državnog poretka, ograničava vlast i zajemčuje slobodu.

„Naš novi ustav treba uistinu da bude Constitutio Libertatis, tj. praktično utemeljenje slobode. Vlast ne sme da bude sveobuhvatna i svemoćna; ono mora biti ograničena: osnovna prava slobode su izvan domašaja vlasti. Stoga su nužna pouzdana ustavna jemstva kojima se svakakvim zloupotrebama vlasti može uspešno stati na put, ukidanjem monopola vlasti vladajuće partije i svakog oblika partijske države.  Demokratija isključuje svaki monopol na političku vlast i državnom prinudom zaštićen jednostranački sistem.

Nespojivo je sa demokratijom ustavno legalizovanje državne partije, i negarantovanje uslova za ravnopravnu konkurenciju ljudi i ideja. To ne znači da se time osporava postojanje SKJ, kao ni mogućnost da on i dalje obavlja rukovodeću ulogu, Savez komunista može, naime, delovati kao demokratska snaga koja doprinosi demokratskom razvoju društva samo u ravnopravnoj konkurenciji sa različitim političkim uduženjima građana i nezavisnim udruženjima proizvođača: dakle, pod uslovom da poverenje zadobije na slobodnim, tajnim i neposrednim izborima na kojima nastupaju kandidati različitih programskih opredeljenja.

Ponovno definisanje pojma građanina i njegove uloge u političkom sistemu pod vidom davanja veće uloge radniku proizvođaču odnosno radnom čoveku u mnogome je potisnuta i zanemarena uloga građanina kao osnove svakog presedničkog sistema i političke demokratije.

Otuda bi bilo celishodno ponovno uvođenje predstavništva građana poput nekadašnjeg Saveznog veća (prema Ustavu od 1946. i Ustavu od 1963. godine) u kojem bi građani Jugoslavije bili jedanako predstavljeni, a republike srazmerno broju svojih stanovnika.

Ukidanje delegatskog sistema kao sistema posrednih izbora i uvođenje slobodnih, neposrednih i tajnih izbora za sva prestavnička tela, od opštinskih do Skupštine SFRJ. To je jedini način da postojeća vlast postane legitimna.

Neposredni izbori sa više kandidata za svako poslaničko mesto su pravi ispit poverenja naroda u one koji su na vlasti, a za birače prilika da izaberu kako politiku koju smatraju valjanom tako i one za koje veruju da mogu tu politiku da sprovedu.

Utvrđivanje i dosledno primenjivanje načela javne odgovornosti i smenjivosti svih nosilaca državnih i javnih funkcija, kada njihova politika dovede do štetnih posledica. Građani su jednaki u pravima i dužnostima, bez obzira na rasu, pol, nacionalnost, jezik, veroispovest, obrazovanje, političko uverenje, partijsku pripadnost ili društveni položaj.

Državni i javni položaj, rukovodeća zvanja u privredi i društvenim službama, urednička mesta u štampi, radiju i televiziji, kao i slični istaknutiji položaji u društvu i državi dostupni su svim građanima sa odgovarajućim kvalifikacijama i nisu partijska privilegija. U društvu i državi stvarne pravne i političke jednakosti, partijska pripadnost ne može donositi nikakvo povlašćenje, a partijska nepripadnost diskriminaciju građana na osnovu normi o „moralno- političkoj“ ili „nepodobnosti“.

Uklanjanje ustavnih formulacija kojima se zajemčuju, a istovremeno ograničavaju, pa i oduzimaju slobode i prava čoveka i građanima. Ovim načelom uklanjaju se sve upućujuće norme da će se ovo ili ono ustavno pravo ili ustavna sloboda koristiti ‘pod uslovima odrećenim zakonom’, ili da se ne sme koristiti ‘radi rušenja osnova.. uređenja’ čime se na opšti način ograničavaju ustavne slobode i prava građana. Uživanje ovih sloboda i prava ne može se unapred uslovljavati režimom odobrenja i dozvola državne vlasti.

Ustav mora jemčiti građanima pravo na slobodu javnog mišljenja, pravo da pokreću listove, obrazuju udruženja i slobodno se okupljaju u zatvorenom prostoru bez ikakvih pretdodnih administrativnih dozvola i provera. Ustav ne daje slobodu praktičnog delovanja kojim se širi rasna, nacionalna, verska i ideološka mržnja i teror i nasilno ruši ustavni poredak.

Utvrđivanje ustavnih jemstava za slobodu štampe i onemogućavanje bilo kakve državne ili ‘samoupravne’ cenzure. Štampa, radio i televizija su sredstva javne komunikacije, slobodnog izražavanja javnog mnenja i kontrole vlasti, a ne instrument u rukama nosilaca vlasti za manipulisanje javnim mnenjem i odbranu svojih pozicija i privilegija. Izdavanje novina i drugih javnih glasila treba pod jednakim uslovima da bude dostupno svim građanima i njihovim udruženjima, bez ikakvog povlašćivanja neke društvene grupe ili stranke.

Ukidanje mogućnosti vansudske povrede prava na privatnost, odnosno neprikosnovenost privatnog života i tajnosti pisama i drugih sredstava opštenja. Postojeće diskreciono pravo rukovodećih radnika organa unutrašnjih poslova da u odnosu na pojedina lica odstupe od načela nepovredivosti tajne pisama i drugih sredstava opštenja sadrži velike mogućnosti zloupotrebe vlasti, pa je neophodno korišćenje ovog prava staviti pod strogu sudsku kontrolu.

Narušavanje tajnosti pisama i drugih sredstava opštenja u vođenju krivičnog postupka ili radi bezbednosti zemlje ne može se vršiti bez odgovarajućeg sudskog naloga. Građanin mora imati pravo uvida u dokumentaciju koju o njemu vode organi unutrašnjih poslova na osnovu evidencije o ličnom broju.

Uvođenje stvarne nezavisnosti redovnog sudstva u odnosu na izvršnu vlast i ustavnog sudstva u odnosu na izvršnu i zakonodavnu vlast. U vršenju svojih funkcija sudije ne mogu primati nikakva upustva od bilo koje političke organizacije ili državnog organa. Svaki pritisak i neovlašćeno uplitanje u rad suda predstavljaju teško krivično delo. Neophodno je ukidanje reizbornosti sudija, uvođenje njihove stalnosti i veće materijalne nezavisnosti. Definisanje i potvrđivanje samoupravljanja kao neposredne demokratije i njegovog usklađivanja sa stručnim i kvalifikovanim nadležnostima u donošenju merodavnih odluka.

Postojeći oblik samoupravljanja kakav je uveden u Jugoslaviji podređen je državi i partijskoj arbitraži. Svojom ekstenzivnom i neracionalnom organizacijom omogućio je nastajanje ogromne parazitske birokratije.

Takav oblik samoupravljanja prouzrokovao je destrukciju čitavog društva, osobito privrede, podstakao sve oblike partikularizma, nacionalnih i socijalnih sukoba. Stihijnim oblicima nekompetencije postojeća samoupravna organizacija suprostavila se osnovnim tokovima i zahtevima moderne ekonomije, savremene civilizacije i nove tehnološke revolucije. Usled toga preti opasnost da se dosadašnjom praksom projekat samoupravljanja kompromituje kao alternativa državi, kako samoupravljanje kao društveni oblik teritorijalnih i radnih zajednica, organizacija i ustanova, ima posticajnu demokratsku tradiciju i oslobodilački potencijal, neophodan modernom, pluralističkom i socijalističkom društvu. Stvarno potvrđivanje uloge proizvođača u razvoju ekonomske demokratije i obezbeđivanje samostalnosti privrede u donošenju odluka.

Umesto stvarne postoji prividna autonomija proizvođača. Postojeći Ustav je znatno ograničio prava proizvođača na samoupravljanje utvrđivanjem odlučujuće uloge države u ekonomiji, naročito u oblasti raspolaganja društvenih proizvoda, i razbijanjem jedinstvenog jugoslavenskog tržišta. Izmenjenom strukturom skupštinskih veća u Skupštini SFRJ Ustav je omogućio dezintegraciju privrede i osujetio koncentraciju znanja i proizvodnih snaga.

Otuda bi bilo celishodno ponovno uvođenje Veća proizvođača u Skupštinu SFRJ, a u republičkim skupštinama preimenovanje veća udruženog rada u veća proizvođača. Uspostavljanje pluralizma oblika svojine i davanje pune garancije slobodi privredne delatnosti svih oblika svojine.

Ustav treba da garantuje ravnopravnost uslova investiranja, privređivanja i obaveza vlasnika društvene, državne, zadružne i privatne svojine.

Pored slobodne ekonomske konkurencije na jedinstvenom jugoslovenskom tržištu koje isključuje svako uspostavljanje ekonomskog monopola uz pomoć političke moći, nužno je utvrditi i načela solidarnosti i zaštite radnika od eksploatacije.

Prava na stvaranje samostalnih sindikata i sloboda štrajka su elementarna građanska prava. Ukidanje mogućnosti eksploatacije i ograničavanje društvenih nejednakosti. U postojećim društvenim prilikama raspostranjeni su raznovrsni oblici eksploatacije čoveka i ugnjetavanje građana.

Eksploatacija ljudskog rada, znanja, sposobnosti i stvaralaštva i političko ugnjetavanje građana omogućeni su hijerarhijom moći i funkcija na kojima se poredak zasniva. To uzrokuje duboke društvene nejednakosti u jugoslovenskom društvu. Društvo koje postulira ideju socijalne pravde i ravnopravnosti, društvo koje želi da zasnuje socijalističke odnose, dužno je da ukine svaki monopol, hijerarhiju moći i funkcija i na njima zasnovane privilegije i da odgovarajućim zakonima, poreskom politikom i drugim merama uklanja ekonomsku eksploataciju i političko tlačenje, ali da istovremeno, ne sputava radne i stvaralačke sposobnosti ljudi i različitosti kojima ljudi teže, sve do pravednih socijalnih razlika koje počivaju na radu i stvaralaštvu. (…)

Uspostavljanje punog nacionalnog, duhovnog i kulturnog integriteta svakog jugoslovenskog naroda ponaosob, nezavisno od republike ili pokrajine u kojoj se nalazi.

Granice između federativnih jedinica, koje je 1943. godine utvrdilo rukovodstvo Komunističke partije Jugoslavije, bez stvarnog udela AVNOJ-a, potonje Ustavotvorne skupštine i odgovarajućeg plebiscita naroda sa spornih teritorija, dobrim delom nisu etničke granice, znatni, pa i veliki delovi pojedinih naroda nalaze se izvan matične republike. Stoga odgovarajućim institucionalnim i drugim sredstvima treba omogućiti njihovu političku, kulturnu i duhovnu integraciju.

Ustav mora garantovati realne uslove svim nacionalnostima za potvrđivanje i afirmisanje svog nacionalnog i kulturnog identiteta i duhovnu pripadnost svojoj etničkoj matici, i to: stvaranjem samostalnih političkih i kulturnih udruženja i organizacija, povezivanjem sa matičnim narodom, obrazovanjem, upotrebom maternjeg jezika i pisma. Svakoj nacionalnosti ponaosob treba omogućiti jedinstveni kulturni život.

Univerzalizovanje prava na obrazovanje autonomnih jedinica na područjima posebnog nacionalnog sastava, ili posebnog istorijskog i kulturnog razvitka, a na osnovu slobodno izražene volje stanovništva tih područja. Pravo na teritorijalnu autonomiju u okviru republika mora biti opšte pravo.

Nova ustavna rešenja o autonomiji u okviru federalnih jedinica postaju univerzalna za sve republike koje imaju područja posebnog kulturno- istorijskog razvitka ili nacionalnog sastava.“

Dobrica Ćosić je dao Obrazloženje predloga: „… Živimo u državi u kojoj odavno nismo saglasni ni kada je stvorena, ni zašto je stvorena, ni kako dalje da postoji. Za svetsku, evropsku i srpsku istoriju. Jugoslavija postoji od 1918. godine: za većinu, ili za skoro sve ostale jugoslovenske nacije i nacionalne manine, Jugoslavija je stvorena 1943, i to u Jajcu, a za neke tek na Brionima 1974. godine. Sa takvom istorijskom i političkom svešću, ovakva Jugoslavija teško može dalje da postoji bez snažne vojne i policijske sile, dakle, kao država bez slobode i demokratije. Po mom razumevanju istorije, mi smo do ovoga dana imali četiri osnovna državno-politička oblika Jugoslavije: Kraljevinu Jugoslaviju do 1941. god: avnojsku, odnosno sovjetsko-partizansku do Staljinove agresije pedesetih godina: Jugoslaviju demokratsko-samoupravne transformacije, čiji je kraj 1968 godine, i četvrtu, brionsku Jugoslaviju, koja započinje svoje uspostavljanje Ustavnim amandmanima 1968. godine i , konačno, konstituiše se Ustavom i ZUR-om 1974. godine, oktroisanim, praktično nepromenljivim Ustavom, koji pri kraju XX veka, i to u Evropi u ime socijalističke revolucije i samoupravnog socijalizma vaspostavlja, zaista, valjda jedinu nepromenljivu, večnu. odnosno ‘božju državu’ modernim jezikom kazano ‘birokratsko kraljestvo’. Sadašnja, brionska Jugoslavija, u poslednjoj deceniji upala je u agoničnu krizu ljudskoj većini postaje nepodnošljiva i biće sve nepodnošljivija.

Jugoslovenska nesreća ima i apsurdne vidove: Jugoslavijom su najnezadovoljniji narodi koji su od nje najviše dobili i kojima je u njoj još uvek najbolje: za Jugoslaviju je danas još uvek najviše onaj narod kome kome je u njoj najgore. Jugoslovensko društvo je proglašeno samoupravnim, a ono je, ustvari, partokratsko i monopolno-oligarhijsko.

Jugoslavija se proglasila zemljom u kojoj je najidealnije rešeno nacionalno pitanje, a u njoj su decenijama najveće nacionalne imigracije i etnocentričke koncentracije u Evropi posle Drugog svetskog rata. (…) Da ovde zastanem sa nabrajanjem jugoslovenskih orginalnosti i s tugom u duši izgovorim najteže: Jugoslavija je danas težak balkanski bolesnik i neizvesno društvo.

Što u Evropi ima, verovatno, slična samo još dva-tri takva bolesnika i slična beznadežna društva, to je najniža uteha našem nespokojstvu i nezadovoljstvu sobom. Usudiću se da kažem, sadašnji socijalni, nacionalni, politički i moralni motivi i razlozi za revolucionarnu promenu postojećeg poretka, nisu istorijski i ljudski manji od revolucionarnih motiva i razloga moje generacije kad je krenula na rušenje Kraljevine Jugoslavije i u slobodu. (…)

Ne mogu da utulim svoju uverenost da zvanični predlagači ustavnih promena- izražavajući i braneći svoje politokarske, oligarhijske i partikularne interese, osvojene nacionalne i ekonomske hegemonije, politički monopol, nasleđena autokratska prava i birokratske privilegije – nisu spremni da išta bitno menjeju, jer svaka demokratska, temeljna i institucijalna promena postojećeg poretka donosi im gubitak osvojenih pozicija. Da zlo bude veće, odbranu postojećeg Ustava zastupa čak javnost nekih nacija, odnosno njihovi reprezentativni politički i intelektualni predstavnici, tvrdeći da time brane svoju autonomiju, demokratska prava i osvojeni državni suverenitet, sasvim ravnodušni što njihovu autonomiju, demokratska prava i državni suverenitet nema i Srbija.

Iz sasvim razumljivih razloga, otpor radikalnim promenama postojećeg ustavnog poretka i takozvanih ‘osnovnim deljenjima’ pružaju i političke birokratije nerazvijenih republika i Kosova, koje se s razlogom plaše da im se izmaknu ove pozicije koje možemo nazvati jugoslovenskim privilegijama nerazvijenih i siromašnih.

Tim regresivnim snagama sa provincijsko – karijerističkom afektivnošću, pridružuje se i birokratsko vojvodstvo Pokrajine Vojvodine. Sudbina Jugoslavije, verujem, rešavaće se u sukobu regresivnih, konzervativnih snaga vlasti i njihovih saveznika, koje će svim raspoloživim sredstvima i represijama braniti postojeći poredak, i onih demokratskih i reformatorskih, umnih i moralnih snaga našeg društva, koje se bore za prosvećeni, civilizovani, pluralistički socijalizam, za moderno društvo i demokratsku Jugoslaviju.

U konfrontaciji tih snaga, konfrontaciji koja će, na našu nesreću, imati pre svega nacionalni okvir, a mnogo manje jugoslovenski opseg, razgorevaće se permanentan ideološko-građanski rat, odvijaće se sve žešća drama ove brionske Jugoslavije, drama čiji su ishodi u doglednom vremenu politički neizvesni, a po mom uverenju u konačnijem raspletu sa jednakim su i tragična i oslobodilački za mlade generacije i našu decu.

U istorijskom ishodu sukoba te dve dominantne, antagonističke konfrontacije savremenog jugoslovenskog društva, skončaće se jedna prestarela epoha sa svojom istrošenom i sklerotičnom ideologijom, harizmatskim i autokratskim vođama, devetnaestovekovnim mitovima, balkanskim inercijama i nacionalno – folklornim kultovima, tragičnim obnama naroda i moćnim lažima. Vreme je da izgovorim svoju zaključnu misao. Iz jugoslovenske egzistencijalne krize izlaz je, i po mom uverenju, danas jedan: promišljena, na vlastitom i svetskom iskustvu, naučnom saznanju i tvoračkoj viziji zasnovana, odlučna, temeljna demokratska.

Univerzalizovanje prava na obrazovanje autonomnih jedinica na područjima posebnog nacionalnog sastava, ili posebnog istorijskog i kulturnog razvitka, a na osnovu slobodno izražene volje stanovništva tih područja. Pravo na teritorijalnu autonomiju u okviru republika mora biti opšte pravo. Nova ustavna rešenja o autonomiji u okviru federalnih jedinica postaju univerzalna za sve republike koje imaju područja posebnog kulturno- istorijskog razvitka ili nacionalnog sastava.“ 

(Nastavak u sledećem broju)